Otarlyq kózqarastyń «noqtaly mıy» men perdeli túsiniginen qulantaza qutylmaıynsha, qazaq dúnıetanymynyń parqyna jetý esh múmkin emes.
Adamzat damýynyń bir ornynda turmasy anyq qoı. Ýaqyt eskegi ilgeri jyljyǵan saıyn tehnologıa sheksiz damyp, adam oıyna kelmegen nebir dúnıeler júzege asar. Tipti ózge de planetalardy ıgergen adamzattyń jańa mekenge kóshi-qony bastalatyn da shyǵar.
Bir tańdanarlyq dúnıe bar. Nege biz osy tehnologıanyń jetistigi men adamzat órkenıetin udaıy shatastyra beremiz. Mysalǵa Mysyr pıramıdalaryn alaıyq. Ras, salmaǵy on tonnadan asatyn aýyr tastardy qalaı ǵana qalap shyqqandyǵyna qaıran qalasyń. Biraq bul sol kezdegi adam sanasy men mádenıeti dál osy pıramıdalar tárizdi bıik ám ǵajaıyp boldy degen sóz emes qoı. Iá, qazir kalendar beti XXI ǵasyrdy kórsetip tur. Biz búgin órkenıetti qoǵamda ómir súrip jatyrmyz deımiz ózeýrep.
Osy jerde óz-ózimizge bylaı dep suraq qoısaq ta bolady. Keshegi arba men astaý avtomobıl men elektr peshine ulasyp jetilgeni bolmasa, adamzat aqyl-oıy aldyǵa jyljı qoıdy ma?
Búgingi shytyradaı aq kóılek pen qara kastúm ishinde pıtekantrop pen neandertaldyq nemese orta ǵasyrlyq bireýdiń arman-muraty otyrǵan joq pa! Másele sonda?
Bir dúnıege eshkim daý saılamaıtyn shyǵar degen oıdamyz. Ras, kóshpendiler ómirinde tehnograttyq órkenıetten góri rýh órkenıeti basym boldy. Áıgili mádenıettanýshy R.Genon aıtpaqshy «Batystyqtar ýaqyt týyndysy bolsa, kóshpendiler keńistik týyndysy». Hosh...
Jasyratyn nesi bar. Qazir qazaq rýhanıatyna qatysty joıdasyz qıanattar júrip jatyr. İshki «mendi» joıyp, neǵurlym «ol» men «olarǵa» tezirek aınalsaq bolǵany, órkenıetti bolamyz deıtin kózqaras trendke aınaldy.
Taǵy da R. Genon jazǵandaı «Batystyq sana» «qazirgi zamanǵy sana» uǵymynyń tól balamasyna aınaldy. Sózsiz, mundaı múgedek tanymnyń shań berýi kóshpendiler fenomenin tolyqqandy túsine almaǵandyǵymyzdan bolyp otyr. Bizdiń bar biletinimiz túrkiniń bergi beti (dálirek aıtsaq syrtqy terisi) ǵana. Al jan qabattarynyń ǵalamat jetistigi men óresi jaıyndaǵy bilimimiz tipten shamaly. Tanym túsinigimizdiń munshalyqty quldyrap ketýine tómendegideı faktorlar áser etti degen oıdamyz. «Otar eldiń tarıhyn otarlaýshy el jazady» qaǵıdasyna salsaq, 1820 jyldan bastap memlekettik mazmunymyzdan aıyrǵan 270 jyldy shejirege salyp zerdeler bolsaq, on býyn otarlyq sananyń tárbıesinde ósken eken. Oılanyp kórińizshi, on býyn. Olaı bolsa, bizdiń búgingi kórip turǵanymyz qazaqtyń úsh ǵasyr ezgiden turalaǵan, kóterem beınesi ǵana. Búlingen bozjýsan bolmysymyzdyń qısabyna san jetpeıdi.
Burnaǵy qazaqty aıtasyz, ágárákı mundaǵy Qunanbaıdy kórden tiriltip qazirgi qazaqpen tildestirer qudiretimiz bolsa, onyń bir aýyz sózin de túsinbegen bolar edik. Nege deısiz-aý. Sebebi til ózgerdi. Tilmen birge ulttyń taǵdyry da joıdasyz ózgerip ketti. Qaıyra aıtýǵa májbúrmiz, tili ózgergen ulttyń túri de ózgeredi eken. (Biz bul jerde bet pishinimizdi (óńimizdi) ózgertken orystyń 14 árpi haqynda aıtyp otyrmyz). Ár áripti dybystyń tańbasy desek, áriptiń ózgerýi áýezdiń (daýystyń) ózgerýine de óz áserin tıgizbeı qoımaıdy. Budan shyǵatyn pátýá baılamy – bir árip bir ulttyń antropologıasyn tolyǵymen ózgeriske ushyrata alady.
