Shaımurat QAMZAULY
Jutpa tuzaq
Quz qıaly jartastyń úlbiregen tóbesinen sadaq qanat sary shegir ushyp shyqty. Zýyldaǵan qanattarymen keńistikti tilip erkin samǵap barady. Seńgir shoqylardyń serek basyn quıyndaı aınalyp, onyń baýyryndaǵy shókpe bulttarǵa súńgip shyǵady da, keıde betimen júzip alyp taýdyń alystaǵy qoınaýlaryna kóz júgirtedi. Anda-sanda shalǵysyn kere jazyp, moıynyn ońdy-sońdy burap, qantalaǵan eki kózin joǵary-tómen kezek tóńkeredi. Endi birde tegeýirindi tuıaqtaryn salalap, tóbe shashyn tuksıtip baýyryna qaraıdy. Keıde ekpindep baryp aýnap túserdeı, kerme ıyǵyn jarq etkizip kilt burylady da, aldyndaǵy keńistikti tastaı berip, serek tasty nar órkeshti qıalardyń astymen qaptaldaı ushady. Baýyryna sýyq ótkizip, denesiniń qyzýyn basatyndaı aq bas shyńdardyń orqash muzdaryna keýdesin jalatyp qaýyrsyndarymen sıpap ótedi.
Zeńgir kókti sharlaǵan dalanyń bolat tuıaq túz qyrany erekshe jaratylǵan ótkir kózimen jer betindegi qybyr etken qımyldy qalt jibermedi. Onyń baqqany da tiriJannyń jybyry edi. Tipti, sonaý alaqandaı alaqandaı kórtishqannyń túrtektetken topyraǵy dam topty qaraqońyzdyń domalatqan qumalaǵy da elbeń etip kózine erkin tústi. Osyndaı ushqyr qanat, otty kózdiń kórip júrgeninen kórmegeni tipti de kóp edi. Jer betinde aspandaǵy aıdyndy batyrdan qorǵalap turǵan arqar, Qulja, maral, elikti kórmedi. Tipti, taýdyń eń bıigine shyǵyp alyp, keıde baýyrynyń astynda jatqan qasqyrdy da ol kórgen joq. Olardy kórýi úshin janýarlardyń ózinen buryn jiti qımyly kerek edi. Tegeýrindi aspan serisine jandy men jansyzdy paryqtaıtyn sana bitpepti. Táńirim oǵan bergen zeıinniń barlyǵyn eki kózine quıyp, onyń artqy mıyna qospaı qoıǵanyna Tań qalasyń. Bul kemistigine bola ol kenjelik kórmeıdi. Óıtkeni, tirshlik qımylsyz jan saqtaı almaıdy. Ol aspannan kelip alatyn maqluq. Onyń aldynda jasyrynýdan basqa amal joq.
Jer betinde óziniń terin kóterip, teń tiresetin janýarlardyń qımyly baıqalmaǵan soń, alyp aspannyń qońyr jelimen teńselip úlken sheńber salyp aınaldy. AınalǵanSaıyn sheńberin kishireıtipózi bıikteı berdi. Bıiktegen saıyn Ulytaý buıralanyp, baýyrynyń astyna keldi. Ol eń sońǵy sharyqtaý shegine jetkende dóńgelenetin kólemi shańyraqtaı ǵana bolyp, beıne jer betinen kónýs tárizdi burandaly syzyq salyp shyqty. Biraq, móldir aýa onyń izinen belgi qaldyrmady. Endi onyń otty kózderi jaltyldaǵan nur shashyp, jer bederin buldyratqan joq. Qaıta onyń jazyǵy men qoınaýlary qaǵazdaǵy sýretteı aıqyn aldyna keldi. Ol ózinen basqa kúshti joq, osy álemniń jalǵyz ıesindeı aıbarlanyp sháńk-sháńk etti. Osy bir túz taǵysy Ulytaýdy ár kúni osylaı sharlaıdy. Budan zapy bolǵan dalanyń sýmaqy qý túlkisi de, adyrdyń qońyr kıigi men zeńgir jartastyń taýeshkisi de buqqan ornynda qımylsyz jatatyn boldy. Tipti, qanattylardyńpyry qarshyǵa da, tuıǵyn men lashyn da onyń qarasy óshkenshe dym boldy. Dese de tynymsyz tirshliktiń májibúrleýi ony ańdyp otyrýǵa múmkindik bermedi. Bir-birden jem bolyp onyń judyryqtaı bótegesine túsip qortylyp jatty. Ol qortqan saıyn keńip nysapsyz Qorqaýǵa aınaldy.
Ózinen basqanyń bárin jymqyryp, aıbatyna aı jasyrynǵan aspandaǵy batyrdyń aldynan aıqasqa shyqqan jalǵyz aqsaq, soqyr shal boldy. Ol janyna kishkentáı nemersin ertip, qolyna bir kesek etti ustap qorymnyń eteginen órledi.
– Ata, qaıda baramyz? andaǵy etti ne qylamyz? − dep surady bala.
– Osy taýdaǵy álgi qyran qusty ustaımyz,-shal aspanan kún sap qarap shoqsha saqalyn shoshań-shoshań etkizdi.
– Ony qaıtyp ustaımyz?
– Tuzaq quramyz.
