Qazaq halqynyń turmys-tirshilik, salt-dástúriniń bir ushy mal sharýashylyǵymen tike qaınasyp jatyr. Mal sharýashylyǵyn qolǵa alyp, tórt túlik maldy ósirýge aıryqsha kóńil bólgen qazaq halqy úshin ásirese «qoı sharýashylyǵynyń» orny erekshe. Qazaqta «Mal ósirseń – qoı ósir, ónimi onyń kól-kósir» nemese «Asyq oınaǵan azar, dop oınaǵan tozar, bárinen de qoı baǵyp, quıryq jegen ozar» degen maqaldary bar. Ejelden mal sharýashylyǵyn ata kásibi etken qazaq halqynyń ulttyq buıymdary da, ulttyq taǵamdary da júz paıyz qoı ónimderinen alynady desek qatelespeımiz. Qonaqjaı qazaq halqynyń tórindegi tekemet pen oıýly syrmaǵy, aq dastarhanyndaǵy qoıdyń basy men jambas jiligi, qurt-irimshigi men sary maıy, súti men aırany bári de qoı óniminen ekeni daýsyz...
Osynshalyqty kól-kósir ónim bergen qoı tuqymynyń da ózindik erekshelikteri men túrli sıpattary bar. Ár jerde ósken qoılardyń taralýy, tuqym quramy men beretin óniminiń mólsheri ár alýan. Sondyqtan da ǵalymdar qoılardyń bıologıalyq erekshelikterin kóptep zerttegen.
Ǵalymdardyń erekshe zertteý júrgizgen qoı tuqymdarynyń biri Mońǵolıanyń Baıan-Ólgeı aımaǵyna shoǵyrlanǵan azǵana qazaqtardyń ósirip otyrǵan qoı tuqymy – Kereıdiń qyzyl qoıy, ıaǵnı «Kereı qoıynyń tuqymy» dep atalady. Bul ataýdy 1998 jyly zootehnık ǵalym – Orynbaıuly QATRAN arnaıy ǵylymı zertteý júrgizip bekittirgen.
«Kereı qoıynyń tuqymy» ataýyn bekitken jarlyq.
Mal mamany, qazaqtyń jergilikti tegene quıryq, qyzyl qoıynyń bıologıalyq erekshelikterin zertteıtin modıka jasap, uzaq jyldar boıy jasaǵan zertteýleriniń nátıjesinde «Kereı qoıynyń tuqymy» atty ǵylymı eńbek jazdy. Sol eńbegimen 1998 jyly Mońǵol elinde qazaq qoıyn bólek tuqym bolǵyzyp bekittirip, «Kereı qoıynyń tuqymy» degen at berip, Kereı qoıynyń standartyn bekittirdi. Zootehnık ǵalymnyń Mońǵolıadaǵy mal sharýashylyǵy salasyn ǵylymı negizde órkendetýge qosqan úlesin Mońǵol úkimeti joǵary baǵalap, «Kereı qoıynyń» aqy ıesi – Orynbaıuly Qatranǵa 2012 jyly Mońǵolıa memleketine «Eńbek sińirgen zootehnık» ataǵy berildi.
Mońǵolıa memleketine «Eńbek sińirgen zootehnık» ǵalym – Orynbaıuly QATRAN
Orynbaıuly Qatran jaıly: Ol 1937 jyly Baıan-Ólgıı aımaǵy, Bulǵyn sumynynyń Laqshyń ólkesinde dúnıege kelgen. 1956 jyly orta mektep bitirip, 1961 jyly Ýlaanbaatardaǵy Aýylsharýashylyǵy ınstıtýtyn (HAIS) «zootehnık» mamandyǵymen bitirgen. 1969-1970 jyldary Almaty qalasynan Aýylsharýashylyǵy basshy qyzmetkerlerin daıarlaıtyn jyldyq kýrs bitirdi. 1961-1964 jyldary Ývs aımaǵynyń Barýýntýýrýýn qazyna sharýashylyǵynyń bas zootehnıgi, 1964-1968, 1970-1977 jyldary Baıan-Ólgıı aımaǵynyń Aýylsharýashylyq basqarmasynda orynbasar, aımaqtyq bas zootehnık, 1990-1999 jyldary Delúún sumyndyq «Oktábr 39» birlestik bastyǵy bolǵan. 1977-1999 jyldary Aýylsharýashylyǵy óndiristik tájirıbe stansıasynda zootehnık, tuqym mal seleksıa (mal úrjlıın alba) bóliminiń bastyǵy qyzmetin atqaryp turyp zeınetke shyqqan.
