I
Báıgetory seıisti birden tanydy. Seıis biraq osy aýyldyń bota-taılaǵyna talanyp, jal men quıryqtan atymen ada bop súńki ketken buny qapelimde tanı almaı qaldy. Jaltyr saýyry kók masatydaı kúliń-kúliń etken kók ala dónendi kóleńdetip ortadaǵy aq úıge baryp tústi. Sosyn baıaǵy ádetinshe, tusap jatyp, atynyń tirsegin, shashasyn, tuıaǵyn túgel tintip qarap shyqty. Kóleńkede qarsh-qarsh shybyn qaǵyp jatqan qara ala tóbetti qýyp jiberdi.
Arsa-arsa qabyrǵasyndaǵy qatpar jarasyna tıisip, qara ala tóbetti dińkeletken kók shybyn endi kók ala denenniń mazasyn alar dep seskendi. Asyqqa talasyp qyzyl sheke bolyp júrgen eki balany da: «Qasyna barmandar, asaý, teýip ketedi»,— dep qorqytyp qoıdy. Aq úıge sosyn baryp kirdi. Jaýlyǵynyń ushyn tolarsaǵyna jetkizip, shubata tartqan aq úıdiń áıeli qolyna qara shaınek ustap, jer oshaq basyna bettedi. Báıgetory seıistiń shamaly ýaqytta shyǵa qoımasyn bildi.
Jerge basyn salyp edi, janshylyp qalǵan kesirtkedeı jer baýyrlaǵan taramys jýsan arasy sırep seldirep qalǵan tisine ilikpedi; ózinin bir túrli qóńirsigen silti ıisi bar eken. Báıgetory basyn kóterip aldy. Eki kóziniń arsynda ushyp-qonyp júrgen sary páleni kórdi, múkis tartqan kulaǵy yzyńyn da estimepti. Basyn shulǵysa, tý syrtyna baryp qonady. Óne boıyn dir-dir shimiriktirip, tyzyldatyp shaǵady. Quıryǵyn bulǵap edi, bar qylynan aıyrylǵan bir tutam qylta aýada erbeńdep qaldy. Odan bógelek qaıdan úriksin? Báıgetory shydaı almaı shapshyp kórdi. Shapshyǵanda da qaıda bararyn bilmedi. Aýyldyń jelkesindegi mashınamen sý ákelip quıatyn toǵannyń qasyna barsa, temir astaýdan opyr-topyr sý iship jatqan qozy-laq buǵan báribir jol bermeıdi, osy aýyldyń bar bota-taılaǵy da so mańda júr. Botalary men qozy-laǵyna sý jetkize almaı jany kúıip júrgen qatyndardyń qaq mańdaıdan salyp qalýy da múmkin. Áne bir eki-úsh bóshkeni qalqalap qoıǵan taqtaı kúrkeniń kóleńkesine baryp turar edi, qujynaǵan kók shybynyn shubyrtyp qara ala tóbet jatyp alypty. Ortadaǵy aq úıdiń túrýli irgesinen dál keregeniń kózine tirep salǵan bıik aq jastyqqa shalqalap jatqan seıistiń shashyn ustaramen tıpyldap alǵyzǵan kók jaltyr basyn tanydy. Sol úıdiń mańyna barǵysy kep ketti. Dúrs-dúrs shapshymaı, kendir túsaý aıaǵyn qajasa da mımyrttap, aq úıge bettedi. Kók ala dónenniń qasyna jete bere toqtady. Kók dónen tezektep tur. Buǵan ábden tanys bir ıis ańqydy. Taryǵa baılap, sútke sýaryp jemdegen jylqynyń tezegi. Seıistiń áne bir dúrdıip kelip, bunyń moınyna sasyq dorba ilip ketkeninen beri mynaý ıis tanaýyna birinshi ret kelip turǵany.
Bul áýeli seıis ilip ketken kenep dorbanyń ishindegi shań aralas ashqyltym ıiske tunshyǵyp qala jazdady, tamaǵy qyjyldap, basy aınaldy. Ernin tıgizip kórip edi, tikenek-tikenek birdeńeler shaǵyp-shaǵyp aldy. Sút tatyp turǵan taryǵa uqsamaıdy. Basyn ári shulǵydy, beri shulǵydy; qaýdyrlaq kenep dorba jabysyp alǵan, túser emes. Eregisip eki-úsh kúnge deıin bu da tatpady, eregisip kenep dorba da moınynan túspedi. Endi, mine, qylshyǵy erinińdi jybyrlatqan shań aralas arpanyń ózi kózinen bir-bir ushty.
Báıgetory tarynyń ıisine qumartyp, shapshyp, kók dónenniń qasyna jaqynyraq kelip turdy. Tý syrtynan dúsir shyqqanda kók dónenniń shar aınadaı saýyry tuıaq tıgen kól sýyndaı dir ete qaldy. Qulaǵyn qaıshylap, buǵan buryldy. Jylqy ekenin tanyp, báseń oqyranyp qoıdy. Kók dónen nege mazasyzdandy dep, seıis irgeden syǵalady. Báıgetoryny bu joly da tanymady. Ári qubylyp, jaıpaq jaǵa aq kóıleginiń omyraýyn ıyǵyna shegindirip jelpinip edi. Taǵy bir tanys ıis munyń tanaýyn jaryp ketti. Janynda qalǵan alǵashqy bógde ıis te osy edi.
Oǵan deıin ol ıis degenniń ne ekenin bilmeıtin. Áli esinde tóńiregi tasyr-tusyr etti. Jyp-jyly birdeńe ústin emine jalady. Shurqyrap qatty shyqqan bir ún jarǵaq qulaǵyn jaryp kete jazdady. Kózin ashty. Eki qulaǵy edireıip, tóbesine tónip turǵan nárseniń ne ekenin bilgen joq. Umtylyp-umtylyp tóne túsedi, jyp-jyly qyp óne boıyn sıpalaıdy, bul maýjyrap jata berdi. Kenet óne boıy muzdap ketti. Kózin ashyp alyp, joǵaryǵa kóz salyp edi, saltaq-saltaq sup-sur nárseni Kól-kósir úlken eken, kishkene janaryna sıar emes.
Bul bir-eki talpynyp turmaqshy bolǵanda, moınynan álde ne ustaı aldy. Tań atqaly tanaýyndaǵy ıistiń bári kúrt ydyrap, tóńiregin bir kúńirsigen kúshti ıis jaılady. Bul ornynan atyp turdy da, áldeqaıda jóńkilip bara jatqan kóp tórt aıaqtynyń sońyna ilesti. Shapqylap júrip, bul óziniń de aldyndaǵy kúsir-kúsir shaýyp bara jatqan kóp tórt aıaqty ekenin bildi. Birte-birte túsirgen toptyń artynda ylǵı buǵan qaraılap, qalǵyshtaı beretin tórt aıaqty enesi ekenin ańǵardy. Óse kele onyń jataǵandaý japyryq saýyryn, ylǵı shodyraıyp oqshaý shyǵyp turatyn topshysyn, jerge dúńk-dúńk nyǵyz tıetin jýantyq aıaǵyn, aldyńǵy oń jaq tuıaǵynyń ústindegi oımaqtaı aq meńin — bárin tanyp aldy.
Anada qasynan enesi ketkende, sup-sur bop tóbesinen tóngen kól-kósir nárseniń aspan ekenin, onyń dáıim sonaý tuıaq tımes, aýyz jetpes alysta, tas tóbede turatynyn bildi, onyń ylǵı sup-sur bop bozaryp jatpaı, qatalap kelgeninde aldynan shalqyp shyǵa keletin kól sýyndaı jadyraǵan kelbetin de talaı kórdi. Ol jarǵaq tánin enesine jalatyp, maýjyrap jatqanda tanaýyn jaryp kete jazdaǵan jat ıistiń de ıesin tanydy. Ol ıisti jatyrqamaýǵa da úırendi, qaıta ózge jylqylar sıaqty bu da sol bir kúńirsik ıis uzaq ýaqyt tanaýyna kelmese, aınalaǵa qulaǵyn qaıshylap, eleńdep elegizetin boldy.
Ol ıis ylǵı bulardyń qasynda júrdi. Oǵan ábden eti úırenip ketkeni sonsha, o da munyń enesiniń ıisindeı, kók shalǵyn shóptiń ıisindeı, kósilip kelip júrgeninde qarsy aldynan ańqı esetin samal jeldiń ıisindeı murnyn qytyqtaıdy. Bul ylǵı enesiniń sońynda tompańdap júrmeı, sary ala jal qyzyl kóz kári aıǵyrdyń qaıta-qaıta qytyǵyna tıip úıirden bóline shaýyp júretin ózi turǵylas oıynshyl jas jylqylar tobyna qosylǵan kezde álgi ıis pyshaq keskendeı tıyldy. Bular eleńdep, ári júrdi, beri júrdi — ol kórinbedi.
Bir kúni qaptaldaǵy kók tóbeden eki atty qylt ete tústi. Bireýiniń ıyǵy shoshaıady. Jylqy bitken anadaıdan kórip ap shurqyrasyp qaldy. Biraq baıaǵy tanys ıis báribir ańqymady. Iyǵynda salaqtatyp asynyp alǵan at dorbadan kóri kishileý qap-qara birdeńesi bar bireýdi bulardyń árqaısysynyń óńmeninen ótkize suq qolyn bir-bir shoshańdatty da, qasyndaǵyǵa aıqaılap birdeńe dep, ilgeri qaraı shoqyta jóneldi. Iyǵy shoshaıǵan bulardyń qasynda qala berdi. Eki aıaqtylardyń da báriniń ıisi bip-birdeı bolmaıtynyn bul sonda ańǵarǵan.
Álgi jańaǵy eki aıaqtydan mańaıynyń bári qopa, masasy kóp, mazasyz qara sýdyń ıisindeı jylymshy ólekse ıis shyǵady. Burynǵy ıelerindeı emes, tym shańqyldaq. Qıt etseń tushshy etińdi tyzyldatyp saýyryńa áldene sart ete qalady.
