Tańerteńgi shaıyn tez ishken Qumyrtas tory ala atqa er saldy. Jolshybaı qara jymǵa qurǵan tuzaǵyna soǵyp edi, laqtaı or qoıan túsipti. Jaqsy yrymǵa balap, jeldirte jóneldi. Kóp ótpeı buıra qalpaqty boz taldardyń arasynan sopań etip shyǵa kelgen ol, tastaq jazyqty qıǵashtaı kesip, sekseýil, jyńǵyly jarysa ósken bydyrmaq aq qumdardyń arasyna ilindi.
Kózeýli jer osy. Mal órisinen aýlaq, salma-salma qum alqaby usaq ańǵa atap soqqan óńir. Qumyrtas ústi jazyqaılaý tóbege kóterildi. Edáýir eńseli, jel qaqty oryn eken. Mańaıyna az syǵyraıa qarap, kóz mólsher jasap alǵan soń asyqpaı attan tústi. Tóńirek tym-tyrys. Sýyq túnnen tońazyp shyqqan dala áli buıyǵýly. Arqan boıy kóterligen kúnniń sarǵysh sáýlesi ańshynyń belindegi saqınaly qynnyń jezine shaǵylysyp jalt-jult ete qaldy. Tizgini erdiń qasyna ilýli tory ala tapjylmaı tur.
Qumyrtas at beline arta salǵan teri qorjynnan terme baýdyń jibinen sharshy kózdep toqylǵan tor alyp shyqty. Jolda bir qoltyqqa taıaý shybyq kesip alǵan. Qum tóbeniń tepseńdeý tusyna solardy aınaldyra shanshı bastady. Kerege boıynan bıik, úıshiktiń ornyndaı sheńber jasady. Sosyn, qulaǵy at qoltyǵyn soǵa, qanjyǵada salaqtap turǵan qoıannyń sanyn-san, qolyn-qol qylyp pyshaqpen bir-bir tartty da, uly denesin bólek qaldyrdy. Qorjynnyń endi bir qýysynan basy qyltıǵan qarǵany sýyryp alyp, úıshiktiń shetine aıaǵynan baılady. Ony keshe kúresinge qaqpan quryp ustap alǵan. Qoıandy qarǵadan alystaý tatsap, bir sanyn ǵana aldyna laqtyrdy. Aınalasyna jaltaq-jaltaq qarap alǵan ol dalpyldaı baryp, sandy shoqýǵa kiristi.
Ańshy tordy shybyqqa kúrgeıleı ustap, baılap tastady. Astyn úsh kerege kógi ashyq qaldyrdy. Kánigi kóz jańylmapty. Shanshyǵan shybyqtarǵa tor dál qona ketkeni. Tordyń eteginen yshqyrlap tartqan jiptiń bir ushyn sekseýildiń bos tomaryna taǵa saldy. Shyrǵa daıyn. Endi tezirek boı jasyrǵan durys. Asyqsa, besinge qaraı bir baıqastap qoıady. Bolmasa, erteń bir soǵyp keter.
Aqqumnan alystap, tal ishine kire bergen ańshynyń kózi záýdeǵalam aspan bıiginde buldyraǵan qara noqatty shaldy. Tym shyrqaýdan kórinedi. Tory alanyń tizginin tejep, uzaq tesildi. Qara noqat jaqyndap, mańdaı tusyna taıaǵanda, júregi atqaqtap ketkendeı boldy. «Janýar, jazyqqa sırek túsetin qus qoı mynaý, taýda boran bolǵan-aý shamasy» dedi tolqı kúbirlep. Dereý attan tústi de, taldy jabyttap, baspalaı qarady. Búrkit kerbez qalyqtap, tor qurǵan tusqa barǵan sekildi. «Iá, sát, ıá arýaq!» dep ishteı júz qaıtara sıynǵan ol syǵalap turǵan taldan on neshe qadam alystap, usaq qaraǵandardyń arasyna kirip ketkenin baıqamaı qalǵan. Biraq, qansha taldyra qaraǵanymen «mólit» etip shyǵyp, lezde kirpik ushyna tarap ketken bir tamshy qýanysh jasyndaı qus ta kózden ǵaıyp bolypty. Aq sharby bultty aıqara taqqan kók aspan typ-tynysh.
«Iapyraı, kórip qalǵan boldy ǵoı» dep ókingen ańshy, torǵaı ustaıtyn baladaı tym sabyrsyzdanyp ketkenine keıidi. Kóńili ala qyzyp, qolyndaǵy qusyn ushyryp alǵannan jaman júdedi. Sosyn, tory alanyń erin dereý sypyryp, búrkeý taldyń túbine qorjyn-qosqalańymen tyǵa saldy. Atty shylbyryn súıretip bos qoıdy. Ózi de «jalp» etip, erdiń janyna otyra ketken. Taqat qyla almaı, qaıta atyp túregeldi. Basyn qyltıtyp, tor qurǵan jaqqa qaraǵany sol edi, kózi «jarq» etti. Búrkit qaıta ushyp kele jatyr. Ol sasqalaqtap talǵa daldalandy. Qyrannyń qanat sýyly men pishtaktaǵan daýysy dál tóbesinen estilgendeı buǵyp barady. Osy kezde qapersiz jaıylyp turǵan tory ala at basyn jerden julyp alyp, qulaǵyn tige qaldy. Qumyrtas ta ornynan ushyp turyp, aqqum jaqqa asyǵa kóz tigip edi, búrkit shyń basynan laqtyrǵan tastaı tómenge zymqap barady eken. «Tústi, tústi» dep aıqaılap jibere jazdady ańshy. «Oıpyraı, qalaı tik shanshylady páleketiń. Tebini tentek qoı ózi, arandalyp qalar ma eken» dedi jasaýraǵan kózin súrtip tastap. Esi shyqqan ol endi aty men erdiń ortasynda ary bir, beri bir júgirdi. Jańaǵy peri tordy dal-dul qylyp, tuńǵıyq aspanǵa qaıta sińip joǵalatyndaı. Aqyry atyn quıqalaqtaı erttep mindi de, aqqumǵa qaraı tura shapty.
Qaqpan, tuzaq sekildi qońtorǵaı ańshylyqqa mapandaı bolǵanymen, tory ala jyldym jylqy emes bolatyn. Onyń kúzdi kúngi sýyrdyń aıǵyryndaı tońqalańdaǵan shabysymen jetkenshe, ıesiniń degbiri qalmady. Seńseń tymaǵy jalbańdap, eki etegi dalaqtap, attan buryn ózi ushyp jeterdeı utmylady. Ústi-ústine tópelegen mundaı qamshy kórmegen tory ala da, óziniń jylqy bolyp jaralǵanyna dál osy joly ókingendeı. Qos qulaǵyn jymqyryp alyp, bar ekpinimen syrqyratty-aı kelip.
Aıtqandaı, qum tóbeniń ústi ápter-tápter eken. Tordy shybyqtarymen qosa julyp, anadaı jerge aparyp tastaǵan bir keýsinniń sulbasy qaraıady. Onyń meljemdi topanyn kórgennen-aq, Qumyrtastyń kóńili toıattap sala berdi. Torǵa umar-jumar oralyp, qanatyn serpýge shamasy kelmeı jatsa da, adam jaqyndaǵanyn sezgen sarjon búrkit aýzyn asha ysyldap, qatty aıbar shekti. Ókinish pen ashýdan jantalasa julqynyp, typyrlaı tepkilenedi. Shyrmaýyqsha oralǵan tor dińkesin qurtyp, óne boıyn býyp tastaǵan. Ańshy ol aýzyn asha aıbat tanytqanda tiline kózi túse ketti. «Qanǵa toımas qara tildiń ózi eken» dedi ishinen qaıran qalyp. Sosyn shapshań qımyldap, qusty bir qolymen oraı qushaqtady da, «sart» etkizip tomaǵany kıgizip jiberdi. Jańa týǵan balany ustaǵannan beter qopaldanǵan Qumyrtas, «a, qudaı óziń jar bol!» dep búrkitti tordan shyǵara bastady. Sheship jatqanda baıqady, sandary da qatqan qaıyń shoqpardyń sabyndaı som eken. Ustap edi, alaqanyn kerdi.
