Jylqy jalyndaǵy Til
Qazaq halqy qylquıryqty quryqtap qolǵa úıretken kónnen bastap, onyń zattyq jáne Rýhanı ómirinde qyrýar jańalyqtar ómirge keldi. Áýeli myna qyl arqannan túsip aıtsaq: bul qyl arqan jylqynyń jal quıryǵynan esiledi, jıren jylqynyń jaly, qara jylqynyń qyly, al endi bul qyl arqannyń bizdiń ómirimizdegi, turmysymyzdaǵy roly tótenshe joǵary bolǵan. Bunyń beriktigi, sýǵa shirimeıtindigi, sosyn at arqandaýǵa, kóshi-qonǵa júk artýǵa istetedi. Al bunyń salttyq ómirimizdegi keshegi dala mádenıetindegi roly tipti joǵary. Burynǵy zamanda daý-sharǵa barǵan eki jaq bir qyl arqan alyp baratyn bolǵan. Sondaǵy bılik ádil bolsa qyl arqandy ortasynan kesip, eki jaqqa alyp ketedi. Al sol bılikke razy bolmasa, ádil emes dep qarasa, qyl arqandy qımaı alyp ketetin bolǵan. Bizdiń tilimizdegi qara qyldy qaq jarý. Sondaǵy qara qyldy qaq jarý degenimiz osydan qalǵan. Al mynaý kórip turǵandaryńyz noqta, buǵan taǵylyp turǵan qyl shylbyr, buda sol jylqynyń qylynan esilgen, osy noqtaǵa qatysty bizdiń tilimizde: Noqtasyn berip tur, uıyry basqany noqta qosady, atasy basqany qyz qosady degen turaqty sóz oramdary bar. Al mynaý noqtadan keıin attyń basyna salynatyn júgen, Qaıystan tuıylyp te, órilip te jasalady. Kórip turǵandaryńyz órme júgen, júgen týraly da bizdiń tilimizde úlken-úlken obrazdy tamasha tirkester bolǵan. Qazaq tyıdaýsyz ketken adamdy júgensiz ketken dep atap jatady, at aýyzdyǵymen sý ishti degeni qıyn kúnderdi bildiredi. Tizgin ustatty deıdi. Ol úmitinen shyqqan adamdy nemese júırigin maqtasyp jatady. Kúmistelgen Pystan ertoqymdaǵy erkórpeni ustatý úshin istetiledi, buǵan aıyl jalǵanady, jáne erdi attyń ústinen jyljymaýǵa paıdalanady. Úzeńgi-roly atqa mingen adamdy atqa ornyqty otyrǵyzýda, myqty otyrýda erekshe roly bar, buǵan qatysty tilimizde: úzeńgi baýy segiz qabat dep obrazdaıtyn sóz bar. Bul negizinen bardam, baı adamdy kórsetedi. Munan syrt, attan tússede úzeńgiden túspedi deıdi, burynǵy zamandaǵy bıler bılikten qalsada, el arasyndaǵy ataq-abroıy bar, yqpaly bar adamdardy Attan tússede úzeńgiden túspedi dep ataǵan. Órip jasalyp, kúmis jalatqan quıysqan. Quıysqanǵa qystyrylma, aıylyń qansha qatty bolǵanymen quıysqanǵa jetpeıdi, keskilesip ketkenmen týysqanǵa jetpeıdi degen maqal tirkesteri bar. Qamshyǵa qatysty bizdiń tilimizde qyrýar turaqty sóz tirkesteri, maqal-mátelderi bar. Qamshy sózin tilimizde osynshalyq kóp qoldanýy, turaqty sóz tirkesiniń kóp paıda bolýyna qaraǵanda, qamshynyń bizdiń Rýhanı zattyq ómirimizde tótenshe joǵary bolǵanyn bilýge bolady. Mysaly: qamshy týraly qamshyǵa qamshy qaıtardy, qamshysynyń ushyn bermedi, qamshy tıdi degen kóptegen tirkester bar. Tek qaıshylyqtyń ózin bildiretin. Bizdiń batyrlarymyz osy qamshyny úlken jan serigi retinde elin-jerin jaýdan qorǵaý jólynda qarý retinde paıdalanǵan, sol batyrlarymyzdyń aýyzynan qalsa kerek, alty taspa buzaý tys, byljyramaı attan tus deıdi. Qamshynyń ishinde eń ótkiri alty taspadan órilgen qamshy eń ótkir bolady. Onyń ótimdiligi urǵan jerin oıyp ketedi deıdi burynǵy úlkenderdiń aıtysynda. Endi erdiń de turlysy bolady, bul er-áıel bolyp bólinýden basqa, úsh júzdiń eri jáne túrli rýlardyń eri bolyp alýan túrli formasy bolady. Kórip turǵandaryńyz kúmistelgen er, erge qatysty aıyrylatyn dos erdiń artqy qasyn suraıdy, al endi kórispeıtin adamdardy at quıryǵyn kesisken adamdardy qanjyǵada kóriseıik dep qoshtasyp arazdasyp jatady. Al bul kórip turǵandaryńyz keli men kelisáp, kelige halqymyz tuz túıgen, tary-bıdaı tuıyp turmysynda paıdalanǵan. Keliniń syrtyna jylqynyń terisi qaptalǵan, terisi bolǵanda bas terisi. Bol osy keliniń beriktigine jáne sán úshin qaptalǵan. Aıta bersek óte kóp, osy at ábzelderine qatysty ataýlardyń ózinen neshe júzin atap ótýge bolady. Bizdiń taqymymyzda jylqy bolǵandyqtan ǵana osynaý ábzelder mynaý er dúnıege keldi. Osylar bolǵandyqtan ǵana qyrýar obrazdy tirkesterimiz paıda boldy. Al jylqy bolmasa osynshalyq obrazdy tirkesterimiz bolmas edi, qolymyzdaǵy qamshyda, astymyzdaǵy erimizde, mynaý keń-baıtaq jerimizde bolmas edi.
Qýanysh İLIAAS
6alsh usyndy
