Qazaq halqy, ásirese esepshileri baǵzy zamannan tirshilikke, sharýashylyqqa aýa-raıynyń tıgizer aýyr zardabynyń aldyn alý, saqtaný maqsatynda tabıǵat qubylystaryn uzaq ýaqyt zerttep, mol tájirıbe jınaǵan.
Natıjesynde ol qubylystardyń ózindik zańdylyqtaryn anyqtap, aýa-raıynyń aýmaly-tókpeli, qolaısyz jaǵdaılarynyń jyl ishinde soǵar mezgilderin jeti kezeńge bólip, ony "jeti amal" dep ataǵan. Amaldar naýryz aıynan bastalady.
Kúnniń toqyraýy – kún men túnniń eń uzaq mezgilderi. Jazǵy toqyraýynda (21-22-maýsym) kún uzaryp, tún qysqarady. Al qysqy toqyraýynda (21-222-jeltoqsan) tún uzaryp, kún qysqarady.
Aı toǵamy – aıdyń úrkermen toǵysýy. Aıdyń bir jańasyndaǵy úrker juldyzynyń tusyna jaqyn kelýi – "toǵam", dál tusyna kelýi – "úı qondy", basyp ótýi – "órip shyqty" dep atalady. Toǵys kezinde úrker men aı bir-birine qashyq tursa, onda esepshiler "Mynalar bir-birine salqyn qabaq tanytqan eken, mal-janǵa zalaly tyıer" dep aldyn-ala qam jasaıdy. Al, úrker men aı bir-birine taıaý kórinse, onda esepshiler "Mynalar jaqyndasa qalǵan eken, mal-janǵa jaıly bolar" dep joramaldaıdy.
Qarashanyń qaıtýy-jazǵy jaıylym tozyp, sıregen shóp basy qýrap, dala surqaı óń alǵan shaq. Bul mezgilde qustar jyly jaqqa qaıtyp, aýa-raıy qubylmaly bolady.
Muzdyń qatýy – "qazan sýyǵy "urǵan kúnderden bastalady. Sý beti muzben qabyrshaqtanyp, alǵashqy jaýǵan qar turaqtanyp jatar kez.
Qys toqsan-qarasha qary men naýryz aıynyń aralyǵy, sharýa úshin "jýannyń jińishkerip, jińishkeniń úziler "kezi.
Kıiktiń mataýy-kún úrlesin bolyp, tóńirek kózge kórinbeı burqasyndatyp turatyn kez. On jeti toǵysqa (qyrkuıektiń aıaǵy, qazannyń basyna) sáıkes keledi. Bul kezde kıiktiń (aqboken, qaraquıryq, kıik t.b) tekesi úıirge túsedi. Elik quralaı laǵyn sáýirdiń basynda ótetin 5-10 kúndik salqynda orgyzedi. Quralaıdyń salqyny úsh toǵysqa sáıkes keledi. On bes toǵysta (qazannyń aıaǵy, qarashanyń basynda) ótetin jaýyn-shashyndy 5-10 kúndik amaldy esepshiler buǵynyń moıyn jýar amaly dep ataǵan. Bul kezde buǵy maralmen nasaı-topyr (úıirge túsedi) qurady. Taýtekeniń taýeshkimen, quljanyń arqarmen úıirge túsetin kezinde (qarashanyń aıaǵy) ótetin amal-teke burqaq (burqyldaq). Qańtardyń qarly borany on bir toǵysta (jeltoqsan) ótetin amaldan soń, toǵyz toǵysta (qańtar) ótetin aıazdy kúnderdi aı múıizdi alty kún nemese aqpan-toqpannyń aıazy degen amalǵa jatqyzady.
Úrkerdiń batýy-úrkerdiń mamyr aıynyń 10-juldyzynda batyp, maýsym aıynyń 20-juldyzyna deıin kórinbeıtin 400 kún aralyǵy. Esepshiler "úrker jerge túspeı jer qyzbaıdy", "úrker sýǵa tússe, jaz jańbyrly bolady" dep boljaǵan.
Jeti amal kezderiniń qaı-qaısysy da aýa-raıynyń tirshilikke, sharýashylyqqa tóten áser etpeı ótpegen. Olardyń aldyn alar shara qoldanýdyń jolyn izdegen esepshiler aýa-raıyn boljap, jurtshylyqqa aqyl-keńesterin berip otyrǵan.
6alash usynady