Abyroı bolǵanda, onyń aldynda kóp júrmedi. Bir kúni bulardyń órisine bir kózin aq shúberekpen tańyp alǵan bireý keldi. Jylymshy ıistiń qasyna baryp, qoınynan alaqandaı qaǵaz shyǵardy. Jylymshy ıis syzdap tur edi, jadyrap ketti. Bul ylǵı ortaǵa kirmeı shettep júretin, sol joly da anadaı jerge bólek júlgede jaıylyp jatqan-dy, moınyna ınedeı qadalyp birdeńe oratyla ketti. Ári julqyndy, beri julqyndy, bolmady. Qorqyratyp tamaǵyn syǵyp barady. Móńkisin meıli, týlasyn meıli — myńq eter emes. Eregise berse keńirdegin bir-aq oryp túser túri bar. Jylymshy ıis qara jylandaı qap-qara nársenin shetinen satylap tartyp jaqyndap keledi. Tipti jaqyn qaldy. Shap etip qulaǵyna jabysty. Burap julyp barady. Shyńǵyryp jiberdi. Sol eki ortada basyna noqta da túsip qaldy. Jylymshy ıis muny jetelep ákelip, manadan beri jylqynyń shetinde syrttaı baǵyp turǵan syńar kóz beıtanys adamǵa ustatty.Ol bir qolymen munyn noqtasyn bekemdep ustap, ekinshi qolyndaǵy qamshymen astyndaǵy býryl sholaqty shylp etkizip tartyp qaldy. Bul dir etti, býryl sholaq bylq etken joq, júrip ketti.
Bul kók tóbeniń baýyrynda qalyp bara jatqan úıirine qarady, bunyń jańaǵy shyńǵyrǵan daýysyna eleńdesip úrkerdeı bop bári bir jerge ıirilipti. Basyn jerge salǵan eshqaısysy joq, edireıip-edireıip qarap tur. Aldyńǵy jaqtaǵy jataǵan tory bıeni — eziniń enesin kórdi. Basyn julqı kóterip, azynap bir kisinedi. Sonyń arasynsha jylqynyń arǵy shetinde quryǵy shoshaıyp turǵan jylymshy ıis jylqyshyny kózi shalyp kisinegenin kilt toqtatty. Shoqytyp bara jatqan býryl sholaqqa bul da ilesti, ene boıyn oshaǵan qajap tastaǵan sol bir sholaq quıryqtyń qaıda bastap aparatynyn bilgen joq, moınyna noqta túskesin amal bar ma, ere berdi... Bular uzaq júrdi. Áldeneshe órge de shyqty. Býryl sholaq búlkip tartyp barady. Eki aıaqtyń astynda raqattana jeledi. Sholaq quıryǵynda da tynym bolmady, búlkeń júristiń yrǵaǵymen ońdy-soldy shelteńdeı beredi. Bu da jetekke úırenip qalypty. Tek býryl sholaqtyń ústindegi kisiniń qolyndaǵy kishkene taıaqtan, onyń ushyndaǵy budyr-budyr shubar jipten kózin almaıdy. Biraq ol buǵan qamshy siltegen joq. Aldarynan etpettep jatyp alǵan alasalaý qara taý kórindi. Birinshi ret tas basqany edi, shyqyr-shyqyr etip mıyn shaǵyp barady. Attasa boldy, áldeneler tómen sýsyp, jyljyp kep, aıaǵyna urady. Bul áli shor tarta qoımaǵan balǵyn tuıaǵyn jasqana basyp, órge ıtinip shyqqan býryl sholaqtyń ár adymyn qalt jibermeı, qaıtalap attap keledi. Taý ústi kúndegi órisindeı jumsaq bolmaǵanmen tegis eken. Aıaq basqan saıyn dúńk-dúńk dybys shyǵady. Jińishke kishkene soqpaq tóbe-tóbeni oraǵytyp ótip, jatyr. Kenet qaptaldaǵy qara tumsyqtan aınala bergende, bytyrap jatqan qoılardy kórdi. Bul oǵan buryn tek sýat basynda ushyrasatyn, olar opyr-topyr topylyp, qapelimde sýatty bosatpaıtyn. Qoı shetinde júrgen kishkentaı eki aıaqty dalbańdap aldarynan júgirdi. Onyń sońynan qulaǵy salpańdaǵan taǵy bir tórt aıaqty tura shapty. Bul basyn jerge salyp, tórt taǵandap, shyńǵyryp turyp aldy. Jon arqasy túgel jıyrylyp, sińir ataýlynyń bári shıyrshyq atyp, qalshyldap barady. Býryl sholaqtyń ústindegi kisi shańq etip aqyryp jiberdi. Júgirip kele jatqandar seksıip-seksıip turyp qaldy. Sholaq býryldyń olarmen isi bolǵan joq, taý ústiniń qatqyl, qara soıaýlaý jýsannyń arasynan emis-emis qylańytqan jińishke soqpaqty boılap, typ-typ tarta berdi. Endi bir jaldan asqanda tompıǵan-tompıǵan qara qurymdaı eki úı qylt etti.
Úılerge jaqyndaı bere býryl sholaq kilt kidirdi. Selk etip bu da toqtady. Syńar kóz júrginshi atynan tústi. Buny anadaı jerge jetelep apardy da, shoshaıyp shyǵyrshyǵy shyǵyp jatqan temir qazyqqa baılap, úıine kirdi. Bul jer betine qyltıyp shyǵyp turǵan jip-jińishke kishkene temirge ári úrke, ári tańyrqaı qarady. Basyn kegejektetip, bir-eki tartynyp kórip edi, bylq etken joq. Taǵy da tert taǵandap tura qap, shirenip kep tartyndy — temir qazyqtyń mıyna kirer emes. Kózin tanyp alǵan adam qaıtyp kórinbedi. Úıden áıel shyǵyp, ottyń basyna bardy. Bul qulaǵyn tikireıtip, oqyranyp edi, ol da nazar aýdarǵan joq, úıine qaıta kirip ketti. Bul taǵy da tartyndy — qazyq taǵy da qozǵalmady. Shirenip kelip tartynyp edi — qazyq siresip turyp aldy. Moıny aýyrdy, saýyryna shyp-shyp ter shyqty. Qazyqtyń qasyna jata ketti. Tań atqaly júristen tership kelgen qoltyǵyna, baýyryna taý ústiniń qońyr samaly súıkendi. Del-sal maýjyrap, saýyryn kúnge tósep jata berdi.
Tyrp-tyrp basqan dybys shyqty. Jerden moınyn kóterip aldy. Mana qoı shetinen kórgen kishkentaı eki aıaqtysy eken. Qasynda salpańqulaq tórt aıaqty da shapqylap keledi. Ornynan atyp turdy. Jańa ıesi de terlep-tepship, úıden shyǵypty. Kegejektep, osqyrynyp edi, ol shańq etip taǵy aqyrdy. Arqandy qazyqtan sheship ap, satylap buǵan jaqyndaı berdi. Tipten jaqyn keldi de muny shyqshyttan syǵyp, aýzyn ashqyzdy, tisiniń arasyna saqyr etkizip áldeneni asatyp jiberdi. Mup-muzdaı eken, tańdaıyn qaryp ótkendeı boldy, tumsyǵyn, eki qulaq shekesin qaıys kóńmen shandyp tastady. Sosyn shap berip shúıdesine jabysyp, shúılige ketti. Terisin sheńgeldep búrip, julyp alǵysy kelgendeı júlqı kóterip barady. Bu da ne bolyp, ne qoıǵanyna túsinbeı, anadaı jerge bir-aq atty. Eki búıiri solq ete qaldy. Bul odan ármen ytqydy. Álgi solq etip tıgen soqqy sol jerge jabysyp qatty da qaldy. Týlap júr, týlap júr. Ábden sharshap, aq ter, kók terge túsip, áli ketip, tilersegi dirildeı bergen soń, bir sát tynym ap, es jımaq edi; ókpesin janshyp bara jatqan eki zil shabyna júgirdi. Móńkip ketti. Eki ókpesi taǵy da solq etti. Shyńǵyryp jiberdi. Kózine ter quıyldy. Qos aıaqtap, kókke shapshyp, shanshylyp turyp aldy, qyr arqasyna jabysqan pále túser emes. Taý ústindegi tar alqapty basyna kótere kisinedi. Ún qatar, jaýap qaıtarar eshkim joq. Manaǵy ıesi tusap ketken jerde jaıylyp jatqan býryl sholaq bul nege kisinedi dep jerden basyn da kótermedi. Saýyryna shyp etip tıgen nárse tyz etkizip qaryp aldy. Beti aýǵan jaqqa quıǵytyp ala jóneldi. Ústindegi adam bunyń balǵyn qabyrǵasyna temirdeı tizesin shanshı qadap, qatyp qalǵan, tyrp eter emes, tebingen de joq, saýyryna qamshy salǵan da joq. Biraz shapty. Qaıtadan jortyp edi, saýyry taǵy tyz ete qaldy. Taǵy shapty. Bu joly kózi qantalap, eregisip, eminip shapty. Jon arqasyna qonjıyp alǵan qasaryspa adamdy aýylynan, býryl sholaǵynan, bytyrap jaıylyp jatqan qoıynan ajyratyp, aıaq jetpes alysqa aparyp tastaǵysy kelgendeı quıǵytyp keledi. Buryn shópten basqa bógde zat jolap kórmegen eki urtyn aýyzdyq qajap, udaı ashytyp barady, ezýinen qandy kóbik aqty. Oǵan da qaramady. Shaba berdi. Taý ústinde tompıǵan-tompıǵan tóbe kóp bolady eken. Bireýinen ótse, aldynan ekinshisi shyǵady. Órge desaldy, oıǵa da qulady, jylǵa-jyradan da qarǵydy. Eki búıirin tesip bara jatqan temirdeı tegeýrindi eki tize báribir bylq etpedi. Joq, jerdiń sheti jetkizer emes, shashasyn tas qajap, ókpesi alqynyp, qos búıirin soǵyp qaldy. Jańaǵy tasyrlaǵan ekpini qaıtyp, borpaıaqtaıyn dedi. Qansha jerge shapqanyn ózi de bilmeıdi. Áıteýir, kóz baılana aýylǵa shatqaıaqtap zorǵa jetti. Batpaqtap kele jatqandaı aıaǵyn zorǵa kóteredi. Shapshı-shapshı, kegejekteı-kegejekteı moıyny da talyp qalypty; óz basy óz moınynan zil batpan júk bolyp, jerge tartyp, áreń-áreń qazyqqa jetti. Sol jyǵylǵannan tún ortalaı esin bir-aq jıdy. Baǵanaǵy sáskeden beri búgindikke nár tatpaǵan, tań atqansha qazyq kemirip shyqty. Tań atty. Sáske bolǵansha munyń mańyna eshkim kelgen joq. Kún qyzyp, mańaıdan kúıgen jýsannyń, qyzǵan tastyń ıisi endi biline bastaǵanda jańa ıesi janyna kep, bunyń shylbyryn julqydy. Keshegideı kegejekteı almady, óne boıy dir-dir ıesiniń ár qımylyn baǵyp tur. Óńi búgin qatý eken. Jún-jún qolyn tumsyǵynyń astyna ákep, aýyzdyǵyn tartyp qalyp edi, eki urtyndaǵy endi-endi qara qabyrshaqtanyp kele jatqan jara qaıtadan qan qaqsap qoıa berdi. Búgejektep buǵa tústi. Búkil jon terisi jybyr ete qaldy. Qylshyq-qylshyq qatty kıiz jelden basqa jolamaǵan ulpa etin shaǵyp aldy. Kıiz toqymnyń ústine áldenelerdi syldyrap-kúldirep zip-zildeı birdeńe qonjıdy. Jańa ıesiniń júzine qansha jaýtańdap qaraǵanmen, jyly raı baıqaıtyn túri joq. Bunyń sol jaǵyna shyǵyp, eshkiniń qylynan toqyǵan, aıyl tartpanyń shetin tistep, shirene tartty. Búkil ish — qarynyn ýystap kóterip, tý bel omyrtqasyna aparyp, japsyryp tastady; qanshyrdaı qatty da qaldy. Jańa ıesi úzeńgige aıaǵyn salýy-aq muń eken, lyp etip ústine bir-aq shyqty. Budyr-budyr bes órme qamshy bar tisin birden qadap, maı saýyrdan tisteı aldy. Jortaqtaı jóneldi.\
Bu da týlap-týlap, eki aıaqtynyń taqymyna aqyry kóndi. Onyń qaı pármenin de qalt jibermeıdi, júgeniniń ár dirilin op-ońaı uǵady. Tek kópke deıin biriniń shabyna biri basyn tyǵyp ap, mańdymaıtyn kóp qoıdyń jybyrlaq júrisine úırenise almady; lekitip, empeńdeńkirep ketse aıaǵynyń astynda qalady. Sol úshin talaı ret jaǵyn qamshy soıdy. Eń áýeli qoı qaıyrýǵa barǵanda ábden mıy ashyp, basy qatyp qaljyrap qaıtty. Sharshap kelgen túnderi túsaýly turyp, eki kózin zil basyp, silesi quryp qalǵyp ketedi. Kóz jumýy-aq muń eken, kógal tóbe órisi, shurqyraı shaýyp, bytyraı jaıylyp júretin úıiri oralady, opyr-topyr jóńkile shaýyp bara jatqan kóp jylqynyń arasynan jataǵan tory bıeni — óziniń enesin tanyp qalady. Bul kózin satyp tura beredi. Úıir buǵan qaıyrylmaıdy. Qara jonnan aq quıyn taspa tilip quıǵytyp bara jatady. Qylt-qylt sýsaǵan sý juqpas semiz saýyrlar bir jola ǵaıyp bop, mańaıyn aq shańyt tuman basady. Ókpesine shań tyǵylyp, demi bitkendeı bolady. Elegizip alystap ketken úıirdiń sońynan arqyraıdy kep... Óz daýysynan ózi shoshyp oıandy. Mańaıynda eshteńe joq. Tek anadaıda jalǵyz jaıylyp býryl sholaq júr. Ol bul kisinedi eken dep, basyn da kótermeıdi, búkil jer betine bitken túkti osy qazir obyp jiberetindeı tuqshyńdaı beredi.