Tordan bosaǵan «oljasyn» qalyń kúpisine orap alǵan ol endi sál tynystady. «Qalaıdan qalaı boldy» degendeı, ańshyǵa tán uqyptylyqpen aınalasyna sáp sala qaraǵan. Jańaǵy alqyn-julqynda baıqamapty, tumsyǵy istıip, alqym júni bobyraǵan qarǵanyń basy bir bólek, shıdeı aıaǵy sozylyp, qanaty uıpalanǵan denesi bir bólek qalypty. Qoıannyń jumsaq san etine endi aýzy tıgen baqytty shaǵy uzaqqa barmasa kerek. Ezýinen jutyp úlgirmegen silemeıli ettiń bir ushy qyltıady. Aıaǵy baılaýly sorlyny «ushyp kete qoımadyń» dep qaharlanǵan qyran basyn julyp alyp, laqtyryp tastapty. «Apyraý, búrkittiń jemtigine de jaramaǵan eken-aý myna jazǵan» dedi Qumyrtas oǵan naraý kóz tastap.
Ańshynyń kóńili baıashat. Budan ári qusbegi degen mindetti arqalamaq. Ásili, búrkitti de babyn tapqan kisi salady. Áıtpese, attyń terin, adamnyń eńbegin esh qylǵan qur sarpaldańnan basqa bereri joq. Qumyrtas búrkit babynan qarajaıaý emes. Ákesi de aıtýly saıatshy bolǵan. Qazir jasy ulǵaıyp, densaýlyq syr bergen soń toqtatty. Áke jolyn jalǵap kete almaǵan ol, osy kúnge deıin qus salýǵa onsha qulyqty bolmaı tartynyp keldi. Búrkit kótergennen góri, qaqpan qandaǵan ańshylyǵy qyzyq kórinetin. Biraq, boıyndaǵy tuqymnan bitken qusbegilik ónerdiń qany tasyp jatatyn. Ózi salynyp saıatshylyq qurmasa da, qus ustaǵan «men, men miniskermin» deıtinder eskermeıtin tosyn keńes aıtyp, nebir shoraıaq qusbegilerdi shulǵytyp tastaıtyn. Byltyrdan beri qudiretshe, qus salýǵa ózi de yqylas tanyta bastady. Dese de, kóńilindegideı keshkil bas, kerege qanat kezikpeı beti qaıta bergen. Endi mine, aıaq astynan joly bolyp, jomart aspan izdegen joǵyn toryna ákelip «top» etkizdi.
*******
Qumyrtas búrkitti úsh kún yrǵaqqa otyrǵyzdy. Tórtinshi táýlikte qaljyrap, tumsyǵynan shanshyla qulaǵan qusty túıe jún kúpisine orap, uıyqtatyp tastady. Onysy – ıesiniń ıisine boı úırete bersin degeni.
Erteńinde uıqysy qanǵan búrkitin tuǵyrǵa qondyrdy. «Dúr-dúr» silkingen qyrannyń jon-arqasyn sıpap, qanat-quıryǵyn tarap, úıirlestire bastady. Ustaǵany túz qusy bolsa da, qasarysyp, kóp shargezdik tanytqan joq. Minezdi, sabyrly kórinedi. Qumyrtas onyń boıyndaǵy qyrandyq belgisin tordan bosatqanda-aq baıqaǵan. Kóńildegi bıik ólshemge bári sıyp tur. Moınyn qyltyń-qyltyń etkizgende, jylan bastaǵy shúńirek qyzyl kózi óńmenińnen ótedi. Qadalǵan jerden qan, jarmasqan tustan jan almaı tynbaıtyn naǵyz qanshegirdiń surqy.
Qumyrtastyń ustap ákelgen búrkitine ákesi de qatty qyzyqty. Jelpinip, júzi nurlanyp, qyrannyń aldyn-artyn birneshe aınalyp ótti. «Aı, janýarym-aı! Ońaı qolǵa túspeıtin kespeltek shóńgel sary ǵoı mynaý! Buıyrsa, qylysh tumsyq qyrypsaldyń ózi bolǵaly tur» dep bir toqtady. Sodan búrkittiń dál qarsy aldyna maldas quryp otyra qalyp, ary qaraı sóılep ketti. «Qalyń topshyly, shalqaq tósti turqy bólek-aq eken. Kúńgeıdiń jel men jańbyr, kún mújigen tasyndaı qojyr, taltaq aıaqtaryn kórdiń be?!. Qaıtpas kúshtiń qarymy bar. Ásirese, temirdeı tuıaqtarynyń janyndaǵy qobyshanyń eki sheti pyshaqtyń júzindeı qyrly. Áne, tuıaq saýsaǵynyń ústindegi shodyraıyp bólek turǵan býyn-býyn tastardy sana. Tup-týra beseý. Jembasar ǵana emes, syǵym men sheńgel, tegeýrinde de sondaı bes bolat tas. Tabany qyshyrly, kóbeniń búıirindegi bezi búdirli». Qumyrtas qıssa tyńdaǵan baladaı oǵan qulaı qısaıyp alypty. Kenet ákesi ornynan jeńil turyp, qolymen qustyń arqasynan nyǵarlaı basty. «Kórdiń be, búgilý, ıilý degen joq. Myna, qos shalǵy da aıqasa baryp, baıaly quıryqty jaýyp tur. Ón boıyndaǵy sar jyltyr júnniń teńbili terek japyraǵynan da zor. Bul da naǵyz qyrannyń belgisi» dep taǵy tynystady. Sosyn, balasyna rıza keıippen qarap turdy da «eti jaqsy, semiz. Biraq, mynaýyń kúı talǵamaıtyn janýar. Aqjem beremin dep aryqtatyp alyp júrme. Sarbórtpemen de sýyn tabasyń. Qaıyrýyn keltirseń, meselińdi qaıtarmaıtyn qyranym osy deı ber», – dedi taıaqtaı saýsaqtarymen aıyr saqalyn kúlimsireı tarap. Osylaı dep burylyp júre berdi de, qaıta qaıyryldy. «Qoıasyn qamystyń úlpildegimen túsirseń de bolady. Sý ishkizgenge qumaıdyń qanat súıeginen góri mynaý jaqsy». Ol baǵanadan ustap júrgen tyrnanyń qý jilinshigin usyndy «taǵy kerek dúnıeleriń bolsa aıtarsyń. Úıde keıbir zattar bosqa tur ǵoı, endi qus salyp jatpaǵan soń maǵan keregi de joq» dedi. Daýysynda endi, dúbirge elitken serpilisten góri, dáýreni ótken ókinishtiń syzy basym. Qumyrtas ákesiniń sońynan únsiz qarap, biraz turdy.
Qus qolǵa tez úırendi. Bir qaraǵanda, aýylǵa da, adamǵa da baýyr basqandaı beıne tanytty. Iesi ony dalbaıǵa túsirip áýrelegen joq. Enesinen tálim kórip, ary qaraı túz tárbıelegen uıabasar tastúlekke bap qana kerek bolatyn. Etin aryltyp, ishin tazalap, ábden aq sańǵyryq bolǵanda aýzyn tumyldyryqtaǵan qarsaqqa salyp edi, «shú» degende búrip tústi. Qusynyń alymdylyǵyna tánti bolǵan Qumyrtastyń kóńili ósip, qanattanyp qaldy. Endi tek, taqaý qalǵan saıat mezgilin asyǵa kútti.