Mal sharýashylyǵy óndirisine ǵylymı jetistikter men ozyq is-tásilderdi engizý arqyly túrli túlikterdiń sapasyn jaqsartý, ónimin arttyrý, mal baǵý tásili, tuqym seleksıa jumysyn jetildirýde bilikti maman, isker basshy bolǵan – Orynbaıuly Qatran 2014 jyly 77-ge qaraǵan jasynda Baıan-Ólgeı aımaǵynda ómirden ozdy.
Mońǵolıanyń Baıan-Ólgeı aımaǵynda ósiriletin Kereı qoıynyń tuqymdyq erekshelikterin jeke taldap zerttegen ǵalymdar Sultanov Ó.S, Seıitqajylardyń ǵylymı eńbekterinen úzindi usynaıyq.
KEREI QOIYNYŃ TUQYMDYQ EREKSHELİKTERİ
Sultanov Ó.S., Seıitqajy J.
Atalarymyz ǵasyrlar boıy ósirgen, saqtalyp qalǵan jergilikti qoı tuqymdary bar edi. Alaıda olar elden oqshaý Qytaı jerinde qalyp qoıǵan bolatyn. Olar negizinen Shyńjań ólkesindegi Basbaı jáne Altaı aımaǵynda ósiriletin tegene quıryqty qylshyq júndi qoılar edi. Sońǵy atalǵan qoılardyń biraz bóligin Mońǵolıanyń Baıan-Ólgeı aımaǵyna qonys aýdarǵan qazaqtar alyp ketip, qanshama jyldar ósirip jatty. Keıin bul qoılarmen asyldandyrý jumystaryn júrgizgen ǵalymdar men mamandardyń onyń ishinde Orynbaıuly Qatran, H.Samıdannyń eńbeginiń nátıjesinde jańa qoı tuqymy bolyp bekitilip, oǵan 1998 jyly «Kereı qoıynyń tuqymy» degen at berildi.
Ǵalym Orynbaıuly Qatrannyń zertteýlerine qaraǵanda Batys Monǵolıada ósiriletin Qazaqtyń quıryqty qoıyn zertteý jumystary Keńes odaǵy men Monǵolıanyń birikken ekspedısıasy qurylǵan 1932-jyldan bastalady. Osy ekspedısıanyń quramynda bolǵan orys ǵalymy Ia.Ia. Lýs Monǵolıada ósiriletin jergilikti qoılardy maı quıryqty Monǵol qoıy, Qazaqtyń quıryqty qoıy dep ekige bóledi.
Zootehnık ǵalym B.Púrev (1968), B.Aıýýsh (1972), B.Serenjav (1972) tar óz eńbekterinde Monǵolıanyń batys ólkesin mekendeıtin qazaqtar erte kezden bastap quıryqty qoı ósirip kelgenin atap kórsetedi. Bizdiń izdenisterimiz kázir Monǵolıada mekendeıtin qazaqtar alǵash 1860 jyldary kóship kelgende osy qoıyn ala kelgendigi anyqtaldy. Demek sol jyldardan bastap Monǵolıada quıryqty qoı ósirilgen.
Ia.Ia.Lýs Batys Monǵolıada ósiriletin quıryqty qoılardy anyqtaı kele tulǵasy berik, asa tózimdi, denesi Monǵol qoıynan úlken, saqa saýlyǵynyń shoqtyǵynyń bıiktigi 71,9 sm, turqynyń qıǵash uzyndyǵy 72,8 sm, keýdesiniń oramy 90,6 sm, tirideı salmaǵy 53,1 kg tartady dep anyqtama jasaǵan.