II
Bul qoıshy aýylda júrip qansha qar basqanyn da umytyp qaldy. Qoıdyń mımyrt júrisine de úırenipti. En dalada ózinen basqa qara ushan-toǵaıda bir ushyrasady; eshkim asyqtyryp keýdeńnen teppeıdi, sanyńdy sabalamaıdy. Janǵa jaıly tynysh tirlik. Jazda ot-sýyń ázir. Qys bolsa qoranyń qasyna úıgen taý-taý qos maıadan kúni-túni tumsyq aıyrmaısyń. Qoıshy aýyldyń boıkúıez tirligine ishi tipti de pyspaıdy. Bir kózin aq shúberekpen tańyp, qara kózildirik kıip, qashan da qabaǵynan qar jaýyp, sazaryp, syzdap júretin qoıshyny, onyń kún-túni kúrkildep júretin dimkás jadaý sary kómekshisin, eki úıdiń de áıelin, bala-shaǵasyn — bárin tanyp aldy. Tipti osy otardyń baqtashy ıtteri — qaraala moıyn tóbet pen uzyn tura qyzyl qanshyqty da jer túbinen ázimsinip turady. Iesi qoı túnetýge barǵanda, otardyń bir shetinde tań atqansha er-turmanyn shyr aınalyp, tusaýsyz jaıylyp shyǵady. Býryl sholaq sıaqty bu da qasynan úıir-úıir jylqy ótkizseń de myńq etpeıdi, al endi qora mańynan ıt-qustyń sesin sezip qalsa shuqyranyp, kisinep, jer tepkilep, úıge súıkenip, qoldy-aıaqqa turmaıdy. Omyraýyn jel qaýyp, kósile shabýdyń ne ekenin de umytty. Anda-sanda at sýarýǵa barǵanda qoıshynyń balasynyń sapalaǵymen sanyn shypytyp, tekirekteıtini bar. Soǵan bola ony kórse qyrjyńdap turady.
Bir jazda qoıshy aýyl buryn bul júrip, bul kórmegen bir sony jaılaýǵa kóshti. Mańaı kóz taldyratyn kól-kósir jazyq. Qoıdyń órisi jer tistep ósken jataǵan qońyr jýsan. Bir kúni ıesi qudyqtan mal sýaryp, shaı ishýge aýylǵa kele jatyr edi, qalyń qara buta jaqtan ósken sholaq samal qolqańdy qabar kúńirsik jıirkenishti ıis ákeldi. Qulaǵyn qaıshylap, osqyrynyp, álgi mańaıdan tezirek ketkisi keldi. Iesi bunyń qashqaqtaǵanyna qaramady, qalyń qara butaǵa burdy. Tıip ketseń tirsegińdi tilip túsetin pyshaqtaı qap-qara baıalysh. Bul qulaǵyn qaqshańdatyp, úrke-soqtap, ázer júrip keledi. Jaqyndaǵan saıyn álgi bir ótkir jat ıis keńsirigin keskilep barady. Baıalyshtardyń basyna ilinip qalǵan shákim-shókim jabaǵy júnder kózge tústi.
Bular kilt burylyp, aýylǵa tartty. Aýylǵa moınyna jem dorbadan kishileý qara kenep qalta asynǵan bireý kelipti. Beldeýde aıaǵy sereıgen qula qasqa at baılaýly tur. Iesi attan túse sala aldynan qarsy shyǵyp kele jatqan kenep qalta asynǵan tapal sarymen sóılese ketti. Qara baıalysh jaqqa qolyn qaıta-qaıta silteıdi. Tapal sarynyń aýyzy ańqaıyp qalypty. Olar úıge kirdi. Ekeýi eki soıyl taýyp aldy. Attaryn minip qalyń qara baıalysh jaqqa bet qoıdy.
Qalyń baıalyshqa kire bere ekinshi shetten súmeńdep endi enip kele jatqan tuz taǵysyn kózderi shalyp qaldy. Jer baýyrlap, qalyń butaǵa sińip joǵalmaq, kók julyn jerkókti dúńkildetip kele jatqan qos attyń dúbirine shydap jata almady. Butany tastap, mań jazyqqa qaraı beze jóneldi. Qula at oınaqtap shyǵa keldi. Tapal sary qamshysyn kótere berip edi, qula at syzdyra jóneldi. Bul qapelimde ne isteý kerek ekenin bilmeı kibirtikteı berdi. Bunyń ıesi de qamshy basty, Qula at quıǵytyp barady, Kók julyn da áli óri taıa qoımaǵan maqara jýsannyń ara-arasynan emis-emis bozarańdap, juldyzdaı aqty.
Kópten beri shabys kórmegen bunyń tula boıynyń zili tarar emes. Qara qatqyl jazyqqa tıgen tuıaq dúsiri de keli túıgendeı dúńk-dúńk etip, tym ersi estiledi. Qula sonaý kóz ushyndaǵy kók julynnyń sońynan tótelep saldy. Báriniń aldynan taǵy da qalyń qara baıalysh jolyqty. Qula baıalyshtyń ishine kire almaı, aýmaqty butany anadaıdan oraǵytyp ótpek. Iesi buny tebine tústi. Bu da qulaǵyn jymyp aldy. Tań atqaly kókireginen ıterip kele jatqan qarsy jel astyna aýnap, baýyryn jelpidi. Manadan beri omby qarǵa maltyqqandaı aýyrlaǵan qol-aıaǵy endi-endi jeńildegendeı. Shapqaly beri kóziniń ústine búk túsip jatyp alǵan zil batpan da seıileıin dedi.
Qalyń baıalyshqa bular da ilikti. Jazyq dóńge oıdym toǵaı bop bitken qalyńnyń bir pushpaǵy ury búıendenip, sozylyp ketedi eken. Sol pushpaqtan aman shyqsa, bóriniń jal asyp, adastyryp keteri aıdan anyq. Al endi baıalyshtan shyqpaı qalsa, butanyń ishimen at shaba almaıdy. Qula at ury jyraǵa bir shalǵaılap, arǵy búıirden tıisti. Bóri sasaıyn dedi, elermendikke basty. Baıalyshty tastaı berip, bel asyp ketpekke jantalasyp, tike aǵyzdy. Ókpe tusta ústirttiń tik qulaıtyn quz shyńy bar. Tótelep salǵan soń, attyń atyna bolmasa, shamalyǵa shaldyrtpaı órnek asyp ketýine bolady. Ernekke bir ilikse, ar jaǵy bostan. At qulatpas aq shyńnyń qarnaý qoltyǵyna túsedi de, qıaǵa ósken qara aǵashqa, ne qarnaýdyń óne boıynda úńireıip-úńireıip turatyn keýek úńgirlerdiń birine panalaıdy. Qula at baıalyshty oraǵytam dep júrip bir qıan qalatyn boldy.
Iesi shabys kermegen bunyń ókpesin qysyp tastamaıyn dep tebinbeı, taqymyn qysa beredi. Bul da qulaqty jyma tústi. Kók julynnyń da beli oıys tartypty. Jal basyna budan buryn shyqty. Alystan kólegeılep, keldeneń túsip jatqanmen aıaq qaǵar, ókpe óshirer óri joq tegis dóńes. Jalǵa bu da ilikti. Beri qara úzip kete almapty. Aldy kókjıekke baryp kilt súrinetin — qara ústirt. Ar jaǵy — óńsheń quz. Jaǵalaı shyńnan bólinip shyǵatyn appaq-appaq seńgir tumsyqtar jer túbinen atoı salyp tur. Bóri baıǵus baýyrymen jer syzyp bara jatqandaı. Sozylyp shabady.
