Maǵaz Razdanuly 1924 jyly Qytaıdyń Altaı aımaǵynyń Býyrshyn aýdanyndaǵy Dýlaıty aýylynda dúnıege kelgen. 1940-1944 jyldary óz jeri «Jeńisti» mektebinde oqytýshy bolǵan, 1947-1957 jylǵa deıin Qytaı jazýshylar qoǵamy Shınjıań bólimshesinde istegen. Arada 20 jyldaı Qytaıdyń solaqaı saıasattyń kesirinen qýǵynǵa ushyraıdy.
Maǵaz Razdanuly jáne jubaıy Shábetaı Qajynábıqyzy
1979-1981 jyldary Býyrshyn aýdandyq mádenıet mekemesinde jalǵasty qyzmet atqarady. 1981-1982-shi jylǵa deıin óz aýdanynyń saıası máslıhat keńesiniń orynbasar tóraǵasy bolyp jumys isteı júrip, osy jyldyń qazan aıynan zeınetke shyǵady.
Maǵaz Razdanuly sonaý 1930 jyldardan bastap Abaı, Shákárim syndy uly danalardyń shyǵarmalarynan sýsyndaı júrip, ómirge tereń boılap, ádebıet álemine qadam tastaıdy. Osylaısha uzaq jyldar boıy tynymsyz eńbektengen Maqań qalamyn ushtaı túsedi. Onyń óleńderi «Shınjıań gazeti», «Erikti Altaı», «Tań sholpan», «Birlik» qatarly gazet-jýrnaldarda artynan jaryq kórdi. 1982 jyly «Asýlar tolǵaýy» atty alǵashqy óleńder jınaǵy İle halyq baspasynan (Kúıtyń); 1984 jyly «Ýaqytqa jaýap» atty ekinshi jınaǵy Ulttar baspasynan (Pekın); 1986 jyly «Sary bel» atty óleńmen jazylǵan romany halyq baspasynan (Úrimji); 1994 jyly «Ata zaman sóıleıdi» atty áńgime-povester toptamasy jastar-órender baspasynan (Úrimji) basylyp, jeke-jeke kitap bolyp shyǵady.
Shábetaı Qajynábıqyzymen birge jýrnalıs Qýanysh İLIASULY
«Avtordyń otyzdaı óleńi, birneshe áńgimesi men povesteri Qytaı tiline aýdarylǵan. Sonymen qatar, jeti shyǵarmasy ólkelik jáne memlekettik júldelerdi qanjyǵasyna baılaǵan. Bulardan syrt, Maqań aımaqtyq, oblystyq, ólkelik ádebıet-kórkemónershiler qoǵamy jaǵynan birneshe ret «Áıgili aqyn-jazýshy», «Qart maıtalman» qatarly dańq syılyqtarynyń ıegeri bolǵan.
«Altaı aqıyqtary» tarıhı romany 1998 jyly Úrimjide jaryq kórdi.
Bir ult ádebıeti úshin ólsheýsiz úles qosqan qadirli qalamger 1998 jyly 2 mamyrda qaıtys boldy.
Aqyn, jýrnalıs Qýanysh İLIASULY
Kebenek kıgenniń toıy
Maǵaz RAZDANULY
– Jasymdy suramaısyzdar ma?, – dep tamsanyp alǵan Baıdar, – byltyr «júzden asyp ketkensiń» degen álgi Mekebek, bıyl qaıtkenmen on beske shyqqan shyǵarmyn, – dedi ımenbesten. Sonan soń birneshe ret jypylyqtap aldy da: naq jasymdy ózderińiz bilmeseńizder, men qaıdan bilemin, Andaǵy kitaptaryńyzda jazýly shyǵar, áıteýir, qartaıdyq qoı, – dep, salmaqty qarsy aldynda otyrǵan eki suraqshyǵa tastaı saldy.
– Bolmasa týǵan jylyńyzdy bilmeısiz be?
– Ony bilemin. Apam: «jylyń jylqy, qaıyń búrlegen qyzyl tasqynda týǵasyń» dep talaı aıtqan.
