Qytaıdyń Tarbaǵataı aımaǵyna qarasty, túgin tartsań maı shyǵatyn, qazyq qaqsań tal shyǵatyn shuraıly óńir Barlyq taýynyń kúngeı betindegi Tasty ózeniniń jaǵasynda «Túıebas» dep atalatyn jer bar. «Jer tarıhy − el tarıhy» dep biletin jergilikti halyq bul jerdiń Túıebas atalýyn qazaqtyń qas batyry Qabanbaı esimimen baılanystyrady.
Qazaq ulty shoǵyrly qonystanǵan óńirlerde Qabanbaı esimimen baılanysty jer attary az emes. Aıtalyq: İle alqabyndaǵy Qabanbaı shoqysy, Attyń taýy, Qabanbaıdyń qaraýyl tasy (Tesiktas), Altaıdaǵy Qabanbaı ótkeli, Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy «Qýbastyń tumasy», «Qýbastyń joly», «Qýbastyń jazyǵy»... dep atalatyn jerlerdiń barlyǵy Qabanbaımen jáne onyń serigi bolǵan Qýbas atymen baılanysty bolsa, Túıebas ataýynyń da Qabanbaı batyrdyń Aqbas atanyna baılanysty shyqqan ataý ekenine aıǵaq bolatyn derekter bar.
Máshhúr-Júsip Kópeıuly «...qazaqta qarakereı Qabanbaıdaı batyr bolǵan emes» dep baǵalaǵan Qabanbaı Qojaǵululy mólshermen 1691 jyly týylyp, 1770 jyly dúnıe salǵan. Iisi qazaqqa daraboz batyr, talantty qolbasshy retinde tanymal bolǵan Qabanbaıdyń azan shaqyryp qoıylǵan esimi − Erasyl. Jeti jasynda ákesi Qojaquldyń, 16 jasynda aǵasy Esenbaıdyń jońǵarlardyń qolynan qaza tapqanyna kektengen ol 16 jasynda jaý arasyna jasyryn kirip, aǵasyn óltirgen jońǵar batyry Odja Jyrǵa noıandy óltirip, kek alady da, naǵashysy Berdáýlettiń aýylyn panalaıdy. Erasyldyń Qabanbaı atalýy da dál osy kezge týra keledi.
Derekterge qaraǵanda, Zaısan kóli jaǵasynda jylqy qaıyryp júrgen Erasylǵa qamys arasynan shyǵa kelgen qunan ógizdeı qara qaban tap berse kerek. Ózine qarsy shapqan dúleı maqulyqtan qaımyqpaǵan bala jigittiń qabandy tabanda naızalap óltirgenin kórgen jezdesi Berdáýlet: «Óziń naǵyz qaban ekensiń ǵoı! Ýa, jarandar, búginnen bastap munyń aty «Qaban batyr» bolsyn!» – depti. Aýzy dýaly jezdeniń qapelimde aıtqan osy bir aýyz sózi búkil elge tarap, Erasyl «Qabanbaı» atanyp ketipti. Árıne, tý kóterip, el qorǵaǵan súıikti batyryna halyq Erasyl men Qabanbaıdan bólek Narbala, İzbasar, Hanbatyr, Daraboz, Kókirekáýlıe degen at, esimder de bergen.
Qabanbaıdyń jan jary Gaýhar (shyn esimi Maısara) − Básentıin Malaısary batyrdyń qaryndasy. Qabanbaı batyrmen birge birqatar shaıqastarǵa qatysqan. Erli-zaıypty qos batyrdyń túńǵyshy Nazym da batyrlyǵymen kózge túsken. Aýyldy tutqıyldan jaý basyp qalǵanda ertteýli turǵan atqa mine salyp jaýǵa shapqan Nazymnyń shirengenine shydamaı, qos qabat úzeńgisi byrt-byrt úzilgenin kórgen ákesi Qabanbaıdyń «paı, paı, ul bop týsań jekpe-jekte eshkim teń kelmes edi, shirkin» dep tamsanǵany el aýyzynda kúni búginge deıin aıtylady.
Tarıhı derekterde kórsetilýinshe, 1717 jyldan bastap joryqtarǵa qatynasqan Qabanbaı batyr talaı surapyl shaıqastarǵa qatynasyp, júz neshe ret jekpe-jekke shyǵyp, barlyǵynda jeńiske jetipti. «Túıebas» ataýyna arqaý bolǵan Aqbas atan da dál osyndaı jekpe-jektiń birinde Qabanbaıǵa oljaǵa túskeni Qabanbaı batyr dastanynda anyq aıtylady.