Bunyń osy dúnıege kelgeli tap osyndaı shaby qyzyp kórgen emes. Kók bórini tipti tumsyǵynyń túbinen kórgen soń, emine tústi. Ernektiń ala bóten jeli bartyn. Tuıaqtarynyń arasy zýyldap ketti. Bóriniń kek shýlan jonyn anyq kórdi. Shabysynan tanǵysy kelgenmen, búıirin soǵyp qalypty. Tek ernekke qulap ketpese eken. Iesi taqymyn jymyp aldy. Qulaq shekesinen muzdaı ter shyqty. Ernektiń bıigine kóterildi. Ar jaqtaǵy qara baýyr adyrlar kórindi. Kek bóri de baryn saldy. Biraq bul endi qutqarylmasyna kámil sendi. Taǵyny taptap keterdeı tym jaqyn keldi. Ań aqyrǵy aıbatyn shekti. Moınyn buryp ap, ars ete tústi. Shoıyndaı zil soıyl shekeden salyp ótti. Bóri anadaı jerge omaqata qulady, basyn qaıtyp kótere almaı shońqaıyp qaldy. Bul ekpinimen zýlap ótip, anadaı jerge baryp, keri buryldy. Iesi soıylyn taǵy bir sermedi. Qasqyr qırań etip, birjola sulady. Iesi sekirip túsip, qynynan sapy sýyrdy. Tuıaǵy qyzǵan bul tynshı almaı, bóriniń ústine qonjıa qonǵan ıesin aınalsoqtap qydyryp júr. Qula qasqa tipti qara úzip qalǵan eken, ańdy soıyp, terisin óńgerip ap, qaıtyp kele jatqanda qarsy jolyqty. Tapal sarynyń bórimen isi joq, bunyń birese aldyna shyǵyp qarap, birese artyna shyǵyp qarap, aýylǵa jetkeninshe aýyz jappaı qaýqyldaýmen boldy. Qansha jyl astynda júrse de, serigimen din ashysyp, til qatysqanyn kórmegen bunyń ıesiniń de búgin tıegi aǵytylypty. Aýylǵa jetken soń eki úıdiń qatyn-balasy da qasynan shyqpady. Kórshi qoıshy aýyldardyń kisileri de ústi-ústine shaýyp kelip jatty. Ertesinde qudyq basynda da jurttyń qaýmalaǵany osy boldy. Qoıshy aýyldardy aralap júrgen tapal sary qudyqqa ere kep, bunyń ıesimen kóp sóılesti. Keterinde jalyn tarap, tumsyǵynan sıpady. Bul bolsa birneshe kúnge deıin taqym eti jyrtylısh, tula boıy aldyrtpaı zorǵa júrdi.
Birde keshqurym qoıshynyń balasy buny qudyqqa aparyp sýaryp qaıtty. Beldeýde bóten at tur. Bul úı irgesine jete bere qasyna bóten kisi ertken ıesi qarsy shyqty. Bóten kisi buny kórip, qasyna keldi. O da aldy-artyna shyǵyp kórdi. Túqshıyp, shashasyn, tilersegin ustady. Erinen qaqty. Qolynan buǵan etene tanys, biraq umyt bola jazdaǵan bir ıis shyqty. Bóten kisiniń alaqanyn qushyrlana ıiskedi. Tanydy. Saýmal ıisi. Qulyn kezinde ózegi talyp, kózi qaraýytyp ketkende enesiniń baýyryna bas suǵatyn edi, sonda basyńdy aınaldyratyn osyndaı hosh ıis ańqýshy edi. Bóten kisiniń qolynda bul kórip júrgen adamdardan ala bóten sol júpar ıistiń sesi qalypty. Árıne, enesiniń baýyryndaǵy ıis budan tym kúshti, keńsirigińdi tilip jibere jazdaıdy, birden basyńa shabady. Bóten kisi bunyń ıesine birdeńe aıtyp kúldi. Daýsy da tanys. Sol qarlyǵyp, qyryldap shyǵady. E... baıaǵyda enesiniń saýýly kezinde bul noqtasyn julqylap, tynysh tura almaýshy edi. Sonda tý syrtynan osy bir daýys shyǵyp, zekiretin. Basqa, mynaý bóten kisi bunyń birinshi kórgen adamy eken. Bunyń tuńǵysh sezgen bóten ıisi de osyndaı edi.
Sóıtip, seıistiń qolyna qaıta tústi. Ol ertesine buny jetegine ap, qoıshy aýyldan erte attandy. Aıdalada oqshaý otyrǵan eki úıdiń bar adamy syrtqa shyqty. Bári de qıa almaı qarap qaldy. Úıdiń oń jaǵyndaǵy shı kúrkeniń ishinde bunyń ter ıisi ańqyp er-turmany jatyr. Eki ıt te biraz jerge deıin sońyna erdi. Kún batys bettegi qara dóńge jetken soń, ekeýi shońqıyp jol ústine otyra ketti. Bul artyna buryldy. Kóz ushynda emis-emis buldyrap eki úı qalyp barady...
III
Seıistiń úıi shoqy-shoqy qarataýdy qaq aıyryp qulaıtyn bir qara qapy ańǵardyń tabanynda eken. Taý jaqta syldyr-syldyr sýdyń daýysy. Esiktiń aldynda anadaı jerde oımaqtaı egis jatyr. Olaı qaraı mal balasyn attatpaıdy. Tún bolsa sol oıdym egis jaqtan kók balaýsa ıis shyǵady. Seıis baıaǵysyndaı quryq asynbady. Tańerteń, sosyn tús aýyp, ystyq qaıta qolyna kúrek ustap egis jaqqa ketedi. Úıdiń irgesindegi kelte jelide shabdar bıe baılaýly, onyń dál ózinen aýmaıtyn shabdar qulyny noqtasyn julqyp tur. Seıistiń úıiniń túrýli irgesinen ádemi saýmal ıisi ańqıdy. Buny kelgen kún-aq, ańǵardyń aýyzyndaǵy kishkene toǵannyń qasyna ósken óleń shópke túsap jiberdi. Taý jaqtan eki jaǵasyna jal topyraq úıgen salma aryq qulap jatyr. Aryqtyń ústin ıisi múńkigen túıe japyraq basypty. Astynda kúni-túni sý sarqyraıdy. Óleń shóp, aǵyn sý. Bul úshin bir emin-erkin bostan dáýren bastaldy. Eshkim tań atar-atpastan erttep ap, qoı qaıyrtpaıdy. Kúndiz-túni aýyldyń qasynda, sýdyń qasynda.
Seıis bunyń jalynan asar-aspas boıy bar, juqalań sary kisi. Kishkene kógildir kózderi kúlimdep, ár sóziniń dámin alyp turǵandaı, ylǵı jaı sóıleıdi. Aıaǵyn da jaı alyp, jaı basady. Qımylynyń bári maıda, bıpaz. Kúni boıy kúrek ustap júrgenmen qoly jumsaq, alaqanyndaǵy, saýsaǵyndaǵy kústerine sheıin shaǵyp almaı, munyń moınyn, saýyryn qydyqtaı sıpaıdy. Bul mynadaı mápege qapelimde úırenise almaı júrdi. Qoıshy aýylda júrgende qyr arqasyn er qajaǵan, jaýyry aq qylshyqtanyp jazylyp edi. Qolyn soǵan apara ma dep, mańyna jolap ketse, dir-dir etedi. Seıis buny áli taqymyna tıgizgen joq. Arqasyndaǵy, tirsegindegi toqym oıǵan, shóp jyrǵan jaraqattarynyń bárine de úshkirip, ár túrli shóp taǵyp edi, dál qazir tula boıynda aýyrsynatyn jeri joq. Seıis kúnine bir-eki ret kelip, o jer, bu jerin kórgennen basqa salmaq salmady.
Terisi jyltyrap semireıin dedi. Endi-endi qazy jıa bastaǵanda, seıis buny shúıgin shópten aıyryp aldy. Kıiz úıdiń kún batys qasyndaǵy bultyq-bultyq bujyr tastan qalaı salǵan tápeltek úıge kirgizdi. Ústine qyz-qyz qaınaǵan zildeı jabý japty. Shilde tamyzda kómiltip qymtap qoıdy. Óne boıy ter alyp erip barady. Sıraǵynan sý saýlap, mańaıynyń bári kúńirsip ketti. Súıegine deıin balqyp bara jatqandaı. Seıis shara tabaqty badanadaı-badanadaı aq júgerige toltyryp ákeldi de, aıaǵyna dem túser dep qorqyp, shetinen alaqanyna sap, tam-tumdap asatady. Keıin júgerini shıkileı emes, qýyryp ákep, aq úlpildekke baılady. Birer kúnnen soń aǵyl-tegil teri tyıyldy. Óne boıyn usaq jabysqaq alyp, dymdanady da turady. Álsin-áli topataıǵa sý qosqan sút quıyp ákep qylq-qylq jutqyzady. Toıǵyza jemdemeıdi, qandyra sýarmaıdy.
Keshkiǵurym bala mingizip, aýyldyń aldyndaǵy qońyr jalǵa alyp ketedi. Seıis bir tóbeniń basyna shyǵyp ap qarap turady, bul jyn qaqqandaı japadan-jalǵyz shapqylaıdy da júredi. Árli-berli shaptyryp-shaptyryp aýylǵa alyp qaıtady. Ter qatyp qalady dep, súmeńdetip qydyrta beredi. Baıaǵy qarny shermıgenshe astaýdaǵy sýdy aıamaı iship, qońyr shópke qunyǵa tıisetin qoıshy tory kúnin ańsady. Zildeı jabýdyń astynda turyp, meń-zeń qalǵyp ketedi. En dalada eki tútin qylt-qylt ushyp, ońasha otyrǵan eki úı elestedi. Qyzyl qanshyq pen qara ala tóbet shapqylap, aldynan shyǵyp júredi. Býryl sholaq baıǵus qasyna munyń kelgenimen sharýasy joq, basyn jerden kótermeı qunjyńdap jatady. Oıanyp ketedi — aýzynda jem dorbasy.
Bir kúni seıistiń úıine úsh-tórt atty kelip tústi. Ystyq qaıtqansha úıde jatty. Kún salqyndaǵan soń, attaryna minip, ortalaryna buny alyp, aýyldyń aldyndaǵy jalǵa tartty. Bári seıistiń qasynda qalyp, qarap turdy. Bul taǵy da jalǵyz shapty. Taqtaıdaı tegis jazyqtyń ústinde japadan-jalǵyz qylańytyp turatyn tórt qulaqty sary tam bar. Bul sol sary tamǵa deıin úsh ret shaýyp baryp oralýy kerek. Úsh aınalymnyń úsheýin de aınalyp keldi. Shabandoz bala aıańdatyp qydyrtyp, sýytyp júr. Seıistiń qasyndaǵylar qaýqyldasyp jatyr. Qula at mingen tapal sary qaıta-qaıta keýdesin uryp, kópirip tur. Endi bóri buǵan bettedi. Qoldaryn talasa sozyp, jalynan sıpady; shekeligin, kóz ańǵaryn, tanaýyn, alqymyn, ernin, saǵaqtyqty túk qaldyrmaı tinte qarasyp shyqty. Attarynan túse-túse qalyp, quıryǵyn, tirsegin, shashasyn, qoltyǵyn dym qaldyrmaı kórdi. Bireýi, tipti anadaı jerge baryp, qalpaǵy jerge túskenshe eńkeıip, bunyń shabyna syǵalap qarady.
