Abaı men Janǵutty sheshen

Biz Abaı zamanynda ǵumyr keshken tulǵalardy taný arqyly hakim aınalasyn bilip, «Jumbaq» Abaıdyń ózine jaqyndaı túsemiz. Aqyn tanymynyń oıshyldyq deńgeıge jetýi qazaqtyń baıyrǵy halyq aýyz ádebıetimen sýsyndaýy bolatyn. Ol halyq arasynda keń taraǵan ertegi, jyr-Dastandardy tyńdap, óz dáýirinde jaryq kórgen kitaptardy oqýmen dúnıetánimin baıyta tústi. Ájesi zere men el arasynda keńinen tanymal ertegishi-jyrshylardyń, aıtqyshtardyń óz aýzynan tyńdaǵany – Onyń keleshekte aqyn bolyp qalyptasýyna úlken áserin tyıgizdi. Abaıtaný ǵylymynyń bilgiri muhtar Áýezovtiń sózinshe, qunanbaı balasy tek qana jyr-Dastan tyńdaýmen shektelgen joq. Óz zamanyna deıingi bı-sheshenderdiń de sózin qulaǵyna quıyp ósken. Sondaı sózge Dilmar, ózi dúldúl sheshenniń biri – Janqutty botantaıuly. Sonymen, ataqty shabanbaı bıden bata alǵan janqutty kim? qunanbaıdyń zamandasy ári jaqyn syrlasy bolǵan janqutty sheshen týraly arhıv derekteri ne deıdi? endi osyǵan toqtalsaq, kóneniń kózindeı,Kómeskilengen sózindeı bolǵan tarıhtyń aqtańdaq betterin aqtarsaq…
Janqutty botantaı ulyn el arasynda «Jaqsy jan qutty» deıdi eken. Halyq ishinde «Jaqsy» etip, osyndaı laqap berýi – Onyń jaqsyǵa jaq, jamanǵa qastyǵynan bolsa kerek. Jaqsy jan qutty 1810 jyly qazirgi Qaraǵandy oblysy, Shet aýdany aýmaǵyndaǵy, aıýly taýynyń baýraıynda ómirge kelgen. Bala kezinde aýyl moldasynan oqyp, musylmansha saýat ashady. 1824 jyly ákesi janquttyny Qarqaraly qalasyndaǵy medresege oqýǵa beredi. Medreseni bitirgennen keıin el ishindegi ár túrli bılik, ákimshilik jumystaryna aralasady. Janqutty sheshen shabanbaı bıdyń:

«Táńirge jaǵam deseń – Azandy bol,

Aǵaıynǵa jaǵam deseń – Qazandy bol.

Halqyńa jaǵam deseń – Ádil bol,

Sýdaı taza bol,

Jerdeı berik bol,

Ómiriń uzaq bolsyn,

Aımaǵyń sýat bolsyn,

Sóziń halyqqa qýat bolsyn! » – Degen batasyn alyp, tálim-tárbıesin kórgen. Zamanynda el basqarǵan qunanbaı óskenbaı uly, alshynbaı tilenshi uly, Qusbek tóre syndy el jaqsylarymen tyǵyz qarym-qatynasta Bolǵan jan qutty sheshen eki márte 1850, 1873 jyldary qasıetti qajylyq saparyn óteıdi. 1873 jyly mekke shaharynda qaıtys bolǵan.