B.Púrev Mońǵolıanyń Hovd aımaǵynyń Bulǵyn sumynynda ósiriletin quıryqty qoıdyń sharýashylyq, bıologıalyq keıbir erekshelikterin zertteı kele tómendegideı sıpattama jasaǵan. Quıryqty qoıdyń denesi Monǵol qoıynan úlken, tulǵasy berik, Altaı taýly aımaǵynyń qatal klımatyna jaqsy beıimdelgen, jyl boıy jaıylymda baǵylady, qosymsha azyq ǵajet etpeıdi. Jaz ben kúz aılarynda jaıylymnan sheldene semiredi, kóktemgi salmaǵyn 40-50 paıyzǵa deıin qosyp, quıryǵy men jaıasyna kóp mólsherde maı jınaıdy. Saqa saýlyǵynyń shoqtyǵynyń bıitigi 69,7 sm, turqynyń qıǵash uzyndyǵy 72,8 sm, keýdesiniń oramy 93,4 sm, tirideı salmaǵy 55,5 kg, júniniń shyǵymy 1,42 kg, qoshqarynyń tirideı salmaǵy 73,2 kg, júniniń shyǵymy 1,56 kg dep kórsetken. 1971-jyly júrilgen mal sharýashylyǵy ekspedısıasynyń málimetterinde saýlyq qoıdyń shoqtyǵynyń bıiktigi 66,5 sm, turqynyń qıǵash uzyndyǵy 60,3 sm, tirideı salmaǵy 56,1 kg, júniniń salmaǵy 1,37 kg, qoshqarynyń shoqtyǵynyń bıiktigi 75,2 sm, turqynyń qıǵash uzyndyǵy 72,7 sm, tirideı salmaǵy 68,5 kg, júniniń salmaǵy 2,05 kg dep kórsetilgen. Ekspedısıa quıryqty qoıdy tózimdi, tulǵasy berik, jaıylymda jaqsy semiredi, jaıasy men quıryǵyna maı kóp jyınaıdy, qar tebindep jaıylýǵa beıimdelgen berik tuıaǵy bar uzyn sıraqty, basynyń úlkendigi ortasha, tumsyǵy dóńesteý dep sıpattaǵan.
Quıryqty qoıdy júzdegen jyldar boıy ejelgi halyqtyq tásilmen suryptap ósirip keldi. Tek 1980 jyldardan bastap seleksıalyq jumystar ǵylymı negizde júrgizile bastady. 1960 jyldardyń sońyn ala aýyl sharýashylyq birlestikteri men sharýashylyqtarda qoıdyń tańdamaly otarlary, 1970 jyldarda quıryqty qoı ósiretin tańdaýly toptar men fermalar quryldy. Aımaqta quıryqty qoı ósiretin memlekettik 1 ferma, aımaqtyq dárejedegi 3 ferma, 4 tuqymdyq mal ósiretin top jumys istep turdy.
Kereı tuqymy qoıynyń dene qurylymy berik, dene pishininde aıtarlyqtaı aqaý joq. Ǵalym Ia.Ia. Lýs (1930), B. Púrev (1968) Batys Monǵolıada ósiriletin quıryqty qoıdyń dene qurylymy berik dep anyqtaǵan.
Kereı tuqymy qoıynyń saqa qoshqarlary 100 paıyz, saqa saýlyqtarynyń 97,7, urǵashy toqtylyrynyń 95,0 paıyzynyń dene qurylymy berik, saqa saýlyqtardyń 6,3, urǵashy toqtylardyń 5,0 paıyzynyń dene qurylymy áljýaz.