*******
Qarasha ortasynan aýyp, qar bir jaýǵanda Qumyrtas ta arýaqqa sıynyp, alǵashqy qansonarǵa shyqty. Astynda qar sýymen qoıa berip, jaqynda ustaǵan júırik aqtańger. Eti qatqan saıgúlik jer-sýdy basar emes. Iesiniń janyna balaǵan jelqanaty. Buryn saıatqa minilmegen janýar búrkit aldyrmaı biraz áýrelegen. Aqyry kóndi. Qanjyǵaǵa salaqtatyp qarsaq baılap ta úıretti.
Basyna jeńil pushpaq tymaq kıip, túıe jún kúpisin teri shalbarǵa syptyǵyrlana shalbarlanǵan Qumyrtas aqtańgermen sherte aıańdap alda keledi. Syrtyndaǵy seńseń ishiktiń óńirin ashyp tastaǵan. Qasynda osy mańaıdyń jas qusbegileri – Ábilqas pen Toshtybaı. Bir-eki qaǵýshy, qosshy jigitter bar.
Bular kóp uzamaı bir izge kez bola ketti. «Túlki, osy jańa ǵana júripti» dedi Ábilqas izge úńilip.
– Onda bıikke tartaıyq.
– Qaǵýshylar izge tússin!
Saıatshylar aldaǵy tóbege umtyldy.
Qumyrtastyń kóńili qobaljýly. «Qalaı bolar eken!?». İshteı tartyný bar. «Túspeı qoıyp, betim qaıtpaı ma?». Ondaıda ákesi esine túsip uıalyp ketedi. «Áı, sen osy qaqpanyńdy quryp júre bermediń be!» deıtin sekildi salqyn qarap.
Rasynda, túlki jaqyn mańda eken. Qaǵýshylar jaıdaq jylǵany órlep toqym uryp edi, maı qaraǵannyń túbinen or qyzyl ytqı jóneldi. Túnde ǵana jaýyp basylǵan ýyzdaı aq mamyq qardy bir shoq qyzyl ottaı tilip, laýlap barady. Onsyz da tunyq aýada shyradaı janyp, tańǵy tátti uıqydaǵy arýdyń aq torǵyn denesindeı kerilip jatqan sulý dalaǵa arbalyp kele jatqan kózderdiń qurtyn qozdyryp, jeliktirip áketti.
– Paı, paı!
– Naǵyz altaıy qyzyldyń ózi!
– Qane, tomaǵa tartyńyz! Shóńgel saryny da baıqap kóreıik...
Jastary kishi Ábilqas pen Toshtybaı Qumyrtasqa jol usyndy. Aıǵaı shyǵyp, túlki qashqaly qolyndaǵy kespeltek sary «sańq» ete pishtaktap, túńilikteı qanatyn qaǵyp-qaǵyp jibergen. Qyzyqqa elikken Qumyrtas bárin umytty. «Iá, sát!» dep búrkittiń tomaǵasyn julyp aldy. Bet aldynan teńizdeı aq jaıqyn dala «lap» etken shóńgel sarynyń shoqtaı qyzaryp alǵan kóz janary, qyzyl ottaı alaýlap bara jatqan túlki júnine shaǵylysyp, qanqumar bir esirik ushqyn «jarq» etkendeı boldy. Iesiniń qolyn serpe kóterilgen ol jer baýyrlamaı bıiktep ketti. «Apyraı, mynaý qaıtedi» degenshe túlkiniń ústine tónip qalyp edi. Alaıda, ol jaýyna birden túspedi. Doǵa tárizdi jarty sheńber jasap, aldynan oraı shyqty da, kenet aspanǵa tik shanshylyp, ilezde tómenge qaraı jebedeı zaýlady.
– Oıpyraı, oıpyraı!
– Jazym bolar ma eken?!.
Búrkit bir otaý qardy «burq» etkizip túskende, Qumyrtas ta atyn tebinip qaldy. Shóńgel sarysha ushpady demeseń, buta-búrgen, oı-shuńqyrda jazyq jerdeı júıitkigen aqtańger ulpa qardy dodyrata esip, aq tozańnyń arasynda aıqas maıdanyna lezde jetip úlgergen. Kele qarǵyp túsken qusbegi túlkiniń aýzy men qulaq shekesin qosa sheńbektep, endi bir aıaǵymen bel omyrtqadan búrip otyrǵan qusyn kórdi. Iesi kelgende de esh yńǵaı bildirmedi. Eki kózi shatynaı qantalap, jelke júni japyraq-japyraq bolyp úrpıip ketipti. Túrinde sondaı sýyqtyq, jaýjúrek dolylyqtyń sury bar. Qumyrtas búrkittiń qarysqan sheńgelderin qamshynyń sabyn tyǵyp áreń jazdy. Túlkiniń qulaq-murnynan qan shyǵyp ketken eken. Oń aıaǵyn ajyratqanda shóńgel sarynyń balaq júnine juqqan qannyń bir tamshysy úzilip baryp, appaq qarǵa tamdy. Qumyrtas dereý túlkiniń san etin jalańashtap, jyp-jyly qyzyldan búrkitine julǵyzyp-julǵyzyp jiberdi. Sodan keıin ǵana sabasyna túsken qusyna tomaǵa kıgizip, qolyna aldy.
Júni ábden jetilip, qulpyrǵan qyzyl túlkini «úıirimen úsh toǵyz» dep qarǵa uryp-uryp jibergen ol, basqalarynan jasy úlken Ábilqastyń qanjyǵasyna baılady.
– Qanjyǵa qandy bolsyn!
– Alla jolymyzdy ońǵarsyn!
– Oıdoıt degen! Ot qoı mynanyń júni, – desip keý-keýlegen qusbegiler alǵashqy oljalarynyń qomaqty bolǵanyna qýanyp qalǵan.
Shóńgel sarynyń álgindegi tebinine, óziniń ony qaıyrýyn jetkizip, zar kúıine keltirgenine Qumyrtas erekshe qýanýly. Tizgindi qoıa bere salyp, búrkitin álsin-áli sıpalaı túsedi.
Qusbegiliktiń jan súıindirer eń bir qumarly sáti - óziń baptap, úmit artyp salǵan qyranyńnyń beti qaıtpaı ańǵa túsip, aıyzyńdy qandyrýy eken. Bálkim, syrttan qarap turǵan adam búrkittiń túlkini basqan kóz aldaǵy qyzyǵyna ǵana kóńil jelpintetin shyǵar. Al, qus ıesiniń bastan kesher sezimi odan áldeqaıda tereń. Eń aldymen túzden ustaǵan ne uıadan alǵan qusyńnyń qyrandyǵyn tanı bilý deıtin talǵampazdyǵyń synalady. Uıqy-kúlki kórmeı qaıyryp baptaǵan búrkitińniń taıynbaı ańǵa túsýi – qusbegi deıtin adamnyń qatardaǵy qyzylkóz qyzyqqumar emes, qyrannyń minezin, saıattyń syryn zerdesine toqyǵan suńǵyla jan ekenin bildirmeı me!?
Ábilqastyń qanjyǵasynda qulpyra bulǵaq qaqqan túlkige qarap, Qumyrtastyń kóńili sharyqtady. Qus salýdyń lázzatin buryn neǵyp sezinbegen. Eshkimge qıanaty joq naǵyz ádil aıqas. Túlkini atyp-shappaısyń, temir tisti qaqpannyń da qajeti joq. Bári tabıǵı. Búrkittiń túlki alýyn eshkim oıdan shyǵaryp, qoldan qurastyrǵan joq. Táńir jasaǵan tabıǵattyń kesimdi zańy. Búrkitshi sol bar zańdy paıdalanady. Tek adam bolmysyna tán aılasyn qoldanady. Endi, pende balasynyń aılaly bolýy – ol da Táńirdiń tóreligi. Bir aıyrmashylyǵy – búrkit pen túlki Táńirdiń úkim-uıaǵrymyn buljytpaı atqarsa, adam óziniń aqyldy artyqshylyǵyna súıenip, tabıǵat zańymen ózinshe básekege túsedi eken. Anaý aspandaǵy qyranǵa daladaǵy túz taǵysyn ustatyp, qanjyǵasyna baılap alýy sonyń bir kórinisi. Áıtse de, qusbegi tabıǵatqa jaý emes, qaıta dosy. Óıtkeni, ol báribir tý basta Táńir jaratqan zańnyń sheńberinen shyǵyp kórmegen...