Janqutty botantaı ulynyń alǵash jurtqa tanylýy – Jamantaımen jaýaptasýy bolatyn. Qarqaralyǵa aǵa sultan bolyp saılanǵan jamantaı tóre eldiń ıgi jaqsylaryn jınapty. Sol jıynǵa bala jan qutty da baryp qatysady. Muny kórgen jamantaı: «Bul qatyn-qalash, bala-shaǵanyń ósek aıtatyn jeri emes, alqaly toptyń bas qosatyn májilisi emes pe, myna bala kim? » – Depti. Sonda janqutty: «Ǵafý etińiz, keshe kelgende bir úıge qonaq bolyp dám tattyq, bir aqsaqal «Eti aryq eken» dep tyjyrynyp otyrǵan-dy. Búgin meni kórip siz tyjyrynyp otyrsyz! sonda bul qalaı? «Adam aljysa – Astan shoshıdy, tóre aljysa – Jastan shoshıdy» degeni osy ma? bolmasa, «Asyl Tastan shyǵady, aqyl Jastan shyǵady» degen ataly sózdi attap ketkenińiz qaı sasqanyńyz? » depti. Jamantaı tóreniń qasyndaǵylardyń biri: «Sózin qara, bolaıyn dep turǵan bala eken! » degende, jamantaı tóre julyp alǵandaı: «Bolaıyn depEmes, bolyp turǵan, tórt qubylasy teń túsip, tolyp turǵan jas eken, budan bylaı bizdiń ókrýgtiń ishindegi daýǵa qatysty máseleni osy sheshetin bolsyn» dep sheshim shyǵarypty. El arasynda keńinen taralyp, bizge jetken áńgime – Osy.
Janqutty botantaı uly abaıdyń ákesi qunanbaımen tize qosyp, el basqarý isinde de úlken Eńbek etedi. Buǵan 1847 jyly qunanbaıdyń qarqaralyda ǵylym izdegen qyr balasy kózin ashatyn medrese-mektep turǵyzý, el ishinde sharıǵat jolyn berik Ustanyp meshit saldyrý isin qolǵa alǵan kezeńde janqutty botantaıulynyń esimi aldymyzdan shyǵady. Bul qujatty abaıtanýshy muzdybaı Beısenbáev alǵash taýyp jarıalaǵan, 32 paraqtan turatyn «Qarqaraly selósindaǵy meshit qurylysy jónindegi is» dep atalatyn arhıv qattamasy. Qujat Qarqaraly qalasynda qunanbaı bas bolyp, irgetásin qalaǵan meshittiń salyný tarıhyna qanyqtyra túsedi. Dál osy qujatta jıyrmaǵa tarta bıler men bolysnaılardyń tiziminde álteke-sarym bolysynan janqutty botantaı ulynyń esimin kezdestirýge bolady.
Qunanbaıdyń aralas-Quralas bolǵan adamdarynyń ishinde óziniń óler kúnin sáýegeılikpen aıtatyn nebir ataqty áýlıelerdiń ótkenin jaqsy bilemiz. Bizge jetken áńizáńgimelerge súıensek, qunanbaımen syılas bolǵan «Naımannyń shákisi» atanǵan sháki bı de Qajy aýylyna sońǵy kelgen saparynda: «Qunanjan, meniń osy aqyrǵy kelýim shyǵar, maǵan da ýaqyt taıaý sıaqty» dep sezdirse kerek. Sonda qunanbaı shákige: «Bı, sizdiń dúnıeden ótkenińizdi qalaı bilem? » dep saýal tastaıdy. Sonda «Naımannyń shákisi» : «Erte dáretke turǵanyńda, tóbeńnen úsh aqqý ushyp ótedi, sodan bilesiń» deıdi. Sodan birneshe aı ótkende, aıtqanyndaı bir kúni erte dáretke shyqqan qunekeńniń tóbesinen úsh aqqý ushyp ótedi. Muny kóre salyp: «Naımannyń shákisi dúnıeden ótken eken ǵoı» – Dep aýyr muńǵa batyp otyra ketedi.
Osy tektes áńgime janqutty sheshen men qunanbaı qajyǵa qatysty da aıtylady…
El arasynda qunanbaı men abaıǵa qatysty adamdardyń qajylyq saparyn ótegenderi týraly da óte kóp aıtylady. Ataqty «Abaı joly» roman-epópeıásinda aıtylatyn óndirbaıQalpe (keıbir derekkózderde ándirbaı) qajylyqqa úsh márte barǵan adam esebinde aıtylady. Sońǵy qajylyq saparyn óteý kezinde sol jaqta baqıǵa kóshken delinedi. Endi bir qunanbaıǵa qatysty osyndaı adam – Janqutty botantaıuly da eki ret qajylyqqa barǵan desedi. Sońǵy bararynda qunanbaıdyń kelesi jyly baraıyq dep qolqa salǵanynda: «Keler jylǵa qarar edim, ajal qaramaıdy ǵoı» dep júrip ketedi. Bul shamamen 1873 jyl bolsa kerek. Sol saparynda mekkede qaıtys bolǵan.
Al, qunanbaıdyń bir jyl ótken soń 1874 jyly bala-shaǵa, úrim-butaǵymen keńesip, janyna óziniń ókil baýyry yzǵuttyny alyp, qarqaralydan qasyna óndirbaı qalpeni ertip qajyǵa sapar shekkeni belgili. Janqutty men qunanbaı arasyndaǵy osy bir Baılanystan-aq, janqutty sheshenniń bolashaqty boljaǵysh qasıetiniń bar bolǵanyna, áýlıeligine taǵy kóz jetkizip otyrmyz. Qunanbaı qajylyq saparynan qaıtarda janqutty sheshenniń basynda duǵa oqyp bolǵannan keıin: «Janqutty, seni jaqsy dep men aıtýshy edim. Qunanbaı, jaqsysyń dep sen aıtýshy ediń.Aqyry janqutty, sen jaqsy boldyń. Seniń súıegiń qasıetti mekkede qaldy. Men aldamshy ómirge qaıtyp bara jatyrmyn» degen sózi Qajy saparynan soń el arasynda keńinen taralypty.
Qajylyq saparyn birge óteýdi maqsat tutqan qunanbaı men janquttynyń óte jaqyn, syılas bolǵanyn ańǵarý qıynǵa soǵa qoımas. Janqutty sheshen birde Qunanbaı aýylyna qonaqqa kelgeninde abaımen jaýaptasyp, bala abaıdyń bolashaǵyn boljap, batasyn beripti desedi. El aýyzynda keń taraǵan áńgime bylaı órbipti: «Aǵa sultan qunanbaıdyń úıinde meımán bolyp otyrǵan janquttyǵa aýyl moldasynan saýat ashqan, ózi alǵyr bala abaı sálem bere keledi. Qunanbaıdyń ózi tapqyr, óleń shyǵaratyn balasy týraly estip júrgen jaqsy janqutty balany shaqyryp, qasyna otyrǵyzyp alǵannan keıin saýal tastaıdy:
– Shyraǵym, dúnıe nege súıenedi?
– Dúnıe úmitke súıenedi.
– Kózdiń kórmesi bola ma?
– Kóz qabaǵyn kórmeıdi.
– Sham jaryǵynyń túspesi bola ma?
– Sham jaryǵy túbine túspeıdi.
– Bolat pyshaqtyń kespesi bola ma?
– Bolat pyshaq óz sabyn kespeıdi.