Eki suraqshy Baıdar isindegi anket boıynsha qaıta-qaıta jyl qaıyryp jáne Baıdardyń óń-álpetine qaraı otyryp, onyń jasyn jetpistiń segizinde dep turaqtandyrdy.
– Kelip shyǵýyńyzdy sóıleńiz!
Suraq Baıdar úshin óte uǵymsyz boldy.
Ol bolaty ketken ajarsyz kózin birneshe ashyp-jumyp, tarǵyldanǵan daýysy kirildegen keýdesinen zorǵa shyqqandaı úzip-úzip maǵynasyz jaýap qaıtardy.
– Bul qalaı degenińiz? Kelgen kisi esikten kirip, shyqqanda taǵy sol esikten shyqpaı ma? Kórip otyrsyzdar, baǵana «bagaý» (málmet, red.) dep (ol ózgeniń bárin umytyp qala berse de, dál osy «bagaýdy» umytqan joq bolatyn) esikten kirdim, áli shyqqam joq qoı. Endi shyǵarda da «bagaý» dep sol esikten shyǵamyn emes pe, – dedi.
Úmitbaı men Qaıratqa Baıdar basynda jorta jaýapqa jatylyp alǵan bir túrli ǵaıar adamdaı sezilip edi. Ol tanymdary endi múlde basqasha túsinikke aýysty. Olar sóılesken saıyn Baıdardy tábıǵattyń ózi bir túrli búkpesiz shyndyqtyń keni etip jaratqan, káperine eshteńe almaıtyn, tulyby keń, erekshe zattan qurastyrylǵan jan-aý dep seze bastady.
– Biz sizdiń jas kúnińizden beri qalaı kúneltkenińizdi bilgimiz kelip otyr. Ákeńizge, ózińizge nemese týǵandaryńyzǵa dáýlet bitken be, álde, kúnderińiz joqshylyqpen ótti me?
– Mássaǵan, qaıdaǵy dáýlet? Ákem jasymda ólipti. Biz aǵaıyndy ekeý bolatynbyz. İnim Qaıdar baı da emes, kedeı de emes, jalǵyz arbasy synyp qalsa, qaıta túzetip alyp óz kúnin ózi kóretin. Men kóbinshe Quıqalaqtyń úıinde boldym.
– Quıqalaqtyń úıinde ne jumys isteýshi edińiz?
– Otyn da ákele salasyń, sý da quıa salasyń, kókek týǵan soń kóterem kóteresiń. Bir jaǵynan týatyn sıyrdy ańdyp, kóten astyrasyń, – dep kedeılikke moıyndaǵysy kelmegendeı Baıdar bárin eleýsiz qylyp aıta saldy.
– Onda «óz basy jasynda jalshy bolǵan» dep jazamyz ǵoı.
– Iá. Degenmen óz basy bolmasa Quıqalaqtyń qatyny jaqsy kisi edi, – dep sabaqtap qoıdy áli tolyq jip taǵyp jetpegen Baıdar, tegi kóńilinde sanasyz bir salystyrma bar tárizdi, aqyry solaı dep jazýǵa razy da boldy.
Aryqtardyń qataryna da, semizderdiń qataryna da qosylmaıtyn, uzyn deýge de, qysqa deýge de bolmaıtyn, «azamatyń qaısy» dese mynaý degendeı jastaý ǵana osy eki jigit Baıdar isiniń ókshe izine túskeli kóp bolǵan. Baıdar jóninde aýdandaǵy bopyraǵan qunsyz qaǵazdar eki azamatty az áýrelegen joq. Kóp izdep jip ushyn ázer shyǵarǵan Úmitbaı men Qaırat Baıdardy indete otyryp osy jerden keshe ǵana taýyp, búgin kezdesip otyr.
Terezesi kúnge qaraǵan shaǵyn bólme onsha kóńilsiz emes edi. Peshte ot mazdap tur, kún nury qadala qalǵan áınekterdiń qyraýy lezde-aq erip ketti. Úı ishinde ústel-oryndyqtan bógde onsha kóp buıym kórinbeıdi. Yqsham ǵana bólme ári taza ári kóńildi edi. Tegi osyndaı jumystarǵa arnalyp ádeıi jasalyp qoıǵan sıaqty.