Muny ǵylymda qatelespesek entelehıa deıdi. Týmysynan jat tilde sóılegen adamnyń jaq pishini de sol ulttyń antropologıalyq formasyna qaraı birtindep aýysyp ketedi. Ras, qazirgi qazaq álpeti kúlim kóz, qyzylshyraıly (tól túsi) emes, tik ishegi muzdaǵan, beton betti, sup-sury sýyq qazaq.
Tildi komýnıkasıadan góri taǵdyr men peshene esebinde qaraýdy alǵash ret nemis ǵalymy V.Gýmbolt usynǵan bolatyn. Onyń rýhanı shákirti L.Vaısgerber «Biz óz taǵdyrymyzben ómir súrip jatyrmyz dep oılaımyz ǵoı. Anyǵyn da olaı emes. Biz qaı tilde sóılesek, sol til arqyly ǵana dúnıeni tanımyz. Endeshe ár tildiń ózindik taǵdyry bar. Biz bar bolǵany sol taǵdyrdyń ishindemiz» deıdi. Bir nárseni «aıdan anyq, kúnnen raýshan» deımiz.
Otarlyq kózqarastyń «noqtaly mıy» men perdeli túsiniginen qulantaza qutylmaıynsha, qazaq dúnıetanymynyń parqyna jetý esh múmkin emes.
Ol úshin biz eń aldymen myna jaıttardy etene túsinip alǵanymyz durys sekildi. Ǵylymda marketıń pen menedjment degen uǵymdar bar. Bular adamnyń qajettiligi men suranysyna qaraı týyndap otyratyn dúnıeler. Biz baǵzydaǵy babalar tanymyn bajaılaı otyryp, osy marketıń uǵymynyń qazaqtyń tehnokrattyq órkenıetten góri ARY men UIaTYNA kóbirek salmaq túsirgendigine kózimizdi jetkizemiz. Sebebi suranys pen usynystyń deni osy RÝH tarapynan ǵana bolyp otyrǵan. Bir ǵana mysal. Túrki topyraǵynda túrmeniń bolmaýy biz úshin abaqty ataýly óz ar-uıatymyz ekendigi ǵana. Kóshpendi adamy úshin ar-uıatynan artyq esh túrme joq. Árıne, ómirdiń qunyn tek dúnıemen ǵana shendestirgen eýrosentrıst «danyshpandar» muny qaıdan túsine qoısyn.
Eger shyǵys pen batys fılosofıasyn tel oqyǵan adam bolsa, batystyń rasıonaldy (sýyq aqylmen) al shyǵystyń ırasıonaldy (júrekpen) oılap ómir súretindigine birden kóz jetkizgen bolar edi. Bir danyshpannyń aıtatyny bar ǵoı. «Batys úshin raýshan gúlin túsiný, onyń juparyn simire jutyp hosh ısin seziný bolsa, shyǵys úshin gúldi túsiný, gúldiń bolmysyna ótý» deıdi. Bul bir ǵana gúlge qatysty kózǵaras emes búkil ómirge qatysty som paıym ǵoı. Shyǵystyń shynaıy jan-dúnıesin jarqyratyp kórsetken budan artyq mysaldy tabý da qıyn. Bul kóshpendiler órkenıetiniń negizgi tól túsinigi desek te bolatyndaı.
NEGİZİ KÓSHPENDİ SÓZİ SANAMYZǴA ÁBDEN ORIENTALISTER ORNYQTYRǴAN TEK MALDYŃ SOŃYNAN ǴANA ERİP KÓSHE BERETİN TAǴY ADAMDAR EMES, MATERIALDYQ DÚNIEGE KİNDİGİ BAILANBAǴAN, PAIYM-PARASATY ÁMANDA BIİK, EŃ ERKİN ADAM UǴYMYNYŃ SHYN BALAMASY ǴOI. Biz bul jaıynda tómende qaıyra toqtalatyn bolamyz. Batys adamdy jeke bolmys retinde dáriptese, shyǵys adam taqyletin birtutas tabıǵat konteksinde qaraıdy. Sóz joq, bizdiń tumsa tabıǵatpen birtutas bolǵanymyzǵa kúlli fólklor men etnografıamyzdaǵy derekter kýá. Eski sóz maqamynda kóp ushyrasatyn álgi «shóptiń de ám sýdyń da tilin bilý» túsinigi tabıǵattyń tól perzenti ekendigimizdi áıgilep turǵandaı. Osy jerdegi «shóptiń tilin bilý» uǵymyna az-kem at baılaı ketsek. Árıne, birinshisi sóz Jırenshe sheshenge tıesili.