Qabanbaı batyr týraly on neshe dastan bar. Sant-Peterbýrg, Omby, Qazan baspalarynan jaryq kórgen bul dastandar «Qabanbaı Batyr», «Qarakereı Qabanbaı Batyr», «Er Qabanbaı», «Qabanbaı Batyrdyń áńgimesi», «Qısa Qabanbaı» degen taqyryptarmen málim. Dastandaǵy adam attary men jer attarynan basqa oqıǵanyń uzyn-yrǵasy negizinen uqsas.
Aıtaıyn aıt deseńiz arysyńdy,
Qorǵaıtyn qan maıdanda namysyńdy.
Qas batyr Qabanbaıdyń bir inisin,
Qyrǵyz shaýyp, batyrdyń saǵy syndy.
Jel soǵar qubyladan betke jumsaq,
Batyr joq Qabanbaıdaı oılap tursaq.
Qojaǵul, Ómir, Dáýlen bári de aman,
Shabylǵan jalǵyz aýyl Qaraqursaq.
Keı jaman aırylady mal baǵa almaı,
Jarymes jańylady sóz taba almaı.
Arysyn qyrǵyz shaýyp ketkennen soń,
Qan qusty qaıǵyly bop er Qabanbaı. («Babalar sózi», 58 tom),- dep dastanda aıtylǵandaı, Qabanbaıdyń atalas týysy Qaraqursaqtyń aýylyn qyrǵyzdar shaýyp, jalǵyz baladan basqa adamdy túgel qyryp, malyn aıdap ketedi. Bir dastanda bul shapqynshylyqty jasaǵan qyrǵyzdyń áıgili batyry Áteke jyryq (ernine naıza tıip jyryq bolyp qalǵan) delinse, endi bir dastanda Qabanbaıdyń ózi joqta onyń aýylyna at oınatyp, elin shapqan qyrǵyzdyń Amanáli batyry delinedi. Meıli qalaı bolsa da, tóskeıde maly, tósekte basy qosylǵan qyrǵyzdardyń bul qylyǵyna shydamaǵan Qabanbaı qart kek alý úshin joryqqa atanypty. Dastandaǵy jyr joldaryna úńilsek, bul joryqqa Bógenbaı, Er Jánibek, Kókjal Baraq... bastaǵan aıtýly batyrlar túgel qatynasqan kórinedi.
Álqıssa, qas batyr Qabanbaıdyń kegin joqtap, atqa qonǵan joryqshylar kúndiz júrip, túnde tynyǵyp otyryp, kózeýli jerlerine taıaıdy. Aıǵa jýyq ýaqyt jol júrgen láshkerdiń attary aryqtap, azyqtary taýsylyp, ishinara batyrlar keri qaıtýǵa aınalǵanda, bir kúni shańqan túste Qabanbaı batyrdyń týy gúrildep, jaý kele jatqanynan belgi beredi. Tústik jerdegini kóretin Qabanbaıdyń atqosshysy Shaǵalaq ta alystan bir kóshtiń kele jatqanyn habarlaıdy.
Tań qaldy muny kórip jas pen kari,
«Jaý keldi» dep qýandy jurttyń bári.
Keshegi Qabanbaıdyń elin shapqan,
Osy eken táńir aıdaǵan Amanáli.
Jámıǵát, estiseńiz myna kepti,
Er ońbas arýaqqa bolǵan shekti.
İnisimen talasyp Buırakókke,
Jaýymen ańdyp júrgen kez kelipti, – dep dastanyna baıandalǵandaı, bul kósh − Qaraqursaqtyń aýylyn shapqanda oljaǵa alǵan Buırakók júırikke bola inisi Bilálmen arasyzdasyp bóline kóshken qyrǵyz batyry Amanáli batyrdyń (keı dastanda Áteke jyryqtyń delinedi) kóshi edi. Dala zańy boıynsha jekpe-jekke shyqqan qazaq batyrlaryn baýdaı túsirgen qyrǵyz batyryna sońynda Qabanbaıdyń ózi shyǵyp jekpe-jekte naızamen túırep túsiredi. Sol sátte qyrǵyz batyrynyń jalǵyz qyzy Aqbas atandy jetelep kelip, saýǵa surap, ákesiniń súıegin alady. Sózimiz Aqbas atan jaıynda bolǵannan soń, osy arada dastandaǵy Aqbas atanǵa qatysty málimetterdi negizge alaıyq:
...Basy bar aq taılaqtyń jylqy astaýdaı,
Kózi bar taýdan aqqan tas bastaýdaı.
Butynyń arasynan el kóshkendeı,
On kisi órkeshine mingeskendeı.
Júrisi janýardyń tańqaldyryp,
Denesi kókti tirep kúnde óskendeı.