Bosaǵa jaqqa qoıylǵan úsh kisilik arqaly uzyn oryndyq Baıdardyń enshisine tıipti. Tik otyrǵannan jambastaǵany kóp, keıde kólbep, keıde kósiledi. Kómilmeli kóksury teben shapany men saqıtan saptamasy kónetozdyǵyn bildirmeı Baıdar boıyna jarasyp tur. Al malaqaıy jóninde birdeńe deý qıyn. Álde ólshemnen tys keń tigilgen be, nemese Baıdardyń basy sonsha qýshıyp ketken be, áıteýir mańdaısyz malaqaı qazyqqa kıgizgendeı qaltyldap, kóńili qalǵan bastan yrshyp jerge túskisi kelgendeı edenge qarap tap-tap beredi. Qyryp tastaǵan saqal-murty tepkilese ketpeıtin yrystaı qaıtadan qaptap, tebindep keledi eken. Eki urtynyń ishine kirip, sýalyp ketkenine qaraǵanda otyz tisiniń bireýine de ıe bolmaı qalǵan bolsa kerek. Otyrma qostyń etegindeı deldıip baryp, ush jaǵy qaıta súıirlengen úshkirshe murny jymyrylǵan erinniń ústinen ádepsizdikpen attap ketipti. saqaldan aıyrylǵan up-uzyn jetim ıegi joǵary qaraı qaıqaıyp, murnymen óbiskeli az qalypty. Úlken bir qabaqsoqtanyń astynda jatqan kózderi qyryq naızaly úıge túsken kúnniń saǵymyndaı jyltyraıdy.
– Saýatyńyz bar ma? – degen suraý ózimen ózi bolyp otyrǵan Baıdardyń oıyn kenet bólip jiberdi. Eshnárseni de túsine almaǵan ol kidirip baryp:
– Saýat degen ne? Ondaı nárse mende joq, – dep jymıdy Baıdar.
Úmitbaı men Qaırat «dámiń qandaı» dep áli pyshaq tımegen qarbyzdyń ózinen suraǵandaı, Baıdarǵa berilgen suraqtyń daǵdyly, jattandy saryn boıynsha qoıylyp otyrǵanyna ózderi yńǵaısyzdanyp qaldy. Sondyqtan:
– Bala kezińizde oqý oqyp pa edińiz? – dep Baıdarǵa taıaq ushyn ustata, qaıta suraq qoıdy.
– Apam inimdi Kópbaı moldadan oqytqan. Ol qurandy kúńirentip jiberedi.
– Ózińizshi?
– Ózim sham jaqqan mektepten oqyǵanmyn, – dedi Baıdar, arnaýly bir mektepti taýysqan adamdaı-aq qomaqtanyp. Suraqshylar Baıdardyń jaýabyn shynynda túsine almaı qalyp:
– «Sham jaqqan mektep» degen qandaı mektep? – dedi.
– Sham jaǵyp qoıyp ińirde oqıtyn mektepti bilmeısizder me? – dedi Baıdar, tolyǵyraq túsindirgisi kelip, – maldy qoralaǵannan keıin qazan túsirgenshe aýyldyń bar adamy sol mektepte bolady emes pe?
– Sol sham jaqqan mektepten oqyp hat tanı aldyńyz ba?
– At-arba, qora-qosyn dep oqyp edik. Qazir qaıda, túk te joq, qaraıyp kettik.
Baıdardyń qansha oqyǵysy kelse de báribir saýatsyz ekeni túsinikti boldy. Adam erkinen tys tarıhı jaǵdaılar úshin Baıdar shal jaýapty ma, álde Baıdar shal úshin qoǵamdyq qubylystardyń ózi jaýapty ma, muny saralap otyrý eki suraqshynyń dál qazir aıaldap otyratyn isi emes. Sondyqtan istiń betin kezektegi jumystyń ózine ǵana buryp:
– Sizdi buryn neshe jylǵa sottaǵan edi? – dedi.