Áńgime álhıssasy nókerlerimen kele jatqan han, aıdalada jel kóterip bara jatqan qańbaqqa Jırensheni jumsaıtyn shaǵyn ǵana hıkaıa esińizde bolar.
–Ýa, Jırenshe, anaý qańbaq qaıdan keledi, qaıda barady eken? Surap kelshi deıtin edi ǵoı. Han aıtqan soń pármen eki bolýshy ma edi. Jırenshe shaýyp baryp, qańbaqty qamshynyń sabymen sál toqtatyp, biraz bógeıdi de azdan soń qoıa berip, hanǵa qaıtyp keledi de: «Sóılestim, taqsyr! Tipti ózimdi sógip saldy emes pe!? Sony surap ne qylasyz, «Usharymdy jel, qonarymdy saı biledi. Osyny surata jibergen han aqymaq pa, suraı kelgen sen aqymaq pa» dep jaýap qatty deıtin edi ǵoı, jaryqtyq. Osy jerdegi dıalogtan Jırensheniń tapqyrlyǵynan góri «shóptiń tilin» dál tápsirleı alatyndyǵy ańdalyp tur. Másele, qańbaqtan góri mazmunda bolyp otyr ǵoı. Rasymen de qańbaqtyń bar máni osy ǵana (Eger qaqbaqqa til bitse dál osylaı dep sóılegen bolar edi). Biz sony tap basyp dóp tanyǵan ekeýara suhbatty kórip otyrmyz. Bul tabıǵatpen etene bolǵanymyzdyń búginge bútin jetken bir deregi bolsa kerek-ti. Bul dıalogty rıtorıkadan (sheshendikten) góri tabıǵattaný pániniń konteksinde qaraý áldeqaıda ádiletti bolar edi.
Ekinshi mysalymyz da osy menzeldes. Bul hıkaıa áıgili etnograf ǵalym Jaǵda Babalyqulyna tıesili. Endigi sózdi etnograftyń ózine bereıik.
«1945 jyldyń jadyraǵan jazy edi. Biz partızan retinde Qytaımen soǵysyp jatqan edik. Bir kúni qasymyzdaǵy bir jigittiń qara sanyn oq osyp jaraqattap ketti. Qudaı saqtaǵanda súıegi din aman eken. Jara kúnnen-kúnge ulǵaıyp, et ishi irińdep bara jatty. Endi ne isteý kerek dedik? Bireý: «Pálen degen jerde bir emshi bar, sol emshini alyp keleıik» dedi. Álgi sózdi maqul kórip, qos atpen eki kisi jiberip álgi adamdy aldyrttyq. Jas mólsheri jetpiske aıaq basqan, óte shıraq, tyń adam eken.
Álgi beıbaqtyń jarasyn kórdi de: «Aralaryńda menmin degen mergenderiń bar ma?», dedi. «Bar», – dedik ulardaı shýlap. «Myna azamattyń aýrýy kúnnen-kúnge asqynyp barady eken. Emdep jazbasaq bolmaıdy», - dedi, mergenderge qarap. – Sender Maıly taýynyń bókterine baryńdar. Sol jerde sýyr kóp. Úrkitpeı, baspalap ǵana baryńdar da, jatyńdar. Kóp uzamaı sýyr ٴinniń aýzyna shyǵyp ańqıttaýy tıis. Sol sýyrdy tek aıaǵynan ǵana atyńdar. Ol jaraly bolǵannan keıin qaıyra inge kirip ketedi. Asyqpaı kútip otyryńdar. Biraz ýaqyttan keıin innen basqalaı bir (saý) sýyr shyǵýy kerek. Ol da aınalasyna ańqıttap alady da en dalaǵa mańyp beredi. Birazdan keıin bul da oralady. İnniń aýzyna jetkizbeı sol sýyrdy atyńdar da urtyna jınaǵan shóbin alyp kelińder dedi. Aqsaqaldyń aıtqanyn bir buljytpastan oryndap sýyr aýyzyndaǵy shópti alyp keldik. Sol shópti qaınatyp birer kún jaraǵa tańyp edi álgi jigit qulantaza qutylyp shyǵa keldi», - deıdi.
