Býrabaı
Kógildir taýlar men káýsár sýly kólder ólkesin san túrli ańdar men qustar da mekendeıdi. Ertede solardyń ishinde jaratylysy erekshe býra bolǵan eken. Tulǵasy zor ári sulý. Shýdasy buıralana burqyraǵan, ári appaq qardaı. Ózi únemi jalǵyz júredi. Mekeni — Kókshetaýdyń qaptalyndaǵy qalyn orman. Sý ishetin kóli bireý-aq — Kóksheniń tústik irgesinde shalqyǵan kúmiskól. Aqbýra kúnde shańqaı tus mezgilinde kólge keledi. Júretin joly da bireý-aq.
Aqbýranyń qasıeti de erekshe. Jasanǵan jaý kelerin Ia nemese aqsuıek jut, áıtpese elbasyna aýyrtpalyq ákeler basqadaı jamanshylyq bolaryn kúni buryn sezedi. Kúndeı kúrkirep, shabynyp, maza-tynyshtyq bilmeı ketedi. Bozdaǵan daýysy bir Tynbastan mańaıdaǵy eldi aralap, júıitkı jortyp shyǵady. Aqbýranyń ol habaryn alǵan el erte Bastan qamdanyp, saqtyq jasaıdy. Aqbýrany jerdiń kıesi, eldiń qydyry dep biledi. Qasıettep, qadyr tutady. Ol meken etken aımaqty «Býrabaı» dep, sý ishetin kúmis kóldi «Býrabaı kóli» dep ataıdy.
Jyldardan jyldar ótedi. El ishinen bir qandybalaq qaraqshy shyǵady. Qasyna ózindeı kileń sotqarlardy ertip júrip, eldiń tynyshtyǵyn ketiredi. Ańdar men qustardy qynadaı qyrady. Onyń sol buzyqtyǵyn bilgen aqbýra qaraqshy kele jatqanda jolyndaǵy ańdar men qustardy saqtandyra bozdap jortyp júıitkıdi. Solushyn oǵan álgi qanysher qatty óshigedi. Óltirmekti oılaıdy. Birde aqbýra qalyń ormandy qaq jaryp qarsy aldynan shyǵa keledi. Qaraqshy jalma jan saýyt buzar sur jebeni sary sadaqqa sala sap, dál tósten kózdep, adyrnany shir tartyp jiberedi. Ysqyra zýlaǵan sur jebe aqbýranyń keýdesin kóktep qytyp, artqy órkeshinen shyǵa toqtaıdy. Aqbýa aýzynan qandy kóbik burqyraı kúrkirep qaraqshyǵa tura umtylady. Qaraqshy atyn borbaılap qalyń qorymǵa qoıyp ketedi. Aqbýra álsireı bastaǵanyn sezip, keıin qaıtady. Qany saýlap, jany qınala súıretilip, ózi meken etken qalynǵa áreń-áreń jetedi. Batysqa basyn bere shógip jatady da, kóz jumady. Kıeli janýar sol kúıi bıiktigi 690 metrge teń taýǵa aınalyp, máńgige qalady. Artqy órkeshke jetip zor jebe de sol kúıi soıdıyp, qıannan kózge shalynyp áli tur...
Jeke batyr
Kókshetaý jerin mekendegen elde eresen bir batyr bolypty. Tulǵasy taýdaı eken deıdi. Qasyna serik, sońyna qol ertpeıdi. Eldiń shetinde, jaýdyń betinde ámánda jalǵyz júredi. Halqy ony «Jeke batyr» ataıdy.
Jeke batyr tiri turǵanynda elge tumsyq suǵa almaıtynyna jaýlardyń kózi aıqyn jetedi. Sondyqtan ony qaıtsede de óltirýdi oılaıdy. Orasan úlken sadaq qurastyrady. Adyrnasyn qyryq batyr jabylyp áreń tartady. Jebesi boı qaıyńnyń dińindeı. Sóıtip qapysyz qamdanǵan jaý qara qurttaı qaptan andaıdy. Jekebátir qashanǵydaı olarǵa jalǵyz ózi ǵana shyǵady. Jaýlar batyrǵa orasan úlken jebelerdi qardaı jaýdyrady. Ózderi qanshama qyrylǵanyna Qaramastan eselep qaýmalaı beredi, atqylaı beredi.