Úsh-tórt kúnnen soń seıistiń úıine qula atty tapal sary dalaqtap taǵy shaýyp keldi. Atynan túspeı daýystáp seıisti syrtqa shaqyrdy. Asyǵyp-úsigip áldene aıtty. Sonan soń munyń janyna kep, kóziniń aldyn qasyp, jalyn tarady. Sóıtti de, kelgen izimen keri qaraı shaýyp ala jóneldi.
Erteńine seıis buǵan báıge balany mingizip jolǵa shyqty. Jataǵan taýdyń baýyrynda kózderi jyltyrap, on-on bes tas úı tur. Qubyla bettegi tóbesine qyzyl tý baılaǵan bireýiniń qasyna kelgen soń, seıis buny tóbesi yzyńdap turǵan baǵana aǵashqa baılady. Sylaǵyn jańbyr shaıǵan shabdar úıdiń kóleńkesinde qaýqyldasyp otyrǵan kóp adam buny kórip, oryndarynan óre túregeldi. Ortasynda tapal sary da júr. Ol bunyń qasyna jetip kelip, o jer, bu jerin kórsetip kópirip jatyr. Butyna jarǵaq shalbar kıgen bir jarbıǵan shal mynaý shýyldaq topqa qosylmaı, anadaı jerde osqyrynyp tur. Dáriden bosaǵan shyny shaqshanyń tyǵynyn tańq etkizip ashyp, tyrnaǵyna nasybaı úıip, tanaýyna apara berip, tapal sarynyn sózin shekesinen tyńdap myrs etip qoıdy. Tapal sary buǵan basyn tańdanyp shaıqasa, ol kumandanyp shaıqaıtyn sıaqty. Jurt qaısysyna ılanaryn bilmeı, ekeýine alma-kezek jaýtańdaıdy. Sonyń arasynsha shabdar úıge kirip ketken seıis qaıta shyqty da, buny aýyldyń kún shyǵys shetindegi ońasha darbazaǵa alyp keldi. Bu jerde ony ábden jelkildetip jasaýlady. Seıistiń alaqanynan da jumsaq jańa jabý saýyryn qydyqtaıdy. Tús qaıta ishinde tapal sary men seıis bar tórt-bes atty buny ortaǵa alyp taǵy da jol shyqty. Kóshede júrgen, úılerdiń kóleńkesinde otyrǵan kóp adam tura qap qaraıdy, tańyrqap bastaryn shaıqaıdy. Tap solarǵa ne qyla qoıǵanyn kim bilsin, aýyldyń sháýildek ıtteri de kóp dúbirge óre túregelip, jalp-jalp úrip jatyr.
Olar jarty kúnshilik jol júrip, Qarataýdyń bir ásem qoınaýyna jetti. Ár jer-ár jerde ásem kógerish, aǵyp jatqan sýy da mol. Keń qoınaýǵa qatar-qatar tizilip aq úıler tigilgen. Úılerdiń mańy jer qaıysqan halyq; jylqy balasy da jeterlik. Bunyń aldynan tórt-bes adam júgire shyǵyp, aýyldan oqshaý qoınaý kógalǵa alyp ketti. Túni boıy seıis bastaǵan bir top adam tóńireginde júrdi. Tańerteń jıyn bastaldy. Aýyldyń jelkesine ornatylǵan ústine shymqaıy qyzyl mata jabylǵan aǵash tuǵyrǵa shoshaıyp-shoshaıyp on shaqty adam kóterildi. İshinen qalqıyp qalpaq kıgen bireýi ilgeri shyqty. Jurttyń dybyry tıyla qaldy. İlgeri shyqqan kózildirikti kújban qara gúrildegen jýan daýsymen qolyndaǵy býma qaǵazdyń kóp paraǵyn birinen soń birin syrǵytyp aýdaryp, saıraı jóneldi. Bul aıaǵy talyp qozǵalaqtaı berdi. Kújban qara áli sóılep tur. Kenet jurt dý qozǵaldy, qulaǵyn jaryp shatyr-kútir dybys shyqty. Jalt qarady. Kújban qara qaǵazdan kózin endi kóterip, aspanǵa qaraı baqshańdap, áldeneni aıtyp, aıqaı sap tur. Bunyń tula boıyna diril júgirdi, qulaǵyn qaıshylady. Jurtta es joq. Dýyldasyp, bar alaqandaryn aıamaı-aq sabap jatyr. İlgerige taǵy bireý shyqty. O da qolyndaǵy bir japyraq qaǵazdy tuqshańdap oqyp berdi. Jurt taǵy da shatyr-shutyr shapalaq sabasty. Oramaly ıyǵyna túsip ketken bir áıel áldeneni bastap kele jatyr edi, sózin umytyp, múdirip turdy-turdy da, qolyn bir siltep túsip ketti. Jurt qyran-topan kúlkige batty. Alǵashqy sóılegen kózildirikti qara qaıta shyǵyp, bireýlerdiń ataqtaryn aıtyp, shaqyra bastady. Aty atalǵandar aǵash tuǵyrǵa shyǵyp, kózildirikti qolyn aldy. Ol álgilerdiń omyraýyna jarqyraýyq monshaqtar taǵady, ne qoltyǵyna qaǵazǵa oraýly birdeńe qystyrady. Olar eki ezýi eki qulaqtarynda, aǵash tuǵyrdan túsip kele jatady. Osy bir alabajaqtan kózi buldyrap, basy zeńgen soń tanaýyn jelge buryp, kerilip zár jiberip aldy.
Jıyn tarady. Aty barlar attaryna mindi. Jer qaıysqan kóp halyq japatarmaǵaı keń qoınaýdyń qaq aldyndaǵy jazyqqa bettedi. Balalar jaǵy qoınaýdyń bir ushyndaǵy tastaq tóbeshikke qaraı júgire jóneldi. Áp-sátte tóbeshiktiń óne boıynda ıne shanshar jer qalmady. Seıis buny ústine báıge balany mingizip, jurttyń aldyna kógaldyń ústine jıylyp jatqan úrkerdeı bir shoǵyr attyń ishine aparyp qosty. Qasyndaǵy attardyń bárine de bastaryn oramalmen tańyp alǵan, óńsheń bir atqa jeńil qubashap balalar minipti. Báriniń de tizginderine jabysyp ap, áldenelerdi sybyrlap bir-bir shal júr. Qaryna qyzyl baılap, aq boz atqa mingen bireý kep, shaldardy tóbeshikke qaraı qýyp jiberdi. Aq boz atty bulardy tóbeshiktiń shyǵys betindegi kishkene qyzyl jalaý kótergen adamdardyń qasyna kelip turǵyzdy. Bul aınalasyna alaqtap qaraı beredi. Myna jurt osynshama nege topyrlaıdy? Áne bir aldyna temir taıaq shanyshqan adam, taıaqtyń basyndaǵy judyryqtaı qara temirge aýzyn tósep, nege ózeýreıdi? Ústindegi báıge bala tizginin qaıta-qaıta tarta bergeni nesi?
Qulaq shekesin shymyrlatyp, áldene zyń ete qaldy. Úzeńgi qaǵysyp qatarynda turǵan attar alǵa qaraı atyp-atyp shyqty. Bala tebinip qaldy. Ózge attardyń sońynan bu da saldy. Julynyp bara jatqan bir at. Tańerteńgi jym-jyrt alqap tóbeden tas burshaq jaýǵandaı dúrsildep ketti. Qaptalyndaǵy qalyń jurt ysqyryp, gýildep jatyr. Basqa attar ilgeri keýdelep, emine beredi. Bul jyrylyp, ońasha qalǵysy keledi. Tóńiregine top-top túsken tuıaqtar jerge tımeı, quddy bári jabylyp bunyń tas tóbesin tómpeshtep jatqandaı, mıy zeńip barady. Ústindegi bala taqymyn qysa túsedi. Oǵan qaıta osy jaqsy emes pe? Anaý qara shańyt qalyń tasyr-tusyrdyń arasynda sonshama ólip-óshkendeı ne bar deısiń? Attar munyń ana qaptalynan da, myna qaptalynan da zý-zý aǵyzyp, ilgeri ozady, áli top jazǵan joq. Bunyń shamalyda baýyry jazylar túri joq. İlgeridegi qara seldir tozań alystasa eken dep keledi. Aldynan soqqan etkir jel tuıaq ushyrǵan shań men topyraqty, keıde túıdek-túıdek túıir sazdardy aıdap ákep betine urady. Kóz aldy ashyp, qyshyrlaǵan qıyrshyqqa tolyp, tumandanyp barady. Dúnıeniń bári buldyrap, laıytyp ketken. Jap-jańaǵy kókpeńbek aspan da shańǵa aýnap turǵan attyń jabýyndaı satpaq-satpaq. Kóz aldyndaǵy laı buldyr ydyrar emes. Ústindegi bala degbirsizdenip, qozǵalaqtaı beredi. Álde bunyń shabysy jaısyz boldy ma? Taqymyn qysa túsedi. Shap deıdi. Kózi qurǵyr bitelip qaldy. Myna bir qyzyl shúberek kótergen adam munda ne bitirip tur? Jańa bir ázirde de osyndaı bireýdiń tusynan ótken sıaqty edi ǵoı. Qyzyl shúberek kótergen adam báıge balaǵa birdeńe dep aqyrdy. Bala munyń moınynan qolyn sozyp, jup-jumsaq oramalymen keziniń aınalasyn súrtti. Kózi endi ashyldy. Manaǵy qalyń shoǵyr ydyrapty. Biraq áli de ekiden-úshten top-top bolyp barady. Shoǵyr bytyraǵan soń álgi jabaǵydaı uıysqan aq shańyt ta seıilipti. Ár kishkene toptyń sońynda shúıkedeı esilgen shókim tozań bar. Aýa tazaryp keledi. Bunyń deni endi jaıylaıyn degendeı. Alabajaq tóbe aldynan shyqty. Bir aınalma bitip qapty. Tóbe basyndaǵy jurt tusynan ótken attyń bárine de baqyryp-shaqyryp shýlap jatyr. Sereıgen temir taıaqty qylǵyndyra qushaqtaǵan bir adam tarǵyl daýsyn aıamaı sozyp, aıqaıdy salyp tur. Áne bir kók atty kim? Seıis qoı. Attyń jolyna ol nege osynsha elimin salyp umtylady? Qaryna qyzyl baılaǵandar ony keýdesinen ıterip, nege jibermeıdi? Bul Seıisine burylǵysy kelip edi, ústindegi bala kónbeı qoıdy. Seıis te buǵan birdeńe dep aıqaılady. Jurt dý kúldi, ysqyrdy. Myna bir ý-dý basyn dań qyldy. Qoıshytory kezinde býryl sholaqtyń aıaǵy aqsap qap, shyǵyrǵa buny salǵanda da basy dál mynadaı aınalmaǵan sıaqty edi. Gýildesken alabajaq qalyń topyr artta qaldy. Ústindegi bala tebine tústi. Mynandaı jerde tuıaǵy qyzyp, baýyry jazylyp at shaba alatyn ba edi, táıiri. Yń-jyń. Ysqyrǵan, ejeńdesken, bir-biriniń jaǵasyna jarmasyp, kerildesken jurttyń ne deıtinin, ne talap etetinin esh túsine almaısyń. Shirkin, baıaǵy bóri qýǵan ala dóńin aıtsaıshy. Alańdaıtyn eshteńe joq, taqymyń jyrtylǵansha tartasyń-aı kep.