– Men sottaǵan degendi bilmeımin. «Qar úsh jaýǵanda qaıtasyń» degen, qar odan keıin talaı jaýdy. Nemene, úkimet ótirik aıta ma? Meni qaıtaryp jiberse bolady, – dep Baıdar bul joly tike tartty.
– Buryn ne úshin sottalǵanyńyzdy bilmeısiz be?
– «Sottaǵan» degendi bilmeımin dep otyrmyn ǵoı, bilsem óstip otyramyn ba?
– Siz buryn úılengensiz be?
– Ne deıdi, úı bolmaıtyn kisi bola ma? Meniń de úıim bolǵan.
– Sondaǵy áıelińizben ajyrasyp kettińiz be? Nemese áıelińiz qaıtys boldy ma?
– Qalaı surap otyrsyzdar? Meniń qatyn almaǵanymdy bilmeısizder me?
– Onda qalaı úılengen bolasyz?
– Túýý! Myna kisiler túk uqpaıdy eken-aý! Úıde inimniń qatyny bar emes pe.
– Onda aǵaıyndy eki adamnyń ortasynda bir áıel bolǵany ma?
– Qyzyq ekensizder! Ony deseńizder, apam bar, men bar, inim bar, inimniń balalary bar, bárimizdiń ortamyzda baıaǵy sol bir qatyn. Endi uqtyńyzdar ma?
Suraq pen jaýaptyń arasy kúnde renjisken kórshideı barǵan saıyn alshaqtap bara jatty. Úmitbaı men Qaırat sóz tarydaı shashylǵanymen, bar bolsa qajetimizdi terip alarmyz degendeı qannen qapersiz boıyn keńge salyp otyr.
– Siz Quıqalaqtyń úıinen qaı ýaqytta qutylyp shyqtyńyz?
– Uqpaıdy ekensizder, men basynan aıtyp bereıin. Esebi, partıa keldi deńizshi. Sonda Quıqalaqtan maǵan at, sıyr, qoı alyp berip meni onyń úıinen shyǵaryp jiberdi emes pe? Endi uqtyńdar ma?
– Ol jasyńyzdan bergi eńbekaqyńyzǵa alyp bergen mal ǵoı.
– Iá, ıá...
– Sany qansha edi?
– Ony kim sanapty. Tory at, alabel qunajyn, qaıqy múıiz qara eshki... – dep Baıdar shubyrta jónelgende jıyn sany alty-jeti iri qara, onshaqty usaq bolyp shyqty.
– Sonan soń ol maldy qaıttińiz?
– Qaıtetini bar? Maldy aldym da inimniń úıine shyǵyp aldym, aıtyp otyrmyn ǵoı, bárimiz bir áıelge qaradyq dep. Minerińe at, isherińe as tabylǵannan keıin nemene dep, Baıdar ómiriniń eń bir bıik shyńyn eske alyp, eriksiz kúlip ketti.
– İnińiz kóshkende siz qaıda qaldyńyz?
– Meni aıtasyz ba? Men jalǵyz qala berdim.
– Kári adam jalǵyz qalǵanda turmysyńyzda qıynshylyq bolmady ma?
– Et-maı, un-shaıdy úkimet berip tursa, nemene qıynshylyq bolady eken. Jumysqa da kóp shyqpaısyń, demalasyń.
Kóılegin ishiginiń syrtynan kıip alǵandaı Baıdardyń júıesiz sózinen onyń sol bir kezde qystaqtyń qamdaýynda jatqan azat, kúnásiz qart ekeni zorǵa degende uǵylyp boldy da, suraqshylar sózdi taǵy da sabaqtaı túsip:
– Sonda turmysyńyzǵa qarasyp turǵan bireý-mireý boldy ma? – dedi.
– Táýkendiki bizdiń úıdiń janynda emes pe, solar qaraılasyp turdy.
– Táýkenniń úıine nege shyǵyp almadyńyz?
– Mássaǵan! Onyń qatyny joq tursa, onda qaıtyp bolady eken?
– Onda kim járdemdesti?
– Qyzy-shy.
– Táýkenniń qyzy sizdiń jatqan úıge kelip turýshy ma edi?
– Kelgende qalaı? Kúndiz de, túnde de keletin.
