Abaı mektebinen tálim almaǵan qazaq az. Aqyny túgili qara sózge jaqynnyń bárin tánti etken Abaı óleńiniń astarynda jatqan halyqtyń júreginiń lúpili men jaratqanmen úndestik tabatyn «syrty kúmis, ishi altyn» sóz qudireti ólmestigin talaı uqtyrdy.
Maǵaz Razdanuly – aqyn. Kúlli qazaq tanymasa da qara óleńmen qanattanyp, Abaıdyń aq ýyzynan nár alǵan qarymdy qalamger. Shynjańdaǵy qazaqtar jáne olardyń aqyndyq dástúri sóz bolǵanda Maǵazdyń Abaı sarqytyn qalaı tatqanyn aıta ketýdiń máni zor.
Arǵy bet atalǵan qazaqtar Abaıdan qalaı sýsyndady? Bul tereń taqyryp. Biz sol tereńge túgeldeı boılaı almasaq ta, Altaı óńiriniń týmasy Maǵazdyń osy bulaqqa qalaı qanǵanyna az-kem aıaldaımyz.
Maǵaz Razdanuly 1924 jyly Altaıdyń Býyrshyn degen jerinde dúnıege kelgen. Onyń balalyq dáýiri Abaı óleńderiniń kúlli qazaq balasyna keń taraǵan tusyna týra keledi. Maǵazdyń ózine sóz bersek:
Abaıdy men jasymnan óstim tyńdap,
Degen ol eki nárse syr men symbat.
Syr – ishi, Symbat – syrty,sol sebepti,
Jaqsynyń ózi – tulǵa, sózi – qymbat!...
Kóp kórdim men alysty jaqyndy da,
Zalymdy, jaýyzdy da, batyrdy da.
Qaınaǵan mys qazandaı bul dúnıe,
Aqyry toqtaıdy eken aqyldyǵa... – dep jyrlaǵan eken.
1909 jyly Kákitaı Ysqaquly jaǵynan Petrbýrgta basylǵan Abaıdyń alǵashqy óleńder jınaǵy 1920 jyldardyń aldy-artynda Shynjańǵa, sonyń ishinde Altaıǵa tarala bastaıdy. Ol kezde kóbinde kitap túrinde emes, sol kitaptyń kóshirmesin jasap taratý úrdisi bar edi.
1933-1934 jylǵy Shynjań bıleýshisi Shyń Shysaı men Keńes odaǵy arasyndaǵy dostyq baılanys jáne oqý-aǵartý, mádenıet, óner baılanystary eki el qazaǵynyń rýhanı qarym-qatynasyna ońtaıly jaǵdaı jasady.
Maǵazdyń ákesi Razdan kózi ashyq, kókiregi oıaý jan boldy. Maǵazǵa jastaıynan arab álippesin tanytyp qana qalmastan, sol tustaǵy eski shaǵataı, tatar jazýlaryndaǵy kóptegen ádebıettermen de sýsyndata bildi. Qazirgi Shyǵys Qazaqstannyń Zaısan óńirimen bolǵan túrli saýda-sattyq jáne basqa da baılanystar arqyly Qazaqstan jaǵynyń rýhanı jetistikteriniń Altaıdyń kún betine taralýyna ıgi yqpal etti. Óz kezinde Kókshetaý óńirinen Altaıǵa qashyp baryp, sonda Mámı beısi aýylynda ulaǵatty ustazdyqpen aınalysqan Seıitqazy Nurtaev jáne 1931 jyly Abaı aýylynan qashyp barǵan Zıat Shákerimuly, t.b. adamdarmen jaqyn baılanysta bolyp, ónegeli tárbıeler qabyldady. Tatar zıalysy Bilál Haziretti aýylyna ákelip, basyna úı kóterip berip, balalaryn arnaıy oqytty.
Kóregendi ákeniń osyndaı tárbıesi Maǵaz boıyna mol bilim bolyp darydy. Ásirese ádebıettegi ustaz bolarlyq tulǵalarǵa qoly jetip, Abaımen erkin sýsyndaýyna múmkindik týdy. Abaıdyń atalǵan jınaǵyn óz qoltańbasymen kóshirip alyp jattady.