Jeke batyrdyń óne boıyn jara basady. Sorǵalaǵan qandy toqtatyp tańyp baılaýǵa murshasy joq. Qatty qansyraıdy. Kúndi túnge, túndi kúnge ulastyraǵan Shaıqastan ábden qaljyraıdy. Jaýlar el jaqqa ótip ketse-aq qorǵansyzhalyqty qoıdaı baýyzdap, qynadaı qyratyny haq. Jeke batyr aqtyq kúshin jınaıdy. Qyylyshyn sermep, jaýdyń ortasyn taǵy da oısyrata oryp túsiredi. Kúndeı kúrkirep aıǵaı salady: «Ótkizbeımin elime! taý bop jatam jolyńa! » deıdi de, eki taýdyń arasyndaǵy keń asý ańǵarǵa kóldeneń túsip sulap jata ketedi. Jaýdy ótkizbeı, elin aman saqtap qalady. Sóıtip, taýǵa aınalyp, máńgi qalady. Dýlyǵasy basynda, qalyń qasty, qyr muryndy, erinde, qaba saqaly tósin japqan… úshárbıigi 836 metrge teń…
Oqjetpes
Jeke batyrdan buryn ba, álde soń ba, kim bilsin, áıteýir býrabaı baýraıyn mekendegen baıqut elde adam aıtsa nanǵysyz bir er bala dúnıege keledi. Kún saıyn ósedi. On jasqa tolǵanda boıynyń bıik bolǵany sonshama, jerden tartqan sadaqtyń oǵy keýde tusyn da mańaılamaıdy. Eli ony «Oqjetpes» dep atap ańyz etipti. Tulǵasy qandaı ǵalamat bolsa, kúshi de soǵan saı alapat eken. Ózin kótergendi qoıyp, jaý-jaraǵyn artyp júrýge shydas beretin mal balasy tabylmaǵan soń, pilge minip júripti.
Jaýgershilik elge qaı zamanda da maza tynyshtyq bermegen. Aınaladan ash qasqyrdaı antalap tyıedi de jatady. Oqjetpes batyr olardyń kelgenin kelgendeı jaıpaıdy da salady. Bir joly jaýlar meılinshe kóp bolady. Óıtken sebebi, jaý elderózara odaqtasyp, eldi qaıtse de qan josa qyp bir shabýdy oılaǵan edi. Oqjetpes nesheme kún urys salyp, kóbin qyrady. Betin qaıtaryp, keıin qýyp tastaıdy. Batyr ańǵal degen emes pe, beti qaıtqan jaý endi jolamas degen oımen jaqsylap tynyǵyp almaqshy bolaı ma. Kúmiskóldiń sýyna Shomylyp alady da, kóksheniń etegińdegi ný qaraǵaıdyń ortasyna kelip shalqasynan túsip jatady. Qaýip-qater esten shyqqan. Alańsyz, qamsyz, alyp qorylǵa basady.
Qara nıet jaý bul joly zulymdyq asyryp, batyrdy aldap soǵady. Qalyń orman ishine jansyzdaryn jasyryn qaldyrǵan. Olar oqjetpestiń basqan izin ańdyp, Alystan baspalap júredi de, batyr qalaı uıqyǵa bas qoıdy, solaı kútip jatqan myń san jaýǵa dereý habar jetkizedi. Olar qolma-qol jetip, uıqydaǵy oqjetpesti bas salady. Baılap alyp, qorlyq kórsetpekshi. Qapyda qarýsyz qalǵan batyr aınaladaǵy qaraǵaı men qaıyńdardy qolyna ilikkenin túbirimen qopara julyp, ońdy-soldy sermeı beredi. Sóıte-sóıte aýyl úı qotanyndaı jerdiń aǵashy Oırany shyǵyp otalyp qalady. Keıin Abylaı sonda bir jaıǵasyp dem alǵan soń alań «Abylaı alańy» atalǵan eken deıdi.