Sol kúngi qansonarda Qumyrtastar úsh búrkitke jeti túlki, bir qarsaq aldyrdy. Qaǵýshy jigitter de qur qalmaı, bireýi qarsaq, ekinshisi túlki enshiledi. Qanjyǵalaryna eki túlkiden aıqastyra baılaǵan úsh qusbegi erinderine quıa salǵan kúreń nasybaıǵa qushyrlana tamasanyp, tisteriniń arasynan «shyrt» túkire aıańdap bara jatty. Tomaǵaly qustaryn bıalaıǵa qondyryp, qatarlasqan saıatshylardyń úzeńgileri bir-birine tıe syńǵyrlap, typ-tymyq keshki dalanyń sımfonıasyndaı alystaǵy qarly jotalar men saı-jylǵalarǵa sińip qaldy.
*******
Qys boıy qanjyǵasy qurǵamaǵan Qumyrtas shóńgel saryǵa ábden baýyr basyp, shyǵarda jany sonyń ústinde boldy. Búrkitiniń qaıda salsań qaıtpaıtyn qyrandyǵy ony basqa adamǵa ózgertip jibergendeı. Kóńili ór, eńsesi bıik.
Qusynyń ańǵa shanshyla túsetin ádetinen qorqyp edi. Ondaı qyrandar taý-tasty jerde ońaı arandalady. Áıtkenmen, shóńgel sary óler-tirilerin bilmeıtin eser emes bolyp shyqty. Kúdirde ańdy tańynan búre, sypyra basatyny ıesin súıintti.
Ótken joly Ábilqas bókter taýdan túlki tárizdi bir erekshe ań ókrgenin aıtyp keldi. Toshtybaı ekeýiniń qusy da ala almapty. Qar betinen qashqanda saǵymdanyp, eki ań ketip bara jatqandaı kórinedi eken. Tónip barǵan búrkitter onyń saǵymyna túsip, jer soǵyp qalǵan.
Úsh kúnnen keıin, sársenbiniń sátin sanap attanǵan Qumyrtas túske qaraı álgi erekshe ańǵa kezige ketti. Rasynda tańǵajaıyp jaratylys eken. Qubylyp oınap, saǵymdanyp, buldyrap barady. «Táýekel» dep tomaǵa tartqan búrkitshi áliptiń artyn baqty. Endi az bolsa jan ushyrǵan ań taýǵa ilinip ketýge jaqyn. Qyzyq bolǵanda, bul joly qusy bıiktemeı ushty. Taǵat qyla almaǵan Qumyrtas ta at basyn qoıa berdi. Bir zamanda búrkiti ańǵa jetti aý deımin, umar-jumar túsip qalǵandaı boldy da, qaıtadan tez taıqyp shyqty. «Áttegen-aı, jer soǵyp qaldy-aý» dep oılaǵany sol edi, shóńgel sary jáne shúıilip baryp, basyp qalǵandaı kórindi. Aqtańgermen arqyratyp bul ja jetti. Qusy ańdy ýmajdap alǵan eken. Iesine aıqulaqtana qarap, masattanǵan beınemen shańqyldaı pishtaktaıdy. Onyń ádettegi ań emes ekenin sezgen shóńgel sary búıirleı baryp teýip túsirip, sodan keıin sheńgel salǵan eken. Qusynyń sezimtal, jyryndylyǵyna Qumyrtas sonda qatty tańqalyp, erekshe áserlengen. Al, ustaǵany túlki emes bolyp shyqty. Bir ózgeshe, keremet ań. Qulpyrǵan júni basynan kóterseń aıaǵyna, aıaǵynan kóterseń basyna tógilip, kóz súrindiredi.
«Janat denen ań osy, – dedi ákesi ony kórgen jerden, – bul óńirde sırek bolsa da tuqymy bar. Mynaý qara janat eken. Al, bunyń qyzyly da bolady. Ol, tipti kórkem».
Shóńgel sarynyń janatty teýip ustaǵanyn estigende ákesi de rıza boldy. «Paı, paı, paı shirkin! Búrkit degen jaryqtyq doıyr kúsh, tegeýrindi tuıaqtyń ǵana emes, sezim men aqyldyń da ıesi ǵoı. Jylqymen tabıǵaty bir. Qyrannyń da biz kórmegen nebir túri bar eken ǵoı. Áýeli, bıtti qyran, qurtty qyran degender bolady dep estıtinbiz. Bıtti qyrannyń ústinde aıyrbas qurt sekildi bıt tirshilik etedi eken. Ony bıttegen maldyń ústine qoıa berseńiz, búrkittiń bıti maldyń bıtin qyryp jiberedi deıdi. Qarashy, ózin bylaı qoıyp, ústindegi bıti de qandy aýyz bolyp turmaı ma. Al, qurtty qyranda jylqynyń qatparly qarnyndaǵy sekildi qurt bolady deıtin. Onyń ne ereksheligi bar ekenin qunyttap eske saqtamappyz» degen.
Búrkitin babynan taıdyrmaǵan Qumyrtastyń da, qusynyń da aty shyǵa bastady. Qyrany tilenip ushyp, qaraquıryq ta alǵan. Qarsylyq kórsetpegenimen, qońyr ańdy kóp jaǵalasyp, tumsyqtan tegeýrin salyp, omyrtqadan sheńbektep, álsiretip qulatty. Alaıda, qystaı aryny qaıtpaǵan qusy oılamaǵan bir oqysqa jolyqqany.
Otardaǵy qoıshylarǵa túnep shyǵyp, túske deıin bir túlki aldyrǵan Qumyrtas, ekinti aýa ózenge qaraı bettep kele jatqan. Bir kezde aldynan áneýkúngi janat sekildi qaraltqym ań tura qashsyn. «Áı, janat-aq bolarsyń» degen bul asyǵys. Kún shytqyl, jelemik edi. Búrkiti de sýyq soryp kele jatqan. Iesi tomaǵa tartqanda, ańdy kórgen qyran atyla ushty. Áıtkenmen, birneshe ret shúıilip barsa da, qaıta-qaıta taıqyp shyǵa berdi. Bundaı minezin kórmegen ıesiniń kóńili áldeneden sekem alyp, atyna qamshy basqan. Qyrsyqqanda jel de qarsy eken. Jáne umtylǵan búrkitin aıqaılap shaqyryp edi, elemedi. Ebedeısiz qalbalaqtaı baryp, túsip qalǵandaı boldy. Aldan apyr-topyr qar burqyrap, búrkittiń «shańq» etken ashty daýysy shyqty. Qusbegi de shaýyp jetken. Mejesi qate ketipti. Shóńgel sarynyń basyp jatqany janat emes, úlkendigi ıtke jeteqabyl qara túlki eken. Áli jany shyǵyp úlgermegen, denesi jıryń-jıryń etedi. Oıynda eshteńe joq, ádettegideı, búrkitiniń sheńgelin ajyratyp jatqan Qumyrtas kenet kózi «aqshyrań» etip, shoshyp ketti. Qusynyń syǵymy joq. Býyny sholtıyp jatyr. «O, atań etin jegir, shaınap tastaǵan eken-aý» dedi daýysy dirildep. Jelke júni qoqıyp, qasarysqan qyran jaýyn sonda da qoıa bermepti.