Tula boıynda bir tamshy ter joq, bedireıgen qalpy. Ár nársege bir alań bop, basy qatqannan ba eken... Ústindegi bala attardyń jel jaǵyn alýǵa tyrysty, taqymyn qysa túsip, tizgindi bosatyńqyrap, «bol, shapsaıshy» degendeı belgi qylady. Jel ańqı soqty. Ekinshi aınalma da bitip qapty. Alabajaq tóbeshik áli dań-duń. Sońǵy úsh-tórt atpen qaptaldasty. Kóp shýyldaq oń jaq shekesine shegedeı qadalyp, mıyn jep barady. Osy bir qumyrsqanyń ıleýindeı kuj-kuj tóbeniń qasynan tezirek ótip ketse eken. Qarsy aldynda quıryq tistesip qos baran at ketip barady. Quıǵytyp olardyń da jel jaǵyna shyqty. Ózara egesip bara jatqan eki attyń ekeýi de buǵan qan tolyp qyzaryp kele jatqan kózderimen alaıa qarap, tozańǵa maltyǵyp qala berdi.
Bul ortada oqshaý keledi. Qyz-qyz dýdyń kóbi artta. Qulaǵy endi tynshydy. Manadan beri ańyzaq qusap órtteı jalanǵan qarsy jel endi boıyn shaǵyp salqyn tıdi. Qulaq túbi shymyrlady. Boıyn býyp kele jatqan ter qazir shyǵaıyn dedi. Taǵy da aldynan úsh-tórt at qabattasqan úlken shoǵyr kórindi. Eń aldyndaǵy eki at áli quıryq tistesip júr. Odan keıingi jıren de úshinshi qaraqshynyń tusyna barypty. İlgeridegi úsh attyń úsheýi de ábden baýyr jazypty. Bala taǵy da oramal ákep, kózin súrtti. Tizginin erkine jiberip, tynysh keledi. Aldyndaǵy aıǵyr shoǵyr da tym jaqyn qaldy. Shoǵyrdyń ókpe tu-syndaǵy qylań at buny jel jaqqa shyǵarǵysy kelmedi. Qalyń shoǵyrdyń ishine bu da kirdi. Top-top tuıaq dybysy. Qasarysa ıtergen jel burynǵydan da kúsheıe tústi. Kózin jumyp aldy. Eki jaǵyndaǵy dúńk-dúńk dúrsil birte-birte shegineıin dedi. Keýdeden ıtergen jel de báseńdepti. Tek qylań at qana qúıryq tisterge kelip qapty. Báıge bala saýyryn qamshymen taǵy bir sıpap ótti. Qulaǵyn jyma tústi...
Tań atqaly qulaq shekesinde gýildep kele jatńan jel astyna aýdy. Aıaqtary da dyńyldap jeńil sezildi. Tula boıynda siresip turǵan qalyń zil ydyraı bastady. Tóńiregine kóz salǵan joq. Sarǵysh jolaq... Kókshil jolaq. Qara qoshqyl jolaq... Ala teńbil jer astynda shyr aınalyp qalyp jatyr, qalyp jatyr. Álde bir ýaqytta dál kóziniń túbinen bir jıren noqat zý etti de, ǵaıyp boldy. Oń qúlaǵyna taǵy da gýildegen ún jarmasty. Ol tarapqa kóz salǵan joq. Úshinshi aınalma da bitipti. Báıge bala bunyń jas tolyp, buldyrap ketken kózin súrtip, qulaǵynyń túbin qasıdy. Bul sonaý tý-tý alysta, kóz ushynda ketip bara jatqan eki noqatty baıqady. Olardyń arasy áli alshaqtaı qoımapty. Biraq manaǵydaı emes, qaralary daralanypty. Eki ozǵyn noqat úshinshi qaraq-shyǵa taıap qalypty.
Biraq sol ekeýinen ozsam eken dep, ókpesi óship kele jatńan bul joq. Manaǵydaı emes, basy da seıildi, óziniń shapqanyn jerge tek janaı tıip, janaı tıip qalqyp bara jatqan ushqyr tuıaqtaryn, qaýyrsyndaı jep-jeńil denesin qyzyqtap, raqattanyp keledi. Buǵan tek osyndaı bostan dala, aıaǵyńa jyǵylyp, shabyńnan óber maıda samal bolsa bolǵany. Eshkimmen taıtalaspaı-aq, eshkimniń shańyn jutpaı-aq ózimen ózi bop, saýyryn jibekteı sıpaǵan beıpaz jel men tuıaǵynan kóterip, shashasyn súıgen saf aýadan lázzat alyp shaba beredi. Gúj-gúj úrystyń da qajeti joq. Buny tek shaptyrsa boldy. Baıaǵy qulyn kezinde de shabysqa qumar edi. Qoıshytory tirligi bunyń boıyna týa bitken sol qushtarlyqty, shóldegende sý tile-gendeı, qarny ashqanda jem tilegendeı, ara-tura qany qozyp elegizgende qumaryn tarqatatyn shabysty umyttyra jazdapty. Ótkende oıda joqta jolyǵyp, ajalyn budan tapqan ań tuqshańdaǵan tuǵyr minezden qutqaryp, tamyr-tamyryna sarysý uıytqan samarqaý qandy qaıta qozdyryp, jaratylysyna bitken ata qúlyq, tús minezine qaıta tabystyrdy. Endi, mine, qulaǵyn tigedi: dúrs-dúrs... dúrs-dúrs... Bul ne ún? Álde jerge topytyp ústi-ústine túsip jatqan tuıaǵynyń dúbiri me, álde óne boıyna qan aıdap, mynaý darqan tirliktiń, dańǵyl dalanyń lázzaty men jupar aýasyn jutqyzyp kele jatqan tirshilik basy — júreginiń dúrsili me — aıyryp bolar emes.
Bu shabysyna balanyń da kóńili bitip kele jatqan túri bar, typ-tynysh. Tórtinshi aınalymnyń da bel ortasynan aýdy. Tań atqaly birese artynda qap, birese qaptalynan jalt-jult kózge túsip kele jatqan alabajyr tóbeshik endi aldyna shyqty. Sońynda jaqyn jerde dúsir joq. Shamasy bul da qara úzip ketpese kerek. Aldyndaǵy eki noqat áli alys. Degenmen eki attyń túr sıpaty aıqyndalyp qaldy, sońǵysy baran at, aldyńǵysy bozarańdaıdy — ne býryl, ne aq boz. Bala saýyrynan taǵy da bir sıpady. Alabajyr tóbeshiktiń aıqaı-shýy estildi. Aldyńǵy aq boz qara úze tústi, sońǵy baran quryq tastam jerge keldi. Jurt ý-dý. Aıqaı. Ysqyryq. Aldyńǵy eki attyń ústindegi balalar qamshylaryn kóterip, qyzyl jalaý kótergenderdiń tusynan aǵyzyp ótti. Bul baran attan bir keýde keıin etti. Báıge balalar tizgin tejedi; attar biraz jerge deıin tekirektep baryp, aıańǵa zorǵa kóshti. Boz baran kilt burylyp, báıge tóbege bettedi. Bul bolsa, anaý yzy-qıǵy alabajyr jıynnyń aıqaı-shýyna áli betteı almaı júr. Tapal sary men seıis buǵan qaraı dalaqtap shaýyp keledi. Kele shylbyrynan súırelep tóbege qaraı jetektedi.
IV
Báıgetorynyń ómirinde birinshi ret shapqan báıgesinde eki attan keıin kelgen habary aýylǵa ózderinen buryn jetipti. Qyrat basyna shyǵa kelýleri-aq muń eken, shabdar keńseniń qasyndaǵy qara-qurań kóbeıe tústi. Keńsege jaqyndaı bergende, jurt topylyp aldarynan shyqty. Bári de kezderi jyltyrap, enteleı qaraıdy. Tapal sary qula atyn tebinip, taǵy da ilgeri ozdy. Joldyń shańy qonyp satpaqtanyp qalǵan tor-tor qaǵanaq qalpaǵyn qolyna aldy. Ushyn ýysyna jıyp ustaǵan sholaq qamshysyn erbeńdetip saýlaı jóneldi. Jurttyń aýzy ańyraıyp qalǵan. Kómekeılerine bógelek kirip, shaǵyp alsa da biler emes. Anaý kúni osqyrynyp turǵan jarǵaq shalbarly japyryq shal búgin shyny shaqshasynyń tyǵynyn ashpaǵan kúıi eltip qalypty. Bunyń beli talyp, typyrshı berdi. Seıis serikterine júreıik degen raı baıqatty. Bular júrip ketip edi, qalyń topyr quddy bul altyn tezektep bara jatqandaı sońynan kóz ala almaı qarap tur. Keńseden bes-alty qalpaqty shyǵyp atqa qondy. Tapal sary kósheni boılap aýyldyń ekinshi shetine qaraı shaýyp ala jóneldi.
Bular keńseniń kóleńkesinen attanǵan bes-alty attyny ertip, seıistiń aýylyna bettedi. Jalǵyz úıli seıistiń aýylyna endi jete bergende jal basynan qula at ta qyltıdy. Bular úıdiń tý syrtyna kelip, endi qańtarylyp jatqanda o da jetti. Tapal sary attan sekirip túsip, erdiń basynan syldyr etkizip bir qaltany ap, báıge baladan úıge berip jiberdi. Úıdiń ishi abyr-sabyr. Qaýqyldasqan áńǵime kóbeıdi. Búl bes-alty attyń ortasynda beldeýde qaldy. Qalpaqtylar qaıta-qaıta qarq-qarq kúledi. Gúrs-gúrs pisken sabanyń daýsyna ilese, túrýli irgeden qymyzdyń hosh ıisi ańqıdy. Syrty kúıe-kúıe kebeje qaryn púshyq shaınek mosyǵa ilindi. Úıden endi syrt-syrt sýsyp túsip jatqan qaǵaz daýysy shyqty. Báıge bala belin sheshpesten úıdiń jelkesindegi taýǵa kóterildi, ushpa tastyń kóleńkesinde jatqan qozy-laqty úrkitip, ishinen qurt múıiz qońyr marqany ustap ap, beri súıreledi.