«Baıdardyń osy jas qyzben baılanysy bar» degen ósek, sol kezde aıaq astynan burq ete túskende, typ-tynysh turǵan el ishine lezde taraǵan. Tý basta Baıdardy jyǵyp bergen kesek dáleldiń ózi de osy bolatyn.
Áńgime býyndy jerine endi ǵana jetkendeı boldy da, Úmitbaı sony anyqtaý úshin suraqty keltesinen qoıǵysy kelip, – Siz osy jas qyzben... – deı bergende,
– Jas qyzben? Qaıdaǵy jas eken? – dep Baıdar ilip áketti, – ábden boıjetip otyrǵan qyz tursa, osyndaıda ótirik bola ma? Kókte Qudaı tur, durysyn jazý kerek emes pe? – dep ejireıgen boıy kólbegen ornynan kóterile bergende, malaqaıyn shapanynyń jaǵasy qaǵyp qaldy da, jerge túsirip jiberdi. Taıqıa bitken mańdaı men qyryp alar qyzyl joq músápir tóbeniń bar syry aıparadaı ashyldy. Ystyq sý quıyp jıditip tastaǵandaı-aq quıqanyń ol jer, bul jerde qalǵan qyltandary bastaryn quraı almaı, berekesi qashyp tur eken. Bir-birine aman-sálem qylýǵa endi ǵana mursasy kelgendeı úrpıisip túregeldi. Baıdardyń ózi de endi qaıtyp malaqaıyn kıgisi kelmegendeı jambasynyń astyna basa saldy.
– Meıli, ol qyz sizdiń aıtqanyńyzdaı-aq kekse boıjetken bolsyn, baılanys jasaǵanyńyz ras pa?
– Meniń úıime ol qyzdan basqa eshkim kelmese onymen baılanys jasamaı, onyń ólip ketken sheshesimen baılanys jasaımyn ba, álde kári ákesimen baılanys jasaýym kerek pe?
– Siz baılanys degenniń ne ekenin túsinip otyrsyz ba?
– Túsinbeıtin nesi bar, baılanys bolǵan soń baılanys emes pe?
– Toqtańyz aqsaqal, – dedi Qaırat. Doıbynyń júrisinde ańǵaldyqpen obaldy utylyp bara jatqan qarsy tarapqa aqkóńildikpen janashyrlyq qylǵandaı, – sózdi ashalap alaıyq. Naq shynyńyzdy aıtyńyzshy, uly sózde uıattyq joq, baılanys jasaý úshin qyzben bir kórpe jamylǵan jerińiz bolǵan ba?
– Bir kórpe jamylǵan degen qaıdan shyqty? Joqty aıtady ekensizder, baılanysty kúndiz kórpesiz-aq kóshede de jasaı berdik. Ári júrgen beri júrgenniń bári biledi, senbeseńizder surańyzdar.
Qaırat pen Úmitbaı eriksiz kúlip jiberdi. Degenmen zań isin oıynshyq qylýǵa bolmaıdy. Baıdardyń burynǵy isi de árbir usaq bólshekterden quralǵan. Al ony qaıta turaqtandyrýda da málim parshalaý, qurastyrý satysynan ótý kerek. Jalp etkizip ıtere salýǵa da, sáýletine qarap qol tıgizbeýge de bolmaıdy. Bárin de estip, bárin de taldaý kerek.
– Siz sol qyzdy «aldap qolǵa túsirgen» delingen. Buǵan ne deısiz?
– Aldaǵan degen ne? Aldamaı-aq ózi jaqsy kórip turǵan qyzdy nege aldaıdy ekem. Osy ótirik sóz qaıdan shyǵady? Qane, qalaı aldappyn?
– «Aqsha berip aldaǵan» delingen.
– Ózderińiz aıtyńyzdarshy? Sondaı jaqsy qyzǵa aqsha bermeı bola ma? – dep Baıdar biraz tamsanyp aldy da, sharshaǵanyna qaramastan kirildegen daýysymen júıesiz sóılemderdi baıaý jalǵastyra berdi.