Qusbegi qatty ókindi. «Ekinti men aqshamnyń arasynda beker jelikken ekenmin. Myna qara pále keselge jolyqqan boldy ǵoı. Qaıran qyranym-aı, alda janýarym-aı» dep qusyn qushaqtap egilip ketti. Óz kózine ózi senbeı, melshıip biraz otyrdy. Búrkittiń sholtıǵan saýsaǵynan shyp-shyp qan teýip tur. Aýyrsynyp, aıaǵyn kóterip-kóterip qoıady. Iesi dereý túlkiniń san etinen juldyrmaq bolyp edi, kirjıip qaramady. «Osy kúıge dýshar etken sensiń» degendeı moınyn teris burdy. Kózderi bozaryp, aıazben shańyttanǵan kókjıekke muńdana, qınala telmiretindeı. Qumyrtastyń ózegin órt shalyp, týra qaraýǵa dáti shydamaı, kózin taıdyra berdi. Kenet ol oıyna bir nárse túskendeı atyp turyp, túlkiniń yrsıyp jatqan aýzynan shóńgel sarynyń qyrshylǵan tuıaǵyn aldy. «Bolat, qurysh tuıaqtar endi qaıta ornyna kelmeıdi. Qusyn máńgi kemtar, miskin qylyp alǵany ma?!» Ashýy alqymyna tyǵylǵan qusbegi quıryǵy bir qushaq bolyp jatqan qara túlkinini borbaıdan eki aıyrdy da, qusynyń basynan jeti ret aınaldyryp, bar kúshimen buta-qaraǵannyń arasyna laqtyryp jiberdi. «Tifý, qara saıqal! Pále-qazanyń qarasy senimen batsyn, qyrannyń tuıaǵynǵan sadaǵa ket!» dedi beıýaqpen birge qarǵanyp. Sodan, bir ýys bolyp, shójip otyrǵan búrkitin aıalaı qolyna aldy. Dál qazir qoıa bere salǵysy kelip bir oqtaldy. Sonda ǵana kóńili tynshtalatyndaı. Biraq, qusynyń aldyndaǵy kinási onymen jýyla ma? Kerisinshe, sholaq, kem saýsaq qyran aram ólmeı me! Osyny oılaǵan ol óz bekiminen tez aınydy. Búrkittiń sholaq saýsaǵyn basyndaǵy shytymen tańdy da, ózin at kórpesine orap aldy. Biraz kún ań qarap júrmek bolyp shyqqan, sol kúni sýyt tartyp, úıine qaıtty.
– Tilimdi alsań endi buny qoıa ber, – dedi ákesi búrkittiń domalanyp qalǵan saýsaǵyna qarap, – qansha baptaǵanyńmen burynǵydaı bolmaıdy. Kemdigin istetedi. Beker obalyna qalma...
Myna sózdi estigende Qumyrtas qolqa-baýyryn bireý sýyryp bara jatqandaı shyrqyrady. Qoıa berýdi ózi de oılaǵan. Biraq, jeme-jemge kelgende qusyn qıa almady. Odan aıyrylsa kúni qarań bolatyndaı qatty qulazyp, ıyǵy túsip ketti. Aqyry bolmaǵan soń ákesi oǵan aqyl kórsetip, búrkitke jasandy tuıaq salyp alýdy aıtqan. Bul qusbegiler arasynda bar ádis. Esi shyqqan Qumyrtas ony ne ǵyp oılamaǵan!? Shóńgel sarynyń tuıaǵy joq bolǵanymen, saýsaǵy bútin. Qudaı qarasqanda túlki saýsaqtyń bergi býynynan shaınapty. Al, taǵa-shege, pyshaq qana emes, aıý qaqpanǵa deıin ózi soǵyp alatyn Qumyrtastyń ustalyǵy elge málim. Sonymen, qus salǵaly qoly tımegen kórigin qaıta qyzdyrǵan ol ishin qýystap, jezden tuıaq jasady. Ony sholaq saýsaqqa kıgizip, syrtyn saqınalap bekitip tastady. Bir-eki kún aýyrsynǵandaı bolǵanymen, búrkit ony eleń qurly kórmeı ketti. Iesiniń ózine degen adal nıeti, aıaýshylyǵy ony serpiltip jibergendeı. Qyrandyq qany qaıta oınap shyǵa keldi. Sol jez tuıaqpen de talaı túz taǵysyn sheńbektep, Qumyrtastyń qanjyǵasyn qandaýmen boldy. Qyrannyń kemdigin de, qusbeginiń olqy kóńilin de jasandy jez tuıaq bútindep, qalpyna túsirgen. Alaıda, sodan keıin shóńgel sary «sarysholaq» atanyp ketti.
Aqpannyń basyna qaraı saıatshylyq toqtap, qusbegiler de damyl tapty. Budan ári ańnyń juptasyp, uıyǵatyn ýaqyty. Ásirese, túlkiniń júni túsip, ıisi jaman bolyp ketedi. Jan-janýardyń tuqym kóbeıter kezinde ańshy-saıatshy qaýymy aranyn ashpaı, qustaryn kelesi qysqa deıin tuǵyrǵa qondyrady.
*******
Qumyrtas jaz boıy shymnan tuǵyr jasap, sarysholaqty bulaq jaǵasyndaǵy jasańǵa baılap túletti. Jemtik, ólekse jegizgen joq. Et taýsylsa, arnaıy mal soıdy. Iesin daýysynan, tipti tomaǵamen otyrsa júrisinen tanıtyn qusy ol jaqyndasa pishtaktap, qanatyn qaǵyp, qýanǵan beıne baıqatatyn. Jemi bolsyn, bolmasyn at ústinen «ká,ká»-lap shaqyrsa dereý qolǵa qona qalatyn. Erkelegendeı basyn ıesiniń betterine úıkeleıtin sátteri de bolýshy edi. Ondaıda qusbegi de meıirlenip, onyń qanat-quıryǵyn tarap, aınalyp-úıiriledi.
Saıatshylyqqa birjola berilgen Qumyrtas aqtańger atty taǵy da qar sýymen qoıa berdi. Qyranyn túletip, bappen qaıyryp, jeltoqsan men qańtardaǵy qansonardyń qyzyǵyn saryla kútýmen boldy.
Kúz de jaqyndap kele jatty...
Qazannyń aıaǵy. Jaılaýdan túsken el kúzeý alyp, endi qystaýǵa kirýge qamdanǵan. Sol kúni Qumyrtas búrkitine jańa tomaǵa, ózine arqardyń moıyn terisinen bıalaı tigip úıde otyrǵan. Tús áletinde esikten «salaýmaǵaleıkúm» dep gúrildeı sálem berip kirgen adamǵa ol «jalt» qarady. Alaǵaqty mekendeıtin jıeni Ábdishámil eken. Ákesi Aldabaı joǵary-tómenge aty shyqqan, dáýletti, mal-jandy adam. Bula ósken baı myrzasy naǵashylary jaqqa jylyna bir soǵyp turatyn. Biraq, bıylǵy kelisi erte. Ádette, qysqa qaraı, soǵymnyń jyly-jumsaǵy daıyn boldy-aý degen kezde jetetin.
Qumyrtas jıenimen tós soǵystyra amandasyp, tórge shyǵardy. Aýyl-aımaqtyń, apaıynyń amandyǵyn surap qaýqyldap jatyr. Ábdishámildiń kúmis kiseli beldiginde zer tasty tomaǵa men órnekti jemqalta kóz tartady. Bir jaǵynda oıýly bıalaıy salaqtaıdy. Ol da qus salyp, saıatshylyq qurýǵa áýes. Baı jigitke jarasymdy da. Qyran qus ta «meni adamnyń qolyna túsire kórme, eger túsirer bolsań toǵyz uly, toqsan aıǵyry bar pendege keziktir» dep tileıdi eken. Jeti atadan beri qazanynan qaspaq ketpegen Ábdishámil qyran tilegin oryndaýǵa shamasy qaptal kisiniń biri. Onsha-munsha adamdy elep ketpeıtin tákappar jıenniń úlken úıge emes, bunda túsýi de qyzyq.