Abylaı alańy
Kóptiń aty kóp, topyraq shasha almaısyń. Jaýlar qanshasy qyrylǵanmen de, taýsylmaıdy. Oqjetpes qatty qaljyraıdy. Áli bitip, jyǵylatynyna kózi jetedi. Jyǵyldy-aq jaýǵa pende bolǵany. Baılap-matap alady. Odan ótken qorlyq bar ma! sonda ol taý jańǵyrta aıqaılap: «O, táńirim!.. Jaý qorlyǵyna kiriptárete kórme!.. Tasqa aınaldyr meni!» deıdi.
Ol pilin de jaýǵa olja etpes úshin tóbesine kóterip alady. Táńir tilegin berip, sol sátte kók qurysh tasqa aınalyp ketedi.
Ata-babalar oqjetpes shyńynyń paıda bolýy týraly osyndaı da ańyz-áńgime qaldyrǵan.
Jumbaqtas
Erte-erte-ertede, myńdy aıdaǵan, azýy alty qarys bir baı bolǵan eken deıdi. Baıdyń uly kóp, al qyzy jalǵyz-aq eken deıdi. Qyzy-bet bitkenniń kóriktisi, asyp týǵan Perızat. Ózi jáne aqyldy, ónerli. Ata-anasy álpeshtep bula ósiredi. Ákeniń oıy qyzyn han balasyna nemese aqylgoı bı balasyna berý.
Kúnderde bir kún sol elge bir seri jigit keledi. Ózi sulý, ózi enshi, ózi kúıshi. Segiz qyrly, bir syrly. Jigittiń sultany. Úlken de, kishi de onyń atyn aýyzdan túsirmeı maqtaýmen bolady. Birde jigit baıdyń qyzymen júzdesedi. Ekeýi de mahabbat otyna janyp, jas júrekter jalyndap tabysady. Biraq qyz ákesi olardyń qosylýyna ólmeıinshe Rızashylyq berer me? sony bilgendikten qos ǵashyq retin tabady da, eki sáıgúlikke minip, tún jamylyp qashyp kete barady. Talaı kún, talaı tún bel sheshpesten sýyt júrip, býrabaıǵa kelip jetedi. Qýǵynnan qara úzip kettik, izimizden adastyrdyq degen qýanyshty kóńilmen osy araǵa toqtaıdy. Kúmiskóldiń jaǵasyna hosh ıisi ańqyǵan jasyl japyraq,Kók balaýsadan qos turǵyzady. Jigit anaý-mynaý shaǵyn kemege bergisiz úlken, sándi qaıyq jasaıdy. Onymen ekeýi kól betine shyǵyp Saırandaıdy. Kúmiskóldiń teriskeı-shyǵys tusyndaǵy ádemi ıinge jıi baryp, uzaq-uzaq aıaldaıdy. Kóksheniń kóleńkesi únemi túsip turatyndaqtan ba, álde basqadaı birma, áıteýir qoltyqqa uqsaǵan bul ıin alqara kók tartyp, kúmis sýdan bólek boıaýmen ádemi áser týǵyzady. Sol reńkine qaraı ony ata-babalarymyz kógildir qoltyq dep átaǵaneken. Eki jas osy kógildir qoltyq aıdynynda tamyljyǵan tabıǵatqa tánti bolady. Sýda shorshyp oınaǵan balyqtardy qyzyqtaıdy. Mahabbat perishtesendeı aqqýlardy tamashalaıdy.