– Eki ógizdiń aqshasy az ba? Etik te aldyq, shapan da aldyq, – dedi ol, tipti ústindegi shapandy sol qyzdyń tigip bergenine, onyń ózi asqan sheber ekenine deıin baıandap shyqty. – Ony deseńiz, – dedi Baıdar onan ári ekilenip, – aqsha salǵan sandyqtyń kilti sol qyzdyń qolynda boldy. Kerek dese kóginen de alady, qyzylynan da alady, onyń bárin men sanap júr dedi deısiń be?
– Osy aqshany berýdegi sebebińiz ne?
– Nege bermeıdi ekenmin, el degen bireýge bergendi kóre almaıdy. Báıek bolyp kútip júrgen ondaı qyzdan eshteńe aıamasa bolady. baılanys degen sol emes pe, bilmeısizder me?
– Sizge shyǵarylǵan úkimde «jas qyzdy...» dep Úmitbaı ústel ústinde jatqan qaǵazǵa úńile berip edi, – Qaıdaǵy jas qyz eken, – dep Baıdar shoq basyp alǵandaı taǵa da byj ete qaldy.
– Maqul, «jas» degen sózdi qaldyryp keteıik, –dedi de Úmitbaı jalǵasty oqydy.
– «... Qyzdy aldaý jolymen qolǵa túsirip, kóp ret basqynshylyq jasaǵan. Másele ashylǵannan keıin qyz namysqa shydaı almaı ózin óltirgen. Baıdar adam ólimine sebepshi bolǵan. Sondyqtan 15 jyldyq merzimdi qamaq jazasy berilsin» delingen. Uǵyp otyrsyz ba? Sizge «qyzǵa basqynshylyq etti» degen kiná ǵana emes, qyzdyń ólimine sebepshi boldy degen aıyp ta artylyp otyr. Siz osydan ózińizdi aqtap kete alasyz ba?
«Basqynshylyq», «aıyptaý», «aqtaý» degen sózderge kelgende Baıdardyń onsyzda qaqas qulaǵy tipti tilazar bolyp aldy. Bireýin de qabyldaǵan joq. Tek «qyzdyń ólimi» degen sóz ǵana onyń sezimin dir etkizdi. Ol shoshyǵandaı selt etip:
– It kótin bermeıtin sóz, qyz ólgen joq! Ol áli tiri, nege óledi eken? – dep entige bastady. Toǵyz jyldyń aldyndaǵy sýret Baıdardyń kóz aldyna sol qalpynda keldi. Ol ólimge emes, ótirikke ashynyp otyrǵan sekildi. Múmkin, jaqsy kóretin qyzyn ólimge qımaǵandyqtan da bolar, – Sizder jaman sóz sóılep qyljaqtamańyzdar, meni toı bolyp jatqan jerge aparǵanda qyz tiri bolatyn. Ol nege óledi eken? – dep sońǵy sózderin býlyǵyp aıta almaı qaldy.
Sóz qandy oqıǵa týraly bolyp otyrǵanda «toı» degen uǵym qalaı qabattalyp otyr? Osy túsiniksiz qubylys shynynda suraqshylardyń nazaryn ózine tartyp áketti de, – Siz bul jerde toı týraly qalaı aıtyp otyrsyz? Biz anyqtaǵaly otyrǵan istiń «toımen» eshqandaı baılanysy joq qoı, – dedi.
– Kóp el jınalypty. Kimniń toıy ekenin men qaıdan bilemin. Toı bolmasa el jınalyp, kernaı tartyp, óleń aıta ma? Sol toıda meniń eldiń eń aldynda turǵanymdy ózderińiz kórgen shyǵarsyzdar, – dedi Baıdar. Ózi jónindegi ashyq sot jınalysyn kúni búginge deıin «toıǵa» uqsatyp kele jatqanyn jasyrmastan, sonda qyzdy da meniń janyma ákelip turǵyzbady ma? Qyz «sóıle» degende, betin basyp jylap sóılemeı qoımap pa edi. Odan keıin qyz qaradan qarap turyp nege óledi eken?
Shal qıaly qansha sharyqtasa da, baıaǵy sol bir sheńberden shyǵyp kete almady. Baıdardy qyz óliminiń shyndyǵyna sendirý de qıyn edi. Osyny sezgen suraýshy sıpattamalardy salystyryp baıqaǵysy kelip:
– Siz Sýyqbaı degendi tanısyz ba? – dedi.