Qyran qus degende bala eleń ete tústi. Atasy kókke qarap tamsanyp turǵanyn talaı kórgen bolatyn. Onyń qanattarynan ysqyrǵan daýys shyǵyp, túıilip, eńistep, kólbeı ushqanda beıne ekpinimen kezeńderdiń tasyn ushyryp bara jatqandaı alyp kúshtiń ıesi seziletin. Ol ustaǵan ańdaryn kóterip aspanǵa alyp shyǵady degendi estigende, bala júregimen ózi de qoldy bolyp ketýden qorqatyn da, atasynyń etegine tyǵylyp kóz aıyrmaı qarap qalatyn. Qyran ushqan saıyn bıiktep, qarasy núktedeı bolyp zeńgir kókke súńgip ketkende beıne aspannyń arjaǵynda meken qylatyn Osy álemniń erikti perishtelerindeı elesteıtin. Al, endi tuzaq degen sóz estilgende oǵan qurylatyn qandaı tuzaq ekenin mólsherleı almady.
Óıtkeni óz mańaıyndaǵy kekilik, shyldarǵa tuzaq qurǵanda, aldymen kúnbúrin jemge dándetip shyrǵaǵa túsiretin. Olar kúndelikti jem shashylǵan topyrda beıǵamdasyp bolǵannan keıin sol jerdiń qaraltqym óńi sıaqty qyldy Shıratyp, sansyzdaǵan sabaqty ilmekter bekitetin. Kekilikter shashylǵan jemdi ádetinshe talasa-tarmasa jep júrgende abaısyzda bireýiniń aıaǵyna ilinedi. Al, qarǵa men saýysqan tuzaq baspaıdy. Ustaý óte qıyn. Sol úshin jerdi shuńqyraıtyp kishkene temir qaqpan quryp, onyń ústin jáne aýmaǵyn burynǵy jerdiń óz beti sıaqty etip jasap shyǵý kerek. Ony jasaýda sheber bolmasań bárbir bilip qoıady.
Al, endi myna alyp qyrandy ustaıtyn tuzaq qandaı bolmaq. Bala úshin qyran basqa qanattylardan keremet bolǵandyqtan, onyń tuzaǵy da sondaı keremet bolatyndaı sezildi. Tipti, onyń kúshimen salystyrǵanda óziniń bir kózi soqyr, taıaqpen kele jatqan aqsaq atasynQorashsynǵandaı boldy. Eń qyzyǵy atasynyń qolyndaǵy jip óziniń kekilikke quratyn tuzaq jipterinen de jińishke eken. Kekilik te úzip ketetindeı. Al, myna kúsh ıesine qandaı tuzaq bolmaqshy. Bala zeıini buǵan jete almady. Aqsaq shal úlken jalpaq tastyń ústine keldi de, qolyndaǵy etti bólek-bólek qylyp týrady. Barlyǵyn bir jerge úıip, eń sońǵybyr kesek etke uzyn jińshke jipti shyjym etip taqty da, bir ushyn butaǵa myqtap baılady.
− Bul qalaı tuzaq? − dep surady bala tańyrqaǵan beınede.
− Balam, «Jutpa tuzaq» degen osy. Búrkit kelgen soń aldymen ústińgi shyjymy bar etti jutady. Onyń artynan qalǵan etterdi biteýdeı juta beredi. Sonymen shyjymy bar et keptelip qalady, − dedi. Ańyra qalǵan bala:
− Ata, ol kúshti emes pe, úzip ketedi ǵoı.
− Joq, balam, tuzaqtybyr nárseniń júreginentúsirý qıyn. Eger, júreginen ilinetin bolsa, árqandaı kúsh ıesi ony tarta almaıdy.
«Nedegen ońaı» dedi bala ishinen. «Tuzaqty ózi jutady eken, osyndaı aıbarly alyp qyrannyń qolǵa túsýi osyndı ońaı bolǵany ma» . Mine, endi aq bulttyń arjaǵyndaǵy qaramyqtaı noqat bolyp kóringen túz erkesi, aspan piriniń kózine eki adamnyń qımyly men jalpaq tasqa qoıylǵan qyzyl et tústi. Ol topshysyn ıip eńiske qaraı qudıa eńkeıdi de, seki tastyń Naıza ushyna kelip obyrlanyp otyra qaldy. Moıynyn qyljyraıta sholyp qarap, qanattaryn taranyp, úshkir ımek tumsyǵyn tasqa Qaırap-Qaırap aldy da, shal men bala uzaǵannan keıin eshnárseden tartynbaı, ettiń tóbesinen kelip basa qondy. Eń aldymen ústińgi etti asaǵanda shýatylǵan jip bótegesine etpen birge kirdi. Júrekti batyr onyń ne ekenin oılaǵan joq. Onyń artynan sońǵy etterdi qorqaýlana jutty. Uzyn jińishke jip etpen birge jıyrylyp kire berdi.
Tuzaq onyń aıaǵynan emes, basy men qanatynan emes, dál bótegesine shyrmatylyp baılandy. Ony ózi áteı jutty. Sahara patshasymyn dep júrgen qas batyrdyń osyndaı mylqaý ekenin kim bilsin! ıá, ákeń qaraǵaı menmin dep júrgen Arystandardyń da aqymaqtyǵy joqtyǵyna kim kepil.
6alash usyndy
