Qazaqtyń astronomıalyq tanymynda jel aýa raıynyń jalpy jaǵdaıyna áser etetin negizgi sebeptiń biri sanalady. Máselen qazaqtyń kóne «toǵys» esebi boıynsha, úrker sýǵa tússe jaz jańbyrly, al qurǵaqqa tússe, jaz boıy azynaǵan jel soǵyp, qýańshylyq bolady. Kúz ben kóktemde soqqan jeldiń jaǵdaıyna qarap, qys pen jazdyń qandaı bolatynyn mólsherlep, soǵan saı jazǵy óndiris pen qytymyr qystyń qamyn jasaıdy. Sebebi jazǵyturym jel qatty bolsa, jerdi qurǵatyp, aq shańdy aspanǵa shyǵaryp, kóktem men jazda qýańshylyq bolady. Al kúzdiń qara sýyǵymen birge sýmańdap soqqan qara jel de qystyń jaısyz bolatynynan habar beredi. «Jel espeı, bult kóshpeıdi», «jel daýyl shaqyrady, bult jaýyn shaqyrady», «kerispeıinshe, ashý basylmaıdy, jel turmaıynsha, kún ashylmaıdy» dep qaraǵan halqymyz aýa raıynyń ózgerisin de jelmen baılanystyrsa, «jermen kelgen jermen ketedi, jelmen kelgen jelmen ketedi», «jel bar jerde sel bar» dep qystyń qasat qarynyń erip, kóktemniń kelýin de jelmen qatysty dep biledi.
Qazirgi ǵylymda jeldiń jyldamdyǵyn 12 baldyq arnaıy Bofort shkalasymen anyqtaıdy. Mundaǵy 0 bal jelsiz tymyqty bildirse, jyldamdyǵy 30 m/s-tan joǵary 12 baldyq jeldi daýyl dep ataıdy.
AQSH meteorologtarynyń aıtýynsha sońǵy jıyrma jylda jeldiń eń qatty soǵýy 70 m/s bolǵan. Al álemdik rekord 1934 jyly tirkelgen. Ol kezde jeldiń soǵý jyldamdyǵy 103 m/s-qa teń bolǵan eken. 1996 jyly Barroý aralynda «Olıvıa» sıklony soqqan kezde joǵarydaǵy rekordtardyń bárin buzyp ketken. Onyń jyldamdyǵy –113 m/s-tan asqan.
Jel basqa, boran basqa, daýyl basqa...
Tili baı, ataýlarynyń astary shúńet halqymyzda jelge baılanysty ataý da az emes. Keıbir zertteýshiler jelge, qarly boranǵa qatysty ataýlardyń ózi 100 den asady, tipti neshe júzge jetýi múmkin deıdi. Endeshe biz de jelge qatysty ataýlardyń birazyn atap kóreıik.
Tilimizde jelge qatysty ataýlar úlken jaqtan jel, boran, daýyl dep úshke bólingenimen, onyń soǵý jyldamdyǵy(Qazaqsha aıtqanda qattylyǵy), soqqan mezgili jáne soqqan ornyna qaraı ishinen taǵyda kóptegen túrlerge bólinedi.
Daýyl– kóbinde teńizde jáne teńiz jaǵalaýlarynda soǵatyn, jyldamdyǵy 30 m/s-tan asatyn asa joıqyn boran.
Nóserli daýyl- nóserlep jaýǵan jańbyrmen qatar soǵatyn boran.
Shańdy daýyl - shól, shóleıt jáne tatyr dalada jeldiń topyraqty nemese qumdy ushyryp soǵýy. Mundaı daýyldy qazaq tilinde «qara daýyl» dep te ataıdy.
Kók daýyl – aıazdy qarly boran.
Boran –jyldamdyǵy 20 m/s-tan joǵary, óte qatty soǵatyn jel.
Arqanyń aqborany-Sary arqa dalasynda soǵatyn at qulaǵy kórinbeıtin aq tútek boran.
Alaqanshyq – bir báseńdep, bir uıtqyp soǵatyn boran.
Aqtútek- jaýǵan qarmen qabattasyp, uıtqyp soǵatyn boran.
Noqaı- kózdi ashtyrmaı, quıyn tárizdi úıirilip, údep soǵatyn boran.
Burqasyn- qarmen qabattasyp, bet qaratpaı doldanyp soqqan boran.
Jaıaý burqasyn — báseń soqqan boran.
Aqboran- qardy ushyryp, jer álemdi aq qarmen tumshalaǵan boran.
Aqjorǵa- jerdiń betimen qardy ushyryp uıtqyp soqqan jel.
Quıyn –úıirile, uıtqı soǵatyn, keıde shań-tozańdy kókke úıirip soǵatyn ekpindi jel.
Alaquıyn – astań-kesteń uıtqyǵan boran.
Qara quıyn – topyraq, qum boratqan jel.
Qyzyl jel – ańyzǵaq, ystyq jel.
Maıda jel – jumsaq samal.
Salqyn jel – tym sýyq ta, tym jyly da emes jel.
Sýyq jel- yzǵarly kúzgi jel.
Qara jel – bultty kúni soǵatyn yzǵarly, jaýyn-shashynsyz jel.
Qaryma jal – bet qarıtyn ótkir jel.
Úskirik jel – kúzde, qysta soǵatyn qurǵaq, sýyq jel.
Yzǵyryq jel – óńmenińnen óter sýyq jel.
Ańyzǵaq jel-jyly, yzǵary joq jel.
Kerimsal jel – shildede ońtústikten soǵatyn ańyzǵaq jel.
Teriskeı jel – teristikten esken salqyn jel.
Úrme jel – ekpini bir basylyp, bir kóterilip soǵar jel.
Ystyq jel – aptap jel.
Kóktem samaly- jazǵyturym soǵatyn tym jyly ári qurǵaq jel.
Ókpek jel- janǵa jaıly samal jel.
Eskek jel – ese soqqan jel.
Jibek jel – salqyn samal.
Jelemik – álsiz jel. Muny eksim dep te aıtady.
Altyn kúrek – ońtústikten úzbeı soǵyp, qystyń sońǵy qaryn kúrt eritetin jyly jel.
Ebi – shyǵystan soǵatyn jel. Ol qara ebi jáne aq ebi bolyp bólinedi. Qara ebi jazda, jer qarada, aq ebi qysta qar ushyryp soǵady.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
6alash usynady