Qozy soıylyp, qazanǵa tústi. Qara shaınek sarqylyp, dastarqan jıyldy. Úıden dyń-dyń dombyra úni keldi. Bunyń beli sonda sheshildi. Erin alyp, jeleń jabýmen taý jaqtaǵy qalyń shıdiń ishine tusap jiberdi. Báıge bolǵan jerde eki-úsh kún jatyp sýytylǵan. Yrdý-dyrdýdan qulaǵy bosap, otqa tıisti. Shıdiń arǵy basynan, ańǵardyń aýyzǵy qaltarysynan jylqy pysqyrdy. Shabdar qulannyń shińkildep kisinegeni estildi.
Bul sý aǵyp jatqan aryqqa bettep jaıyldy. Jylqynyń pysqyrǵanyn estigen soń asyǵa shapshydy. Qaltarys jartastyń arǵy tasasynda shabdar bıe kóleńkelep tur eken. Buny kórip o da usaq tastardy shaqur-shuqyr qulatyp, tómenge bettedi. Shabdar qulyn shabyn túrtip qaıta-qaıta mazasyn ala bergen soń, kilt burylyp, tisin yrsıtyp, osqyrynyp qoıady. Bunyń qasyna jetti. Kekiliniń arasynda zyńyldap júrgen bógelekten qashyp, baýyryna tyǵyldy. Bógelek shym etkizip shaǵyp alǵanda, shabdar bıe sart ete qalyp, tisimen jasqap úrkitip jiberedi. Bógelek oǵan qonsa bul qýady, buǵan qonsa ol qýady. Úıirden ajyraǵaly jylqy ataýlynyń mańyna jaqyn kelip turǵany osy. Sholaq býryl elip bara jatsa da buǵan jolamaıtyn. Seıistiń qolyna kelgesin de alǵashynda munyń qaramen isi bolǵan joq, keıin kúni-túni baılaýly turdy, báıge balanyń taqymynan túspedi. Jelide jatqan shabdar bıeni kúnde kórip júrgenmen, mańyna jolaýǵa murshasy bolmady. Shabdar bıe birer ǵana qulyndasa kerek, balǵyn músinin áli joǵaltpapty. Bul saýyryna basyn salyp edi, jyp-jyltyr jony dir-dir etti. Bul jyp-jyltyr, jup-jumsaq baýyrdan basyn alyp kete almady. Tumsyǵyna kópten saǵyna ańsaǵan, endi bolmasa umyt bola jazdaǵan bir tańsyq ıis kelip, basy aınaldy. Shabdar bıe de bógelekti úrkitken saıyn bunyń saýyryn jyp-jyly ernimen jumsaq uıpap ótedi. Álsirep tilersegi qaltyrady, boıyna súıek-súıegin úgip bara jatqan jumbaq diril júgirdi. Bıeniń shabyn túrtkilep júrgen shabdar qulyndy tistelep, bylaı qýyp tastady.
Sońǵy kezde bunyń shabdar bıege tym úıirsek bolyp ketkenin seıis te baıqap qalypty. Shabdar bıeni taý ústine tusap jiberip, buny úıdiń qasyndaǵy shıden shyǵarmady. Burynǵydaı emin-erkin jaıyla alar emes. Ara-tura basyn kóterip, ańǵar boıynan esken taý samalyna tanaýyn tosyp, shabdar bıeniń tanys ıisin izdeıdi. Seıis sonyń bárin ańdyp, bilip júrdi. Bir kúni ol taǵy atqa qonyp, buny jetekke aldy. Jylqyshy aýylǵa ákeldi. Jylqyshyǵa bul týraly uzaq áńgimeleıdi. Tús qaıta atyna minip, aýylyna jalǵyz qaıtty. Jylqyshy buny jetelep ákep, jylqyǵa qosty. Kók quraqty kúrt-kúrt syndyryp jatqan kóp úıir buǵan tańyrqaı qarasty. Eki-úsh kúnge deıin shettep jaıyldy. Kóp jylqy neni istese, sony istedi. Kóp jylqy jóńkilip sýǵa qulasa, munyń qudaıy beredi. Aǵyzyp aldyna shyǵady. Jer taǵy da sar jolaq, kók jolaq bop, tuıaǵynyń astynda shyr-kóbelek aınalady. Kók jelkesinde — kep dúsir. Bul dúsir jaqyndaǵan saıyn qulaǵyn jyma túsedi. Eki-úsh kúnnen soń úıir buǵan úıreniseıin dedi. Áýeli buny jabaǵy taılar tóńirektedi; kele-kele keıbir mama bıeler de qasyna jaıylyp qalatyndy shyǵardy. Ondaıda qazanbas býryl aıǵyr anadaıdan azynap kisineıdi. Jabaǵy taı jaǵy jymyp, birden zyta jóneldi. Sary qaryn samarqaý bıeler kóp selt ete qoımaıdy. Ondaıda býryl aıǵyrdyń ózi osylaı salady. Áli kúnge jylqy balasymen kirjińdesip kórmegen bul kijinip kele jatqan aıǵyrdy kórgende, taıqyp shyǵa beredi. Býryl aıǵyr sońyna túsip qýalamaıdy; ses kórsetip kisineıdi de, bıelerdi qaıtadan úıirine qýyp tyǵady.
Qoıshytory bolyp qalǵan búl sáýriktik jasap, býryl aıǵyrǵa azý kórsete almaı júr. Sony baıqaǵan jylqyshy keıde jylqy qaıyrǵanda buny eki-úsh bıemen bólip tastap ketedi. Býryl aıǵyr azynap qoıa berse, bul serikterinen taǵy aıyrylyp qalady.
Kúnder óte berdi. Mynaý kóp dúsirden jylqylardyń yzy-qıqy shurqyrynan da jalyqty. Saıaq kúnin saǵyndy. Saýyryn, jalyn sıpaǵan jumsaq alańandardy ańsady. Ańǵar boıynyń salqyn sýy, óleń shóbi, samal jeli esine tústi. Shabdar bıeni kórgisi keldi. Ádemi saýyry bult-bult etip qasynda jaıylyp júrse, shirkin. Aıaq astynan jylqy pysqyrdy. Basyn kóterip edi, úıir anadaı jerde tepseńde jatyr. Býryl aıǵyr oıpańǵa shyqqan qalyń quraqqa suǵyna kiripti. Buǵan bir dónejin bıe ilese jaıylyp keledi. Bul onyń qasyna kelgenin tosyp, jaıylyp tura berdi. Boz dónejin quraqty syrt-syrt qulatyp, jaqyndaı tústi. Bul oń qaptalynda qalyp bara jatqan qalyń quraqqa bas salyp edi, boz dónejinniń de kózdep kele jatqany sol eken. Bastary túıisip qaldy. Boz dónejin quraqqa talasqan bop, súıkenip ótti. Bunyń da erini up-ulpa. Bunyń da áli qulyn múshesi qaz-qalpynda; saýyry da shabdar bıeniń saýyryndaı jyp-jyltyr. Báıgetory basyn jerge salmaı, boz dónejinniń shoqtyǵyna súıkendi. Dónejin tisin kórsetip, báseń oqyranyp, shópke tıise berdi. Báıgetory-nyń ernine bıeniń saýyry jibekteı tıdi. Basyn salyp turyp aldy. Dónejin de basyn quraqtan kóterip, bunyń jalyn qasydy. Sol-aq eken saýyry qarsh ete qaldy. Boz dónejin ytqyp ketti. Sońynan býryl aıǵyr qýyp berdi.
Sodan bylaı bul qalyń jylqynyń ishinen ylǵı boz dónejindi izdep júretin boldy. Boz dónejin de úıirsek bop barady. Býryl aıǵyrdyń kózin ala berip, buǵan qaraı yǵysa jaıylady. Kórip qalsa boldy, býryl aıǵyr da atoı beredi. Tistesip qalyp, tebisip qalyp júrgenderi bolmasa, ázir shyndap shaıqasa qoıǵan joq.
Jaz ótti. Qońyr kúz tústi. Bul endi býryl aıǵyrdan kóp qaımyǵa bermeıtin boldy. Boz dónejin jaıylyp júrgen jerge shaýyp jetip barady. Aıǵyrdyń ábden zyǵyrdany qaınap júr. Búginde buǵan tıispeı dónejindi qýalaıdy; sál shet shyqsa úıirge qýyp tyǵady.
Alakózdik olardy aqyry shaıqastyryp tyndy. Býryl úıirdiń sońynda tisi sarǵaıǵan kári aıǵyr eken; keıingi kezde úıirine ıe bola almaı, qyrqyljyn qyrshańqyǵa aınalypty. Kúni-túni azynap júrgeni, Qulyn-taılarmen de tistesip qalyp jatady. Úıirine bul kelgeli tipti degbiri ketti. Birde qudyq basynda astaýǵa syımaı shetke shyǵa bergen boz dónejindi shaınap tastady. Buryn ol býryl aıǵyr óz úıirine ne istep jatsa da aralaspaı shet turatyn. Boz dónejinniń qulyndaǵy daýsy quraqqa jetip, shyńǵyrǵanyn estigende shydaı almady, kóziniń aldyna lyqsyp kep tentek qan teýip ótti. Astaýdy tastaı sap, kóp jylqyny kımelep baryp, býryl aıǵyrdy shoqtyqtan ala ketti. Tisi qarsh etip qatty tıdi. Ernine jylymshylap, ap-ashy qan aqty. Tyjyrynyp aýzyn tartyp ala berip edi, bir ýys jal aýzynda qapty. Býryl aıǵyr da bunyń shoqtyǵyna jarmasty. Bul aspanǵa shapshyp, búıirden teýip edi, kári aıǵyrdyń qaýsap turǵan jaǵy qaıdan shydasyn, aýzynan shyǵaryp aldy. Bunyń kózine qan tolyp, aldyndaǵy býrylǵa bas-kóz demeı tisti salyp ótti, aılaker kári taban astynda taıqyp ketti de, adýyn aıǵyrdyń tý syrtynan oraǵytyp, qulaq shekege bas qoıdy. Qulaǵyn qaızalap jatyr. Bu da jan-dármen basyn keksheńdetip býryldyń jaq súıegin saq etkizdi. Álsiz tis qulaǵyn julyp ákete almapty. Biraq, oń jaq shekesi bebeýlep barady. Sol eki ortada jylqyshynyń aqyrǵan daýysy shyqty. Qaýǵasyn shoshańdatyp, qasyna kelip edi, kózine qan lyqsyp, dolyryp alǵan bul qaramady. Jylqyshy saýyrdan sabap, jalma-jan ara-shalap alyp bara jatqan býryl aıǵyrdy qyl quıryqtan joǵary taǵy bir tistep qaldy.