Bir qoıyn alyp urǵan Qumyrtas, qonaǵyn asty-ústine túsip kútti. Túnniń bir ýaǵyna deıin sozylǵan áńgime búrkit pen saıat týraly boldy. Arasynda jıeni byltyrdan beri qolyna durys qus túspeı, meseli qaıtyp júrgenin qaraqtatty.
Erteńinde jaıymen turǵan Ábdishámil shaıdan keıin attanatyn beıne baıqatqan.
– Al, jıen! Ot alyp júrgen joqsyń, biraz kún aýnap-qýnap jatsańshy, – dedi Qumyrtas júrelep alyp, ushatyn qussha umsynyp otyrǵan Ábdishámilge qarap.
– Jatqan degen osy ǵoı, dám tartsa taǵy kelemiz.
– Onda, buıymtaı sharýańdy aıta otyr.
Jıeni qatty bir jótkirinip aldy. Tóbesi tórt saıly qundyz bórkin sheship, jipsigen mańdaıyn súrtti.
– Aıran suraı kelip, shelegińdi jasyrma degen. Ózińizden bir qalaýym bar edi...
– Aıt, aıt jıenjan! Jaqsy bolsa naǵashyń, kúnde shaýyp barasyń degen. At-atan surasań da bar ǵoı, qudaıǵa shúkir.
– E, e-e, naǵashy. At pen atanǵa ózim de kende emes ekenimdi bilesiz. Meniń qalaýym basqa, basqa bolǵanda da myna sizdiń sarysholaǵyńyzǵa qolqa salyp kelip otyrmyn.
Aıtaryn maımóńkelemeı, tótesinen tartqan Ábdishámil «endigisi saǵan syn» degendeı tórdegi júkke shalqalaı otyrdy. Qaptal shapanynyń túımelerin de aǵytyp tastady.
Buny estigende Qumyrtastyń júregi «zyrq» ete qaldy. Bosaǵada múlgip otyrǵan sarysholaqqa oqys qarady. Kesheden beri ishin tyrnaǵan kúmáni basqa urǵandaı shynǵa aınalǵanyn-aı! Búrkiti de áldeneni sezip, kóńili túsip ketkendeı. Ony kórip tipti jany ashyp, júregi ezilip ketti. Biraq, syrtqa syr bildirgen joq.
– Oı, Ábdish-aý! Kem bolyp qalǵan jaman sarshanyń qaı jerine qolqa salǵaly otyrsyń. Beker eńbegińi esh qylady ǵoı ol, – dedi zorlana kúlgen bolyp. Sarsholaqty ótirik jamandaǵanyna shydaı almaı, oǵan kóziniń astymen taǵy bir qarap qoıdy.
Áńgimeniń beti ashylǵan soń Ábdishámil tipti keńip alǵan. «Bultalaqqa salyp, qalaýymdy basqaǵa buryp jibermesin» degen alańy da joq emes.
– Apyraý, naǵashy. At qulaǵynan aqsaı ma. Qas qyran bir tuıaqtan kemdik kórdi degendi estimeppin. Ony bylaı qoıǵanda, sheber qolyńyzben bolat qanjarlarǵa almas qylysh qosyp, kemdigin bútindep qoıypsyz emes pe. Bizdeı qaraǵa erýshiler, sizderdeı miniskerdiń sarshasyn da mise tutpaqsa lajy bar ma. Sony dátke qýat qylamyz ǵoı, – dedi.
Qumyrtas sózden ustalǵanyn bilse de, endi basqa bir jaǵyna jalt etti.
– Naǵashyńnyń maqtaýyn asyrdyń ǵoı, jıen. Sol sóziń ras bolsa, men saǵan óz qolymmen bir qus ustap, baptap bereıin. Saǵan da aty-zatyńa saı salyp júretin bir qyran kerek qoı.
Ábdishámil bul tuzaqty basqan joq. Buryn da birer ret júrip, tumsyǵy tasqa tıgen soqpaǵy. Sońǵy ýaqytta qustan salymy bolmaı, jigeri qum bolyp júrgende sarysholaqtyń ataq-dańqy dúńkildeı bastady. Qolyna óńkeı buqatana, jarǵaq aıaq túskenine namystanyp ólerdeı bolǵan baı atanyń shorasy, bıyl sonyń esesin bir qaıtarmaq bolyp, sarysholaqty kózdep qoıǵan. Bir jaǵynan, aıtýly qyran bótende emes, naǵashylarynyń aýylynda bolǵandyqtan senimmen, salmaqpen kelgen beti edi.
– Qusty ustap-aq beresiz ǵoı. Oǵan kúmánim joq. Áıtse de, onyń qandaı bolyp kezigeri bir qudaıǵa aıan. Áýeli, babyn taýyp, baǵyn asha alsam jaqsy. Kerisinshe, óz mańdaıyma sor bola ma dep qorqamyn. Odan da naǵashy, osy sizdiń sarysholaǵyńyzdy ustap, salymymdy bir baıqap kórmekpin.
Qumyrtas endi bultalaqtaı berýdiń orynsyz bolaryn túsindi. Qalaı qıalasa da, kók soqta mańdaıyn kóldeneń tartqan jıeni qusyna qulǵanadaı jabysyp, qýsań ketetin emes.
Onyń bógelip qalǵanyn ańdaǵan Ábdishámil yryqtylyq ózine óte bastaǵanyn sezip, bastyrmalatyp alǵysy keldi.
– Qoly qutty qusbegi boldy dep ózińizge el tamsanyp júr. Sarysholaq sońǵy qyranyńyz bolmas naǵashy! Amandyq bolsa áli talaı qojyr aıaq tuǵyryńyzda túleıtinine shúbám joq. Qansha degenmen tuńǵysh qanat qaqtyrǵan qusyńyz ǵoı, ystyq bolady. Qımaı otyrǵanyńyzdy da bilemin. Biraq, myna jaman jıenińiz de bir qolqańyzǵa tatıtyn shyǵar. «Er moınynda qyl arqan shirimeıdi» demeı me. Tipti, qyryq serkeshimniń biri emes, bári dep-aq bileıin. «Qur aıaqqa bata júrmeıtinin» de eskermeı otyrǵam joq. Aıaqbaýyna ne qalaısyz, tosylmaı aıtyńyz. Qyryq qysyraq, toqsan toǵanaq bolsa da shydadym.
Qumyrtas aılaly jylqyshy tuıyqqa ákelip qamaǵan qashaǵandaı denesin ter basyp, qysylyp ketti. Turysatyn jaý emes, qýysatyn daý emes, qylburaý salǵan jıen qalaýy qaı shıyrǵa salsa da qutqarar túri joq. Budan ary shalqalaýǵa kelmeıtindeı kókjelkeni jarǵa aparyp bir-aq tiredi. Endi Qumyrtas bir kekjıse «almaǵanym sol bolsyn» dep, shyǵyp júre beretin jerge ákelip qoıdy Ábdishámil. Onda artynan qýyp baryp, óziń aparyp beresiń. Tipti, jıen aldynda aıypty bolýyń da kádik emes. Odan da jańa Ábdishámil ózi qolǵa ilindirip qoıǵan jiptiń bir ushynan aıyrylmaý kerek. Biraq, ony qalaı tartyp qalǵan durys. Keıin shıelenisip, túıin bolyp qalatyn jaǵyna ma, álde kúrmeýi jazylyp, kóńilge kirbiń túsirmeıtin tusyna ma!? Endigi másele osy yńǵaıly tusty tabý. Al, ony bir tapsa, İldebaı tabady.
Ol jıenine jaýap qaıtarýdyń ornyna, esik aldynda ony-puny sharýamen kúıbińdep júrgen áıeline daýystady.