Qosylǵan qos aqqýdaı eki jastyń mahabbatqa mas, qyzyqty kúnderi osylaısha ótip jatady. Bul kezde olardy qyz aǵalary sharq uryp izdep júr edi. Qyzynyń salt basty, sabaý qamshyly bir «Áýeıimen» qashyp ketkenin bilgende ákesi jer tepkilep kúrkiregen bolatyn. Búkil elin qyryp jibere jazdaǵan. Uldaryna jasaq qosyp berip, qýǵynǵa attandyrǵan. Jigitti óltirip, qyzyn qaıtyp ákelýge qatal ámir etken. Áke qaharynan qoryqqan uldarynyń barmaǵan jeri, baspaǵan taýy joq. Aılardan-aılar ótken bir kezderi qashqyndar iziniń sorabyn dál taýyp, qaýip-qatersyzde tóbeden túsýge shaq qalady. Áıteýir, qudaı saqtaǵanda, ekeýinin kózi olardyń qarasyn erterek shalyp qalǵan edi. Ony-muny kerekterin ala jan ushyryp qaıyqqa jetip úlgiredi. Bógelmesten kólge shyǵyp kete barady. Qýǵynshylar barmaq shaınap qala beredi. Biraq keıin qaıtpaıdy. Baı qahary qatty. Jaǵalaýdy torýyldap júredi de qoıady. Olar qaıyqtyń kógildir qoltyqqa jıi soǵatynyn baıqaıdy. «Qaıyq bir tabylsa osy aradan tabylar» dep ańdıdy. Qalyń japyraq jamylyp, jasyrynyp, sadaq yńǵaılap turady. Olardy eki jas ańǵarmaıdy. Bir joly jaǵalaýǵa tym jaqyn kep toqtamaı ma. Ońtaıly sátti paıdalanǵan qyz aǵalary qapy jibermeıdi. Jigitti keýdeden kózdep, sadaqty tartyp kep qalady. Naızaǵaıdaı zý etken sur jebe jigittiń týra júregine qadalady. Jigit qaıyqtan aýyp qulap túsedi. Kúmis sýdy qyzyl qanǵa boıap, shym batyp kete barady.
Ǵashyq jarynan armanda aıyrylǵan aıaýly arý qaıǵydan zar eńireıdi. Súıgeniniń artynda qalǵan tirshilikten bezinedi. Eki kesh zaýal shaqta taýdan asyp bara jatqan kún kózine qarap, eki qolyn birdeı sozyp turyp, táńirge jalbarynady. Ózin qaıyǵymen birge tasqa aınaldyryp jiberýin tilek etedi. Jasaǵan ıe onyń shyn tógilgen kóz jasyn qabyl qylady.
Keıinde ata-babalarymyz kirshiksiz mahabbatqa kýá sol tasty «Jumbaqtas» atapty. Jumbaqtas dese — Jumbaqtas! bir jaǵynan qarasań kádimgi keme, ekinshi jaǵynan — Shashyn jel julqylap turǵan piste muryn qyz. Sál burystaý jyljysań, arý qyzymyz qaıǵydan mujylgen kempirge uqsap keter edi. Ǵajap!
Kenesary úńgiri
Kúmiskóldiń batys ıyǵynda, qazaqtyń qara qosyndaı tóbesi shoshaıǵańdaý bıik shoqy sarǵysh túspen «Menmúńdalaıdi», shyǵys beldeýinde áldene qaraýytyp nazarǵa shalynady. Onyń ne ekeni tosyn adamdarǵa jumbaq, al bir márte barǵandarǵa beseneden belgili — Úńgirdiń aýzy. Kenesary úńgiri!
Tas-tastyń tabanǵa tyıanaq kedir-ketigin baspaldaqtaı tik órlep úńgirge jetesiń. Kirer aýyzdyń aldy ádeıi jasaǵańdaı jalpaq kenere. Úńgirdiń keńdigi segiz qanat ordadan tar túse qoımasy anyq. Tap tóbede tútin shyǵatyn toqymdaı ǵana «Shańyraq» . Adam qolynyń isi… dál astynda turyp joǵary qarasań, aspan kúmbezi odan saıyn bıiktep ketkendeı áser etedi.
Úńgir aldynan qaraǵanda, ásirese, araılap tań atyp, alaýlap kún shyǵar, sondaı-aq, kún uıasyna qonar shaqtaǵy sulý sýretti jetkizýge til kerek! . . Kóz aldyńa qalyń tóselgen kıiz ústine qaly kilem jaıyp, qus jastyqta shyntaqtaı jatqan kenekem keler edi. Batyr-baǵlandar. Shyrqalǵan án, shertilgen kúı, qyzý áńgime-dúken …
Kenekem atymen atalatyn bul úńgir-kıeli qasıetti oryn. Qashan barsań da tamashalap júrgen adamdar...
6alash usyndy
