Qazaq tiliniń baılyǵy tilimizdegi ataýlardyń moldyǵynan kórinedi. Ásirese, qazaqtyń turmys-tirshiliginiń negizi bolǵan tórt túlikke qatysty ataýlar erekshe kóp. Maldyń túrine, túsine, jasyna jáne basty ereksheligine, minezine qarap ár túrli ataǵan halqymyz «Tórt túlik ataýlaryn» bizge mura etip qaldyrdy. Alaıda, dáýir ozgerip, tórt túlik maldyń qazaq turmysyndaǵy oryny tómendegen saıyn, tildik qoldansymyzdaǵy ataýlarymyz da azaıyp barady. Buzaýdy sırdyń balasy dep ataıyn urpaq óskeli kóne ataýlarymyz da kókeımizden kóterilip barady. Sondyqtanda, tórt túlikke qatysty ataýlarymyz shashylyp júrmesin, qoldanylmaı júrip umyt bolmasyn degen maqsatta, tórt túlikke qatysty ataýlardy jınaı júrdik. Árıne, biz muny oımyzdan shyǵarǵamyz joq. Biletinimizdi, estigenimizdi, kóne kóz qarıalardyń aıtqanyn, sondaı-aq sózdikterden, zertteýshilerimizdiń eńbekterinen paıdalana otyryp jınaǵan jaıymyz bar. Aldaǵy ýaqytta muny álide tolyqtap, urpaqtarǵa oqýlyq retinde kitap etip bastyrýdy da oıǵa aldyq. Búgin sol «tórt túlikke baıannyń» bir parasyn 6alash-qa uysynyp otyrmyz.
SIYR
«Sıyr baqtym-sıdań qaqtym» (halyq máteli)
Zeńgi baba − sıyr túliginiń piri.
Qutpany (quty; atalyǵy) − tynjy.
Sıyr − analyq mal.
Qaratyl − sıyrdyń júırigi.
Tynjy − asyl tuqymdy sıyr (túıede − jampoz, jylqyda − tulpar, sırda − tynjy, qoıda − qutpan).
Qatan − sıyr.
Buzaý − sıyrdyń alty aıǵa tolmaǵan tóli.
Baspaq − jasy alty aıdan asqan tól.
Arda baspaq − bir jasqa taıaǵan buzaý.
Dúbirán − taıynsha buzaý.
Torpaq − alty aıdan bir jylǵa deıingi tól.
Naýpaz, ógizshe − sıyrdyń bir jas shamasyndaǵy erkek buzaýy.
Taıynsha − bir jasqa tolyp, eki jasqa jetpegen tól.
Qashar (júgirme qashar) − eki jasar urǵashy mal.
Buqalaq − pishtirilgen erkek taıynsha.
Tana − bir jas pen eki jas aralyǵyndaǵy dene turqy óse bastaǵan sıyrdyń urǵashysy.
Qunajyn (aqtamaq) − eki ne úsh jas aralyǵyndaǵy sıyrdyń urǵashysy (qunajyn kózin súzbese, buqa buıdasyn úzbeıdi).
Dónejin − tórt jasar urǵashy sıyr.
Toń sıyr − qashyp ketken sıyr.
Qýsaq − tumsa buzaýlaǵan sıyr.
Toqqara − ishti analyq iri qara.
Baıryǵy − birneshe buzaýlaǵan sıyr.
Kásheki − sútsiz sıyr.
Alakónek − súti keıde kóp, keıde az sıyr.
Móshke − sútti sıyr.
Saranaý − sútti sıyr.
Jyldym − uzaq ýaqyt saýylatyn sıyr; kúıi erte kelip, jıi buzaýlaıtyn sıyr.
Saýly sıyr − qysyr saýyn sıyr.
Taıógiz − bir jasar pishtirilgen mal.
Ógizshe − eki jastan asqan, pishtirilgen mal.
Qunan ógiz − úsh jasar pishtirilgen mal.
Dónen ógiz − tórt jasar pishtirilgen mal.
Qur ógiz − pishtirilgennen keıin sharýaǵa, kúsh-kólikke paıdalanylmaı semirgen ógiz.
Kiremende − bas bilgi ógiz.
Atan ógiz − iri deneli, jasamys, pishtirilgen ógiz.
Ógiz − sırdyń eki jastan asqan erkegi, tarttyrylsa ógiz, tarttyrylmasa buqa delinedi.
Arshyn ógiz − júkti kóp kóteretin kómpis, seterlep baqqan ógiz.
Buqa − sıyr malynyń pishtirilmegen erkegi; atalyǵy.
Buqashyq − bir jastan asqan, pishtirilmegen erkek mal.
Qashaq − buqaǵa toqtamaı, damylsyz shaǵylysatyn qysyr sıyr.
Qyzyl buzaý− býaz sıyrdyń ishindegi týmaǵan buzaý.
Shańdaqy − sıyrdyń, qara maldyń tulpary.
Qaratyl − sıyrdyń júırigi.
Bada (paıda) − toptap baǵylǵan sıyr maly.
Sıyrmen týystas janýarlar:
Qodas (sarlyq) − sıyr túrine jatatyn janýar.
Káınik − sıyr men sarlyqtyń (qodastyń) arasynan týǵan býdan.
Týr − ertede ómir súrip, tuqymy joılyp ketken biri, jabaıy sıyr.
Zebý − Azıa men Afrıkada mekendeıtin sıyr sıaqty, órkeshti janýar.
Gaıal − mańdaıly sıyr.
Gaýr − úndi jabaıy sıyry.
Bızon − qýys múıizdiler tuqymdasynyń zýbr týysyna jatatyn jabaıy sıyr; Amerıka jabaıy sıyry dep te atalady.
Zýbr − sútqorektiler klasy qýys múıizdiler tuqymdasyna jatatyn janýar (bızon tárizdi deneli bul janýardy Eýropa jabaıy sıyry dep ataıdy).
Býıvol − jup tuıaqty, qýys múıizdi, dala ógiziniń bir túri.
Kafr − Afrıka jabaıy sıyry.
Eneke (anyqa) − sý sıyr.
Daıyndaǵan Qalıakbar ÚSEMHANULY
6alash usynady