Kereı qoıynyń basy ortasha, arqa, beli tegis, etti de jalpaq, shoqtyǵy saýyrynan alasa, sıraǵy salystyrmaly túrde qysqa, túzý, quıryǵy kóterińki úlken bolyp keledi. Saqa qoshqardyń shoqtyǵynyń bıiktigi 72,6 sm, serbeginiń bıiktigi 73,3 sm, turqynyń qıǵash uzyndyǵy 75 sm, keýdesiniń oramy 95,1 sm, keýdesiniń keńdigi 20,6 sm.
Saqa saýlyqtardyń shoqtyǵynyń bıiktigi 62,5 sm, turqynyń qıǵash uzyndyǵy 66,3 sm, keýdesiniń oramy 86,3 sm. Keýde oramynyń joǵarǵy shegi saqa qoshqarlarda 100 sm, saýlyqtarda 92sm, turqynyń qıǵash uzyndyǵynyń joǵarǵy shegi qoshqarlard a 82 sm, saqasaýlyqtarda 71 sm boldy.
Et óniminiń negizgi kórsetkishi maldyń tirideı salmaǵy bolyp tabylady. Kereı qoıy tuqymynyń jyl boıy jaıylymda baǵylatyndyqtan onyń tirideı salmaǵy jyl mezgili, aýa raıy, baǵyp qaǵý syıaqty faktorlarǵa baılanysty ár túrli jaǵdaıda, terbeliste bolyp keledi.
Kereı qoıynyń saqa saýlyqtary orta eseppen kúzde 57,6 kg, saqa qoshqarlar 74,5 kg, urǵashy toqty 47,8 kg, toqty qoshqar 53,9 kg, erkek toqty 51,9 kg salmaq tartady.
Kereı tuqymy qoıynyń túr túsi, minezi, syrtqy kelbeti men pishini taǵy basqa belgilerimen Monǵol qoıynan erekshelenedi.
Kereı qoıynyń túsi qyzyl, qyzylkúreń, jaıasy men quıryǵyna maı kóp jınaıdy, quıryǵy kóterińki, úlken, qar tebindeýge beıimdelgen shymyr tuıaqty, aıaǵy salystyrmaly túrde uzyn, qulqy (minezi) jýas bolyp keledi.
Kereı tuqymy qoıynyń 250 iniń túsin anyqtaǵanda 90 nan astam paıyzy qyzyl jáne qyzylkúreń boldy. Kereı tuqymy qoıynyń túsi Mońǵolıada ósiriletin basqa qoılardyń túsinen anaǵurlym bólek bolyp keledi, sebebi Mońǵol qoılarynda qyzyl tús kezdespeıdi.
Qoryta aıtqanda Kereı qoıyn qazaqtar erte kezden bastap ósirip, halyqtyq seleksıa arqyly taza saqtap kelgen, san jaǵynan óz ishinen taza ósire berýge jetkilikti, suryptaı tańdap, belgili bir baǵytta ósirgende sharýashylyq pen tuqymdyq qundy belgilerin urpaqtaryna bekem jalǵastyra alatyn morfologıalyq, fızıologıalyq jáne sharýashylyqqa paıdaly qasıetterimen daralanatyn erekshelikteri bar qoı bolyp tabylady.
Ádebıetter tizimi
- O. Qatran. «Kereı qoıy» – Ýlaanbaatar q, 2001. – 69 b.
- Á. Bókeıhanov. «Dalalyq ólkedegi qoı sharýashylyǵy: monografıa» – Almaty: «Halyqaralyq jazylym agenttigi», aýdarǵandar: Ó.S.Sultanov, A.M.Álimjanova, A.Daırabaeva, 2014. – 124 b.
- Dobrosmyslov, A.I. «Skotovodstvo v Týrgaıskoı oblastı» – Orynbor, 1895 j. – 15b.
- Demberel, S. «The relationship between the growth-rate of the lambs of native Mongolian ewes and the quantity of milk suckled and feed consumed» – Állattenyésztés és Takarmányozás, 1994, 43, 1/2, pp 17-23.
daıyndaǵan Jubatgúl SAMBÝÝQYZY
6alash usynady