– Tamaǵyna tartpaıtyn mahluqat
Bola ma?
– Óz tamaǵyna tartpaıtyn mahluqat bolmaıdy.
Abaı jaýabyna Rıza bolǵan sheshen oǵan óleń túrinde jaýap berýin suraıdy. Sonda abaı:
Siz suńqar samǵaı ushqan qıadaǵy,
Talpynǵan men balapan uıadaǵy.
Órnekti óleń sózben jaýap bersem,
Dúnıeniń jalǵyz úmit tyıanaǵy.
Kóz kórýi jetpeıdi qabaǵyna,
Sham jaryǵy túspeıdi tabanyna,
Óz sabyn bolat pyshaq ózi kespes,
Mahluqat tartpaı qoımas tamaǵyna, – Dep jaýap beredi. Et jelinip, qymyz ishilgennen keıin abaı:
– Sizden suraq suraýǵa bola ma? –
Deıdi taǵy da úzilgen áńgimeni jalǵap.
– E, shyraǵym, suraı ǵoı, – Depti
Janqutty sheshen.
– Arzan ne, qymbat ne, daýasyz ne? – Depti abaı.
– Shyraǵym, arzan – Ótirik, qymbat – Shyndyq, daýasyz – Kárilik emes pe? janaryń otty eken – Aqyndyǵyń shyǵar, mańdaıyń jazyq eken – Oılylyǵyń shyǵar, halqyńnyń qalaýly azamaty bol! – Dep batasyn beripti» .
Halyqtyń sanasynda jańǵyryp, el aýyzynda saqtalyp bizge jetken aqyn abaı men janqutty sheshenniń tildeskeni – Osy. Qalaı bolǵan Kúnde, abaı men janqutty kezdespedi degen dúdámál pikir týmaýy úshin bir ǵana nárseni aıtqymyz keledi. Jaqsy janquttynyń abaı zamanynda ómir súrgeni – Tarıhı shyndyq. Buǵan muraǵatta saqtalǵan qazaqtyń el basqarý, ákimshilik júıesine qatysty qujattary kýá. Ekinshi másele, abaı men janquttynyń kezdesýin ómirde bolǵan dep topshylaýǵa bolady. Olaı deıtin sebebimiz, qunanbaıdyń aǵa sultan bolǵan kezinde bolys bolǵan janqutty botantaıuly Qajy aýylynda qonaq bolmady dep aıta almaısyz. Nege deseńiz, abaıǵa qatysty ǵylymı Eńbekterde eldiń betke shyǵar qaımaqtary Qunekeń aýylynda bite-qaınasyp aralasqany jıi aıtylyp, járıá kórip júrgenin tilge tyıek etemiz.
Jalpy, janqutty aıtqan sóz dep bizge jetken sheshenniń sóz murasyn baǵamdaı qarasaq, týyndylarynan úsh túrli baǵyt baıqalady: birinshi – Halyqqa qamqor bolý, syrtqy dushpandarynan qorǵaný úshin jasaǵan is áreketteri. Ekinshi – El birligin saqtaý, rý arasyndaǵy máselelerdi sheshý barysynda ádil qazylyq etý. Úshinshi – Urpaqqa ulaǵatty sóz Qaldyrý, jastardy tárbıeleýge aıryqsha mán berý.
Sóz basynda aıtqanymyzdaı, hakim abaı el arasyndaǵy sózge usta sheshendermen pikirtalasqa túsip, ózine deıingi bı-sheshenderdiń daý-sharlaryn da jaqsy bilgenin oıǵa tutýǵa bolady. Bul – Abaı qunanbaı ulynyń ómir súrgen ortasy týraly taǵy bir tarıhı shyndyq. Tanysqanymyz – «Jaqsy janqutty» bolyp el arasynda esimi qalǵan janqutty botantaıulyna qatysty tarıhtyń bir ushy ǵana. Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna qatysty dańǵaıyr dalamyzdyń danyshpandary áli de kóp-aq. Zertteý, zerdeleý aldaǵy atar tańnyń Tarazysynda dep túıdik.