– Áı, báıbishe, myna Ábdishámilge dastarqan jaıyńdar! Shóldegen shyǵar, tańdaı jibitsin. Meniń nasybaıym taýsylyp qalypty. Baryp, İldebaıdyń shaqshasynan bir atyp, qurys-tyrysymdy jazyp kelmesem, jaman jıen qysyp jibermedi me, – dep shyn nıetimen qarqyldaı kúldi.
Ábdishámildiń de kóńili jaılanyp sala berdi. Joly bolyp, sarysholaqty qolǵa qondyratyn sát te jaqyndaǵan syńaıly. Endi ne de bolsa asyqpaı, sońyn kútedi.
Qumyrtas kelgende İldebaı dombyraǵa tıek jonyp otyr eken.
– Iá, qonaǵyńdy attandyrdyń ba? – dedi buǵan moıyn burmastan.
– Salmaǵy Qap taýynan da aýyr qonaqty attandyrý ońaı bolmaı tur ǵoı. Qoltyqtaı kelgen qolqasy, qaltasyna sala júrgen qalaýy bar eken.
– Aý, ne deıdi. Qasqaldaqtyń qanyn surap otyrmaǵan shyǵar...
– Já, İldebaı. Qaljyńǵa aınaldyratyn jaı emes, álgi jıen sarysholaqty surap otyr.
– Sonymen...
– Bekinip kelipti. Biraq, budyrsyz da emes, bir jip ustatady. Qandaı qolqańa da kóndim deıdi.
İldebaı Ábdishámildiń yńǵylyn keshe baıqaǵan. Saýyry dóńgelengen semiz qula attyń aldyńǵy qanjyǵasyndaǵy baldaqty kórgende-aq ish tartqan. Qumyrtastyń ózine keletinin de shamalap qoıǵan. Sodan bolar, sózdi kóp sozbady.
– Onda bylaı bolsyn, Ábdishámil surap kelse búrkit, sen ony shoshyndyryp úrkit, – dedi kózderi oınaqshı, sózderin taqpaqtaı quıqyljytyp.
– Úrkitkeni nesi, ıt qosam ba?..
– Ondaı kókjaldy ıt qaba ma, boı jetip otyrǵan qaryndasy Nurıpany sura.
– Nurıpany! Uıbaı-aý, mańaıyna jýyta ma?!
– Jýytpaıtyn ne bolypty. Onsyz da sarsúıek, qudandaly el emes pe! Qaıta apaıymyzdyń kózi turǵan oraıdy qamtyp qalmaımysyń. Ulyń Shaısultan da solqyldap ósip kele jatqan jigittiń syrttany. Osyndaı ordaly jerge qol artyp, bir jurtyn berekeli atadan tapsa jaman ba?! Basqa ýaqyt bolsa, úıirlep aıdap, qos-qostan matap qalyńmal berýge shydamaı, qaıqalaq qaǵar edik. Al, mynaý qoraǵa ózi kelip turǵan quda emes pe...
İldebaı kúreń murtyn shıratyp, myrs-myrs kúldi. Onysynda jyryndy aılalynyń ájýasy da, jón biler kósheliniń kóregendigi de astasyp jatqandaı.
– Apyraý, býynsyz jerden pyshaq urǵandaı bolmaımyz ba?..
– Áı, Qumyrtas-aı, – dedi İldebaı onyń orynsyz tartynaq, bıazylyǵyn jaqatpaı, – Táńir er jigittiń nesibesin túzden jaratady degen. Sarysholaq seniń nesibeńdi arttyrdy. Endi ony eki eselep, malyńnyń emes, janyńnyń basyn arttyrǵaly turǵan bolar. Mórti kelgende basyp qalmasań, tuǵyrdaǵy qyranyńnyń qarǵa qurly qadirine jetpegeniń. Sen maǵan jiptiń ushy bar dediń. Men ony qolyńa ustatyp, qolaıyńa keletin tusyn kórsettim. Eger qalaǵanyń at-atan bolsa baǵana-aq aıta bermediń be. Endigisin óziń bil, – dedi kıimine jabysqan usaq jońqalardy qaǵa ornynan tura berip.
İnisi qaıtyp úndegen joq. Aqyryn shyǵyp ketti.
Ol úıine kirip kelgende júrisinen tanyǵan sarysholaq pishtaktap, ornynan qozǵalaqtap qoıdy. Búgin ózinen alystap ketetinin bilip, qoshtasyp jatqandaı. Iesiniń keýdesi taǵy «shym» ete tússin. Tórde «almaı ketpespinniń» kerimen qaımaqty shaıdy úre tartyp otyrǵan Ábdishámildi kóregende, Qumyrtastyń baǵanaǵy tartynshaqtyǵy jaıynda qaldy. Boıy shırap, kóńili qataıyp sala bergen.
Shaıdyń sońyn zorǵa kútken ol dastarqan jıyla tótesinen sózge kóshti.
– Al, jıenjan! Buıymtaıyń men úshin aýyr bolǵany shyn. Qusymdy qımaǵanym da ras. Biraq, jıen nazary degen bar. Naǵashym dep ańqalaqtap kelgende, kóńilińe kirbiń salǵandaı bolmaıyn. Dese de, qas qyrannyń qaryzy ketpesin. Men de óz qalaýymdy bildirsem dep otyrmyn.
– Álbette, naǵashy, aıtyńyz, bildirińiz! Tórt túlikten tańdaǵanyńyzdy bermesem, ákemnen týmaı keteıin! – dedi Ábdishámil boıyna bitpegen jeńiltektikpen delbelek qaǵyp.
– Já, boldy jıen. Óıtip, ant-sý ishpeı-aq qoı. Men aıtsam, qaryndasyń Nurıpany oń jaǵyma kelin qylyp túsirip, burynnan bar súrleýdi keńeıtip, súıek ústine súıek jalǵasaq deımin. Sarysholaq sol myń jyldyqqa jalǵasar qudalyqtyń dánekeri bolsa qıdym saǵan.
Qumyrtastyń İldebaımen aqyl qosqaly ketkenin Ábdishámil de shamalaǵan. «Uzasa at pen atan, ary ketse qysyraqtyń sholaq úıirinen aspas» dep oılaǵan. Onyń ústine, berse óz naǵashy jurty. Shyndap kelse, malynyń órisi ǵana aýysady. Aıta berseń, jylqyny sanaǵannan erinip, túbekke toltyryp túgendeıtin aýyl úshin toǵyz baıtal, bir sáýritkiń bar-joǵy da belgisiz emes pe.
Alaıda, Ábdishámil óz dolbarynyń sonshalyq dúmbilez bolǵanyna sene almaı qaldy. «Qudaı-aý, mynalar bir qarǵaǵa bola aı men kúndeı álpeshtegen qaryndasyn surap otyr ǵoı. Áı, İldebaı! Talmaý jerdi tap basatyn sar taban jyryndynyń ózisiń aý». Ánsheıinde bolsa, tas-talqan ashýlanyp, bulaı basynǵany úshin at-shapan aıypqa jyǵar edi. Dál myna jaǵdaıda ne minez tanytaryn bile almaı, taryǵyp, tuqyryp otyryp qaldy ol.
«Sap, sap, sabyr, – dedi ishinen, – qandaı qalaýyńa shydaımyn degen de ózi ǵoı. Eki jylǵy qur sarpaldańy azdaı, endi naǵashysynyń aýylynan tomaǵasyn tistep, tul baldaq qaıtypty dese...»
Eki aıaqty alshaq tastap, erekshe bir aıbynmen otyra qalǵan sarysholaqqa tóne qarady. «Iá, degen-aý, quzǵyn tumsyq, qysyq kóz, qyz berseń de tabylmas. Shyndap kelgende bala da boı jetti, keler jeri de jaı atanyń tuqymy emes... Múmkin, qyrannyń kıesi daryǵan qutty shańyraq bolar...».