Qolynda mollalardyń syzyǵy edi,
Týady áńgimeniń qyzyǵy endi.
Aldyńǵy ozyp ketken kóp batyrlar,
Qabanbaıdyń taılaǵyna qyzyqty endi.
Dáýletbaı surap keldi «aǵa ǵoı» dep,
«Qyrǵyzdy oljalaǵan zaman ǵoı» dep.
Qolqalap aǵasyna erkeleıdi:
«Aǵanyń bir oljasyn alam» ǵoı dep.
– Dáýletbáı, ne dep tursyń sóz dep aıtyp,
Ketpeı me bermeı qoısam kóńiliń qaıtyp.
Jetpistiń jeteýine jasym keldi,
Júreıin óle-ólgenshe qosymdy artyp.
– Árqaıda jumsaýshy ediń keregińe,
Artyńnan jaqsy bolsyn erýime.
Jaýyńnyń olja berseń bir taılaǵyn,
Qýana barar edim kelinińe.
– Dáýletbaı, alǵan ediń birtalaı mal,
Sózime meniń aıtqan qulaǵyń sal.
Aǵańnyń bir taılaǵyn ne qylasyń,
Bereıin úıden tańdap jeti atan al.
– Arqada qalyń deıdi arqar-qulja,
Jigitke atyp alsa tegin olja.
Jaýyńnyń qá almasań bir taılaǵyn,
Ol úshin ata malyn qylman olja...
.... Aǵadan osylaısha kóńili qaldy,
Túıeniń úıge bara qomyn saldy.
Jeti kún, jeti túnde úrdis kóship,
Boıyna Ashysýdyń jetip bardy, – dep dastanda aıtylǵandaı, qyrǵyz batyry Amanáli Bilálmen (nemese Áteke jyryq inisi Sadyrmen) Buırakók júırikke talasyp, bóline kóshese, Qabanbaı men inisi er Dáýletbaı Aqbas atanǵa talasyp irge bóledi.
Keıin tósek tartyp aýyryp jatqan Qabanbaı Buqar jyraýdyń aqylymen Shaǵalaqty jiberip Dáýletbaıdy shaqyrtyp alyp, arazdasyp jatqanda baıaǵy Qabanbaı jekpe-jekte óltirgen batyrdyń kegin qýyp, qyrǵyzdyń batyry keledi. Qabanbaı jaıly dastandarda bul kelgen batyr jaıly da ár túrli aıtylady. Birde Amanálinyń inisi Bilál dese, birde Áteke jyryqtyń insi Sadyr, birde Átekeniń balasy Qarabek delinedi. Al endi bir dastanda Áteke jyryq dep aıtylady. Meıli kim bolsa da, hal ústinde jatqan Qabanbaıdyń 38 jastaǵy Qýbas atpen serttesip, jekpe-jekke shyǵyp, qyrǵyzdyń jas batyryn óltirip, úıine jetpeı dúnıe salatyny barlyq dastanda aıtylǵan.
Qabanbaı men Dáýletbaıdyń araz bolýyna muryndyq bolǵan Aqbas atanǵa Qabanbaı bir qansha jyl qosyn artyp júripti. Keıin qyryq qap tuz artyp kele jatqanda Qońyroba sazynda (Qytaıdaǵy Tarbaǵataı jerinde) tomarǵa shalynyp jyǵylyp, beli úzilip ólipti. Jaqsy kórgen atanynyń oqystan ólgenine qaıǵyrǵan batyr Aqbas atanyń basyn kesip alyp, Tasty ózenniń boıyndaǵy jartasqa ákelip qoıypty. Bul ara sodan bastap «Túıebas» atanypty.
Eskerte ketetin bir jaıt, İledegi Attyńtaýy ataýyn da Qabanbaı batyrdyń Qýbas atymen baılanystyryp, «batyrdyń aty jaılatyn taý eken. bul taýda ranot kóp bolǵandyqtan, Qýbas sony terip jeıdi eken» dep te aıtylyp júr. Biraq «Er Qabanbaı» dastanyndaǵy:
Attandy támám batyr úıde jatpaı,
Shabady jaý kórinse tizgin tartpaı.
Barlyq pen Qyzyltuzdy basyp ótip,
İlege sýyt júrip, tike tartty-aı.
Batyrlar kúndiz júrip, túnde jatty,
At aryp, arqasyna eri batty.
Bir aıda Attaýyna áreń jetip,
Sheriktiń jarym aty aryp qapty. (Qytaıda ertede shyqqan «Shalǵyn» jýrnalynyń 81 jylǵy 2 sanynan) jegen joldaryna qaraǵanda, Attyń taýy degen ataý Qýbas attan buryn da bar sekildi.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