– Qaı Sýyqbaı?
– Shegirdiń Sýyqbaıy.
– Shegirdiń Sýyqbaıyn tanymaıtyn kisi bar ma? Ol áýeli sol Táýkenniń qyzyn almaq bolǵan.
– Sóıtip, Táýkenniń qyzyn Sýyqbaı nege ala almady?
– Táýken «qyzymdy úıime kúshik kúıeý bolyp kirgen kisige beremin» dep oǵan bermeı qoıǵan. Sýyqbaı onyń úıine kúshik kúıeý bolyp kire me, jezdesi mór basatyn úlken bastyq tursa, – dedi Baıdar. Onyń túsiniginshe sol kezde Sýyqbaıdyń jezdesinen úlken ulyq joq edi. Ol Sýyqbaıdyń jezdesin adamdardy jazalaı alatyn úlken ulyq dep estıtin de, Qudaıdan keıingi osy-aq shyǵar dep sezinetin. Sondyqtan da ony «mór basatyn bastyq» dep ataıtyn. Qazir sol uǵymy esine tústi de tiksine qaldy. İzinshe jaltaryp, – ondaı sýaıtqa qyz tıe me, – dep sóz aıaǵyn Sýyqbaıǵa qaratqansydy.
– Sýyqbaıdy qalaısha sýaıt deısiz?
– Ony ózderińiz ábden biletin shyǵarsyzdar. Qyz tımeı qoıǵannan keıin onymen óshtesip aıtpaǵan ótirigi joq.
– Qandaı ótirikterdi aıtyp edi?
– Adamnyń aýyzy barmaıdy, – dep Baıdar qyz ben óziniń ósekke qosylǵan jaıyn endi ǵana esine túsirdi. Táńerteńnen beri osy jóninde ózine anyqtaý júrgizilip otyrǵanyn sezgen de joq bolatyn. Ol qazir ózinshe ashýǵa basyp, aldymen sondaılardy dúreleý kerek. Onyń aıtqan ótirigin qaıta aıtsa adamnyń ımany qyryq kez ushady, – dedi.
Baıdardyń sol qyzǵa degen atalyq meıirimi sýyp kórmegen edi.
Úı ishi jym-jyrt. Shaldyń erinderi jybyrlap ketti. Syǵyraıǵan kózderinen eki tamshy jastyń domalap túskenin ózi de sezgen joq.
– Tym bolmasa tileýiniń ishinde bolyp batamyzdy da bere almadyq. Kim biledi, qandaı janǵa jatjurt bolǵanyn paqyrdyń?.. – dep qoıdy. Osydan keıin Baıdardyń óńi tatara qaldy da, kúbirleı bastady, – túý, túýý... – dep eki jaǵyna kezek burylyp túkirip-túkirip jiberdi.
Tarıhtyń aıǵaǵyndaı qarttyń keń saraıdaı kókiregine meıirim, qarǵys qatar sıyp jatqan sıaqty. Osy arqyly óziniń áýresi kóp ómiriniń qıanattan tap-taza ekenin dáleldep otyrǵan tárizdenedi.
* * *
Sonaý alystaǵy taý shyńdarynyń basyndaǵy berekesi qashqan andyz-andyz bulttar bolmasa, basqa óńirlerdiń aspany shaıdaı ashyq bolatyn. Endi ǵana tebindep kele jatqan jasyl reń jer betin túgel jaba qoıǵan joq. Aǵash butaqtarynyń ushtary uzarǵysy kelse, búrshikteri japyraq jarǵysy kelip terisine sımaı japa-tarmaǵaı burtıyp keledi. Mamyrdyń jaıly samaly olardy aqyryn ǵana terbep erkeletip tur.