Bir qyzyǵy M.Razhdanulynyń sol qoljazbasy talaı qolǵa ótip, 1985 jyly ózine oralypty. Altaıdyń Shińgil elindegi Muhametbek Zátelbaıuly uzaq jyl sary maıdaı saqtaǵan sol qoljazbany ıesine tabystaǵan eken.
Sanasyndaǵy Abaı rýhynyń tamyr tartýyna yqpal etken endigi bir arqaý naǵashy jaǵynan kelgen tektilik bolsa kerek. Onyń naǵashy atasy da kezinde Saryarqa óńirinen qashyp barǵan myqty aqyn bolǵanǵa uqsaıdy. Keıinge qalǵan uzaq jyr-tolǵaýynda:
Saryarqa meken jaıym Esil, Nura,
Bilmeseń jer mánisin menen sura.
Taı qulyndap, taılaǵy botalaıtyn,
Qyzyǵy ketpeıdi esten tipti sirá, – degen joldar bar eken.
Maǵaz Razdanulynyń ómiriniń altyn kezeńi jaza lagerinde jazyqsyz jalamen ótti. 1960 jyly 38 jasynda qolǵa alynyp, 1979 jyly zamana jylymyǵymen 55 jasynda aqtalyp shyqty. Qıyn kúnderge moıymady. Jazadan bosatylǵannan keıin qalamyn qolǵa alyp, qazaq ádebıetiniń qazynasyna saıatyn qundy dúnıeler berdi. Óleńmen jazylǵan «Sarybel» romany memlekettik syılyqqa ıe bolsa, «Altaıdyń aqıyqtary» romany men «Ata zaman sóıleıdi» hıkaıalar jınaǵy arǵy bette jaqsy ańys qozǵap qana qoımaı, Qazaqstan jaǵynan da basylym kórip jaqsy ańys qozǵady.
Aqynnyń Abaı týraly jazǵan óleńindegi:
Kóp kórdim men alysty jaqyndy da,
Zalymdy, jaýyzdy da, batyrdy da.
Qaınaǵan mys qazandaı bul dúnıe,
Aqyry toqtaıdy eken aqyldyǵa... – deýiniń úlken mánin endi ańǵaramyz. Dúnıe mys qazandaı bolyp qansha qaınasa da aqyldylar sondaı qıandyqtar ortasynan jol tabady, aqyl men qaıratty serik etip kúresedi, bolashaq muratyna jetedi. Onyń jarqyn mysaly – Abaı ómiri, Abaıdyń qaıshylyqtar ortasynan boı kóterip shyqqan kesek tulǵasy. Qazaqtyń ǵana emes álemniń Abaıyna aınalǵan dara danalyq beınesi.
Ónegeli ómirdiń aınasy – Abaı. Sol bıikke umtylǵan Maǵaz esh ýaqytta, qandaı jaǵdaıda bolmasyn jyǵylǵysy, qulaǵysy kelmedi. Ustazynyń úni qulaǵynyń túbinde jańǵyryp, ózin ylǵı da alǵa jetelep otyrdy. Ony jetelegen Abaı rýhy esh aldamady. Halqynyń qalaýly qalamgerine, aıaýly perzentine aınaldy.
Mine, bul biz sóz etip otyrǵan Abaı men Maǵazdyń rýhanı sabaqtastyǵynyń altyn jelisi ári baǵaly jemisi edi.
Maǵazdyń zamandas atasy Aqyt Úlimjiuly men aǵasy Asqar Tatanaıuly da Abaıdaı uly aqynnyń ónegesinen qaǵys qalǵan joq.
Maǵaz ómiri men onyń ádebıettegi eńbegi – Abaı rýhynyń alystaǵy aǵaıynnyń ósip-órkendeýine, quryp joǵalmaýyna, ádebı qýatyna qandaı rýhanı kúsh syılaǵandyǵynyń bir ǵana mysaly. Asyl dástúrge aınalǵan osy arqaý qazirge deıin óz qunyn joıǵan joq. Abaı jaqqan shyraq ár kókirekke áli de bolsa sónbes sáýlesin shashyp keledi. Shasha beredi de.
Jádı SHÁKENULY, jazýshy, Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi, Eýrazıa jazýshylar odaǵynyń múshesi.