Ol ornynda júreleı otyryp, belin shart býyndy. Qundyz bórkin basa kıdi. Údireıe qaraǵan naǵashysyna artyq sóz aıtqan joq. «Siz qısańyz, men de berdim qalaýyńyzdy» dedi de, ornynan tura bergen qalpy umsyna baryp, sarysholaqty kóz ilespes jyldamdyqpen qolyna qondyra esikten shyǵyp kete bardy. Tek atyna minip, búrkittiń tomaǵasyn aýystyryp jatqanda, «sapar aıyna jetkizbeı balany uzatamyn. Alyp qaıtýǵa daıyndyqtaryńdy kóre berińder» dedi de júrip ketti.
Qumyrtas ne qýanaryn, ne jubanaryn bilmeı, qora shetine tikken qaraqshydaı qaltıdy da qaldy. Qolynda sarysholaqtyń tozyńqy tomaǵasy. «Boldy, áketti» dedi kúbirlep. Qusy art-artynan pishtaktap jibergende tez basyp úıine kirip ketti. Kirdi de sarysholaqtyń bos qalǵan turǵyryna melshıe qarap biraz turdy. Tura berer me edi, sarysholaq taǵy da «sańq» tekende, shydamaı qaıta júgirip shyqty. Bóten qolda ketip bara jatqanyn sezgen qyran da artyna bir qaıyrylyp, ıesin sońǵy ret kórip qalǵysy keletindeı. Eki jaǵyna kezek jaltaqtap, jantalasyp barady. Biraq, kepteı kıgizgen tomaǵa meńireý qarańǵylyqtan basqa eshteńe kórseter emes. «Meni shynymen bógde bireýdiń qolyna qıyp berdiń be» degendeı aıanyshpen soza pishtaktaıdy. Qumyrtas eshteńeni kórgisi, estigisi kelmedi. Keýdesi syǵylyp, júregi aýzyna tyǵyldy. İshin áldene shoqtaı qaryp, órtep barady. Jan tappaı úıine qaıta júgirip kirdi de, qazan-aıaq jaqtaǵy qaıqybas aǵash tósekke búk túsip qulaı ketti. Eki qolymen basyn oraı qushaqtap, qulaǵyn basyp, kózin «tars» jumy aldy. Keýdesindegi qara daýyl tipti qutyryndy. Sarysholaqtyń tomaǵaly basy domalap kelip, kóz aldyna turyp aldy. Pishtaktaǵan daýysy týra mıynyń ishin jaryp jiberedeı shańqyldady. Odan aryǵa shydamy jetpedi. Ornynan julqyna turdy da, qolyna júgenin ala, atyna júgirdi. Keshe túnde órelep jibergen tory alany tapqansha eki kózi qantalap, jyn býǵan baqsydaı qalshyldap ketken bolatyn. Jaıdaq atqa tıynsha sekirip mingen ol endi, Ábdishámildiń artynan quıyn-peren qýa jónelsin. Shı-qaraǵandy japyra shapqan Qumyrtas buıra taldardyń arasynan aryndaı shyqqanda, shoqyta tartqan Ábdishámil tastaqty jalpaq jazyqty lezde qýsyryp, qarsydaǵy Úshqumnyń qalyń jıdesine taıap qalǵan eken. Qýǵynshy qamshy ústine qamshy basyp, solaı umtyla bergende ókpe tustan «Áı, áýmesir neme, qaıt keıin!» dep aqyryp qalǵan qaharly daýys ony attan ushyryp jibere jazdady. Bireý toǵyz taspa buzaý tispen jondata tartyp ótkendeı jyny qaǵylyp, jan-dármen at tizginin tartyp ala qoıdy. Esin endi jıǵandaı, aınalasyna alaqtaı qarap edi, taılaq túıedeı kógala atymen ákesi tónip kelip qalǵan eken. Eńgezerdeı denesi zoraıyp, aıyr jıren saqaldy óńi adam qorqarlyqtaı sustanyp ketipti.
– Qaıt keıin, qadirińdi ketirme, qasıetińdi joǵaltpa! Saýdaǵa salǵan qusyńdy qaıtadan saýǵaǵa suramaqpysyń!? Sózińdi jutyp, Aldabaıdyń áýleti aldynda bizdi abyroıdan jurdaı eteıin deppe ediń! Endi qaıtaryp almaq tur ǵoı, tóbeńe han kóterseń de qyran qustyń qalǵan kóńilin ornyna keltire almaısyń. Odan da qalyńyn berip jibergen kelinniń keletin aıaǵyna qut tile! – dedi de kógala tulpardy tebinip qaldy...
Qumyrtas atynan sózyla tústi. Sendele basyp kelip, qum tómpeshikke otyrdy. Esh maqsatsyz aspanǵa kóz tastady. Baıaǵydaı qara noqat kórgisi keletindeı. Biraq, bıikte ol qara noqat joq. Esesine, qalbań qaqqan Ábdishámil men sarysholaqtyń qarańdaǵan sulbasy áne, qalyń jıdege kirip barady. Qusy pishtaktaýyn qoıǵandaı, artyna da qaraǵysy kelmeıdi, sirá. Qumyrtas bir ýys qumdy sheńbekteı qysty da, keýdesin kernegen bar kúıik-zaryn ańyratyp, «ah» ura kúrsindi...
*******
Qarashanyń aıaǵynda, Aldabaı aýyly Nurıpany toǵyz túıe jasaýymen uzatty. Tomaǵadaı aq otaýdyń aldynda turyp, kózine jas úıirilgen Qumyrtas sarysholaqty esine alyp edi.
Kóp ótpeı qys túsip, saıatshylar da salbýrynmen tebingi tozdyrdy. Estýge qaraǵanda, sarysholaq Ábdishámildiń de qanjyǵasyn qur ketirmepti. Degenmen, ashýly, doly deıdi. Odan keıin habar bolǵan joq. Qumyrtas ta ony oıynan shyǵarýǵa tyrysyp, ádettegideı qaqpan qurýǵa kóshken. Alaıda, qańtardyń aıaǵyna qaraı oılamǵan jerden Ábdishámil jetip keldi. Qolynda qusy joq. «Sarysholaqtan aıyryldym» dep eńkildeı kelip qushaqtaı alǵanda, Qumyrtas esinen tanyp qala jazdady...
Ábdishámildiń ókine otyryp aıtqan áńgimesinen onyń uqqany mynaý boldy: Sońǵy kezde qaradaı yzaqorlanyp, tentek minezge kóshken sarysholaq bir retki saıatta ózi tilenipti. Betin qaıtarmaǵan ıesi qoıa bergen eken, búrkit qaıdan kórgeni belgisiz, qaraquıryqty jáýkemdep jatqan taıynshadaı arlan qasqyrǵa túsipti. Ekeýi kóp jaǵalasyp, aqyry sarysholaq jyrtqyshtyń eki kózin birdeı shoqyp, shyǵaryp jibergen eken. Jazymyna kórindi me, qyrannyń bir aıaǵy kókjaldyń aýzynda qalyp qoıypty. Azýyn qustyń sanyna aıqastyra salǵan arlan da, eki kózinen birdeı aıyrylǵan óshtikpen ýyttanyp, qyrandy taýǵa da, tasqa da soqqan. Aqyry, kúńgeı taýdyń keýdesindegi jalama quzdan bir-aq ushyp, ózin de, sarysholaqty da mert qylypty.
Ábdishámil sarsholaqtan qalǵan belgi dep, Qumyrtasqa bir tuıaǵyn, qaryndasy Nurıpaǵa úsh tuıaǵyn berip ketti. Bir jyldan keıin Shaısultan úsh tuıaqtyń bireýin tuńǵysh ulynyń moınyna taqty...
Aqpan. 2016 jyl
6alash usynady