«Beıjiń» markaly jeńil mashına Qaıdar úıiniń aldyna kelip toqtady. Mashınadan aldymen túsken Qaırat pen Úmitbaı Baıdardy ózderi súıep túsirdi. Baıdar ana ýaqtaǵysynan tanymaı qalatyndaı ózgeripti. Qarakók soknadan tigilgen qaıyrma jaǵaly qaptal shapany, kúlgin púlispen tystaǵan eltiri tymaǵy, jaýryndy jartylaı jaýyp jatqan áppaq jaǵasy, Baıdardyń áli tolyq jetilip bolmaǵan kúmisteı saqalynyń az kelteligin bildirmeı-aq jarasyp tur. Orta boıly, áli tolyq semirip kete qoımaǵan etjendi eki jigit betteri sarǵysh tartqan tarıh kitabyn qoltyǵyna qysqandaı-aq Baıdardy qoltyqtap keledi. Baıdardyń kózi shúý degende esik aldynda turǵan arbaǵa tústi. İnisi Qaıdardyń arbasy osy bolar. Biraq ol eski arbasyna uqsamaıdy. Múmkin, shyt jańa qaıtadan jasatqan shyǵar... Ony aıyryp bolǵansha Baıdardy qaýmalaǵandar úıge kirgizip áketti.
«Baıdar keledi eken» degen habar aýylǵa kún ilgeri tarasa da, kelip bolǵan habary úı-úıge endi ǵana jetip jatty. Aýla ishi uzamaı-aq at-arbaǵa, velosıpedke lyq toldy. Qaıdardyń úsh bólmeli úıin jurt kerip ketti.
Olar túr kelbeti jaǵynan da, jas jaǵynan da bir-birine uqsamaıtyn jandar. Taıaǵyna súıengen aqsaqaldar men ájimdi túrine aq shylaýyshy jarasqan ájeler de, qamshysyn súıretken orta jastaǵylar da, tórt qaltaly jigit-jeleńder de, basyna ásem sharshy baılaǵan saǵatty kelinshekter de bar. Osylardyń arasynda Qaıdardyń bes jasar nemeresi Bolat erekshe qýanyshpen júgirip, árkimniń aýyzyna bir qaraıdy. Baıdar bul nemeresiniń mańdaıynan baǵana ıiskep, kórimdigin berip bolǵan.
Dál búgingideı kesek oqıǵany Bolat ózi týǵaly kórmegen. Ádette eshkim basyn suqpaı ketken osy mekenge búgin jurt nege jınalyp jatyr? Kelip otyrǵan qart meıman qaıdan keldi, ol ózi kim? Ózin nege erekshe jaqsy kóredi? Osynyń bári túsiniksiz, bárin de bilgisi keledi. Sondyqtan da árbir qımylǵa, árbir sózge qadaǵalap zer salǵysy keledi.
– Ólmegen qul altyn aıaqtan sý ishedi.
– Ólispegen kórisedi.
– Adam bir teriniń ishinde neshe aryp, neshe semiredi.
– Kebin kıgen kelmeıdi, kebenek kıgen keledi, – degen sózderdiń ár adamnyń aýyzynan birdeı qaıtalanýy Bolatty odan ári tańdandyrdy...
Ol dalada qandaı ómir bolyp jatqanyn bilgisi kelgendeı júgirip syrtqa shyqty. Aıaǵynan góri taıaǵynyń kómegine kóbirek súıenip Táýken qart keledi eken. Jasynda pysyq jannyń endi mine qaınaǵan ómirdi shette turyp kúzetetin ǵana qaýqary qalǵan sıaqty. Surǵysh tartqan qarıanyń kelip jetkeninshe osy bolǵan kórinedi. Bolat tóbe shashy jelkildep júgirgen boıy Táýkenniń etegine orala ketti.
Qart asyqpastan odan:
– Úılerińe kim keldi? Mynaý kóp adam ne? Ne istep jatyrsyńdar? – dep táptishtep suraı bastady. Erkeleı kúlgen Bolattyń eki betinen eki kishkene shuńqyr paıda boldy da, basyn qısaıta turyp:
– Kebenek kıgenniń toıyn jasap jatyrmyz, – dep taq-taq ete tústi. Qabaǵat razy bolǵan qart ǵasyrdyń alaqany jańa ómirdiń kekilin bappen ǵana sıpap ótti.
11.07.1979
6alash usyndy