Kórdińiz be, tóbedegi eki mysal da shópke qatysty degenimizben tumsa tabıǵat tilin tereń meńgerý ǵoı. Bul «shóptiń tilin bilý» emeı nemene endi.
Túrkiniń tabıǵat jaıly baı tájirıbesi áıgili ál-Farabı sekildi perzentine «Tabıǵat matbuǵat» (Tabıǵat uly kitap) dep eńbek jazdyrtyp otyrǵany da osy bolsa kerek-ti.
II
Biz sóz basynda tehnologıanyń qaryshtap damyp bara jatqandyǵy jaıynda jazdyq. Sonyń biri Japonıa memleketi ekendigi belgili. Siz myna suraq tóńireginde bir sátke bolsyn oılanyp kórdińiz be? Tehnıkalyq turǵydan tolaıym jetistikterge jetse de, osy japon halqy nelikten óz-ózine qol jumsaýdan kósh basynda tur. Ásem úıler men ádemi mashınalar ne sebepten japon júregine tynyshtyq pen baraqat syılaı almady.
Bul bir ǵana japon adamynyń emes, ısi adamzat násiliniń negizgi tragedıasy degenge saıady. Uly jazýshy Gabrıel Garsıa Markes boljaǵan «ár adamnyń ishki jalǵyzdyǵy» búgingi bútin adamzat ómirin órtteı jalmap barady. Atalǵan adamdaǵy «jalǵyzdyqty» apatqa ıa indetke teńeýge de bolady.
Sonymen shyn órkenıettiń joly qaısy. Aqyl-esi materıaldyq dúnıege arbalǵan, tipti dáret syndyrǵanyńnan aqsha jasaıtyn bul qoǵamdy órkenıetti deýge kele me ózi? Dál qazirgi tar qapasqa qamalǵan adamzat janyna arasha bolar jańa jol bar ma? Bar...
Bar deımiz biz batyl senimmen taǵy da qaıtalap sóılep. Ol áıgili J.Delez ben F. Gvattarı usynǵan NOMADOLOGIA ilimi (Esterińizde bolsa qos ǵalym «Antı Edıp» pen «Rızoma» kitabynda bul týrasynda tolyqqandy jazǵan bolatyn). Bizdiń oıymyzsha, endigi adamzat damýynyń jańa jolyna ashylatyn rýhanı eki qaqpa esigi bar. OL ERKİNDİK PEN TYNYSHTYQ ESİGİ DEP ATALADY. QAZİR BÚKİL ÁLEMNİŃ JABYLA İZDEP, TAPPAI JÚRGEN DÚNIESİ DE OSY (Anaý AQSH prezıdenti Donald Tramtyń uly men nemeresiniń bıylǵy Baı-Ólkege sapary da osy rýhanı qaqpaǵa jasalǵan birinshi qadam degen oıdamyz). Bul dúnıeni (júrek tynyshtyǵyn) bazbir adamdar bılik pen joǵary mansaptan izdese, endi biri batystan izdep áýirege túsýde. Kóshpendiler kitabyndaǵy baqyttyń modeli men mazmuny múlde bólek. Eń áýeli, rýhanı tazalyqqa sosyn tabıǵatpen dıalogqa kelý. Bul endi kóshpendiniń baǵzydan beri jasap kele jatqan tól fılosofıasy ǵoı.
Kóshpendilikke oralý degenimiz – qaıyra kıiz úı men keri ýaqytqa ótý emes, júrektiń tynyshtyǵyna qaıtý. EŃ BASTYSY – ÓMİRDİŃ MÁMİLEGERLİK DEKLARASIASYNA ÓZ JÚREGİŃMEN SHARTQA OTYRÝ. Kóshpendilikke qaıtý – dál Jırenshe sheshen sekildi tabıǵatpen tepe-teń dıalogqa túsip, hannan da qaımyqpaıtyn erkindikke jetý. Minekeı, bizge jetpeıtini de osylar ǵoı.
Adamzattyń endigi bul tańdaýyn júrek tynyshtyǵy men rýh erkindigine tóselgen sara jol desek te bolatyndaı...
Yqylas OJAIULY
avtordyń ruqsatymen 6alash usynady