Etine jaraqat túsken soń, buryn tóbesine taý qulap jatsa da myńq etpeıtin bul qatty ashyndy; óne boıy qalsh-qalsh etip, tóńiregine de kóz salmapty. Qula at mingen tapal sary men seıis kelip tur eken. Tapal sary jaraqattaryn ustap kórip, kúıip-pisip, áıkelde turǵan jylqyshyǵa judyryǵyn túıip, shyjbalaqtap jatyr. Seıis jaıbaraqat. Qaıta «Osynysy durys boldy»,— degendeı yrjıyp kúle beredi.
Báıgetory bu joly úıirden yzaly ketti. Seıistiń jeteginde bara jatyp sý basyndaǵy býryl aıǵyrǵa kijine kisinedi.
Seıis sol alyp qaıtqanynan buny eki aı jaratty. Eki aı boıy báıge bala men munda tynym bolǵan joq. Shabdardy keńseniń kóp qalpaqtysy birinen soń biri kep kórip ketip júrdi. Seıis buny burynǵydaı oqshaýlap baptamaı, kóbine kóp atqorada ustady. Keıde buny bólmesinen ońasha alyp ketip, kóp jylqynyń ishine aparyp qamaıdy. Qazir jylqy kórse qasyna barǵysy kep eme-shegin úzbeıdi, qaıta qyrjyńdap, shamdanyp qalatyndy shyǵardy. Seıis te ol qasyndaǵy serikterimen shekisip qalsa, ursyp, jasqamaıdy, qaıta kishkene kógildir kózi kúlimdep razy bop qalady.
On shaqty tas úı asyǵys aǵartyldy. Shabdar keńseniń tóbesindegi kún jep ońyp ketken shúberek alynyp, ornyna nart qyzyl tý ilindi. Keńseniń qasyndaǵy úılerdiń de álekeı-kúlekeıi kóbeıdi. Aýyldyń qara-qurasy da mol. Osyndaı abyr-sabyr kúnderdiń birinde atqoraǵa tapal sary bas suqty. Qasynda eki áıel bar. Olar munyń o jaq, bu jaǵyn bir-bir qarap shyqty da, anadaı jerdegi sabannyń ústine baryp otyryp aldy. Tapal sary qoıynynan aq jyltyr mata sýyrdy. Eki áıel matany tisterine alyp dar-dar jyrtty. Tapal sary jaltyraǵan jańa jabýdy bunyń ústine óz qolymen jaýyp kórdi. Sosyn onyń bu jaǵynan bir, o jaǵynan bir syǵalap, qydyńdap biraz júrdi.
Erteńine bul taǵy da qasyna kóp qoshametshi ertip, kóshege shyqty. Tizgindi tapal sary seıiske bermeı, ózi alyp júrdi. Jazdaǵy jarbıǵan qalpaǵyn tastap, basyna kók eltiri bórik kıipti. Ústinde de sý jańa syrt kıim. Moınyndaǵy qara kenep dorbany da kúndegideı qalaı bolsa solaı emes, sánmen asynypty; qur baýyn esh jerde buraltpaı, dál qamshylar jaq myqyndyǵyna tastapty. Saǵaǵyna jaltyr saqına salyp, shashaqtap tastaǵan qamshyny jurt kórsin dep qulanyń saýyryna tıgizbeı, áýege qalqytyp, janaı siltedi.
Bular keshtete eki taýdyń arasynan baqshań ete túsken kishkentaı appaq qalashyqqa jetti. O da qyp-qyzyl, úı bolsa — tóbesinde bir tý. Erteńine sáskede báıge bastaldy. Aq shańqan qalanyń aldy ár jer-ár jerinen bir kezdegi tastaq jotanyń tuqyl jaryqshaq tastary qyltıǵan jar qabaq eken. Jar qabaq pen qalanyń arasy mıdaı tegistik. Bulardy alyp kelgende jar qabaqtyń ústi adamǵa lyqa tolypty; ıisin burqyratyp mashına da kóp kelipti. Buryn qarasy kóringennen úrkýshi edi. Qazir tumsyǵy jybyrlaı bergen son, qasyndaǵy mashınanyń bir temirine súıkep-súıkep aldy. Báıge attar bólinip ortaǵa shyǵa bastady. Seıis búny da solarǵa qaraı jeteledi.
Bu joly kótermede turǵandardyń sany kóp, arasy da alshaq-alshaq. Báıgege shabatyn attardyń qarasy da ótken jolǵydan molyraq. Qońyraý qańǵyr etti. Bul sýyrylyp alǵa shyǵyp edi. Báıge bala tizgindi tuqyrtyp keledi. Áli top ydyraǵan joq. Jan-jaǵynan zýyldap bóten attar ótip jatyr. Kúzdigúni túginen aıyrylyp, tyr jalańashtanyp qalǵan jas qýań jer kóp tuıaqqa tótep bere almady. Burq-burq shań kóterildi. Bir shańqan boz shanshylyp ilgeri shyqty, odan keıingi kep dúsirdiń ishinde bu da bar. Eki jaǵyndaǵy ereń-seren kóp sıraqtardy jaman kózimen atyp-aq keledi. Biraq báıge bala tizgindi jiberer emes. Eki kótermeniń tusynan ótti. Balanyń sol selsoq qalpy. Bu da ólimin satyp umtylmaıdy. Sońynda kele jatqan bir-eki at zýyldap ilgeri ozdy. Attyń aldy báıge tóbege qaıtyp bardy. Báıge tóbe dúr silkindi. Mine, bu da ortada oqshaý shaýyp ótti. Jurttyń kózi áli de budan ekinshi aınalymǵa ketken attardyń sońynda. Báıge bala áli esh belgi bermedi. Bu da burynǵy shabysynan údegen joq. Taǵy da eki-úsh shań boratyp etti. Attyń aldy tý sonaý kóz ushynda. Báıge bala tyrp etpeıdi. Bunyń sońyndaǵy qalyń dúbir de jaqyndap keledi. Áne bir oqshaý dúbir tap munyń qulaǵynyń týbinen shyqty. Shelteńdegen bir qyzyl at atanaqtap ozyp barady. Qap, myna jamannyń qutyrýyn-aı! Sıraǵy da sıraq emes eken. Jerge bulǵaqtap aýyp-aýyp túsedi. Qulaǵyn jymyp, basyp ozaıyn dep edi, báıge bala jibermedi. Ótken joly ústi-ústine taqymyn qysýmen bolǵan, búgin tipti jaıbaraqat qalǵyp kele jatqannan saý ma ózi?
Búgin boıy jep-jeńil. Basyn qoıa berse, kósiler edi. Taǵy da báıge jaqyndap qalypty. Aldyńǵy shańqan boz ótkende jurttyń bári jyrtyla aıqaı saldy. Ozǵan attyń tusynda jan alar kelgendeı yshqynǵan daýystar keıingi attardyń tusynda túsiniksiz baldyr-buldyrǵa aınaldy.
Báıge bala áli taqym qımyldatqan joq. Budan ári shydaı alar emes. Toıtań-toıtań tapyraqtap bara jatqan shelteńbaı qyzyldy qýyp jetti. Sháltik qyzyl da qalysqysy kelmedi, aýyzdyǵyn shaınap, biraz taıtalasty. Biraq qysqa adym, kelte topshy qansha jantalasqanymen bola ma, qaırany quryp, aqyry qaldy.
Ol endi alys qaldy. Aldynda ketip bara jatqan úsh atty shoǵyr da byt-shyt ydyrady. Báıge balanyń taqymynan bolar-bolmas qımyl sezildi. Bu da údeı shapty. Aldyndaǵy úsheýge de shań asatyp ketti. Taǵy da attardyń quıryq úzisken ońasha arasyna tústi. Bala taǵy da jaıbaraqat tartty. Endi bunyń aldynda bes-alty at bar. Aldyńǵy shańqan bozdyń sońyna bir jıren eminip túsipti. Odan keıingi attardyń da shabysy tyń. Syr bere qoıǵany baıqalmaıdy. Úshinshi aınalym da bitti. Shańqan bozdan bir keýde keıin jıren kele jatqanyn kórgen soń, jurttyń ý-dýy burynǵydan da kúsheıipti. Jyrtyla aıqaılap, ysqyryp, dýyldap jatyr. Osynsha kóp jylqynyń saýyryn sabyndap sabyltqanda myna eki aıaqtylarǵa keregi de osy shyǵar.
Jurttyń dýyn estigen soń jırenniń de arqasy qozdy. Jırenniń shabysy burynǵydan da shıraı túskenin kórip, tóbede týraǵandardyń tipti esi qalmady. Munyń mıy dyńyldap ketti. Aınalym tipti uzaq eken. Úshinshi aınalymnyn ózinde syr aldyrǵandar kóp. Keıbireýi jol-jónekeı jaıylyp qaldy, endi bireýleri tek qaraǵa san bop, bókse súıretip barady. Báıge bala qopańdaı bastady. Tań atqaly bul mańdaıynan ıtergen jeldi omyraýlap kesip kele jatqan. Endi tuıaqtaryn jel keýledi. Manadan beri ár noqatyna deıin ap-aıqyn jatqan buldyraǵan sheksiz jolaqqa aınaldy. Tórtinshi aınalym da bitti. Qaraqshynyń qasynan taǵy da zýlap ótti. Kózinen jas endi parlady. Bala oramalyn ákep súrtip qoıdy. Aldynda úsh at boıy jerde bir qula qasqa ketip barady. Odan arman shańqan boz. Qazir alǵa jıren shyǵypty. Artta shamaly jerde dúsir jok,. Bala tizgindi ábden erkine jiberdi. Mine, qula qasqamen qatarlasty. O da myqtap shaýyp keledi eken. Jeli buny búıirinen teýip ushyryp barady. Bu da baryn saldy. Qaptalynan qasarysa ıtergen qaısar jelden qutyldy.
Báıgetóbe shýyldap taǵy artynda qaldy. Altynshy aınalmaǵa ketti. Báıgó basyndaǵy básekeles eki at búdan kásh ilgeri júr. Áp degennen aldan túspegen shańqan bozdyń shaby sozylsh qalǵandaı. Biraq shabystyń jylńysy eken. Aldyna at túsip ketkenmen syr aldyrmaı barady. Aıaq alysynan áli jańylysqan joq. Bul áli mańaılaı almaı keledi. Tumsyǵyn jelge tóseı tústi. Bala oramalyn kózine taǵy ákeldi. Shańqan boz jırenmen taǵy da quıryq tistesip qalypty. Eki jylqynyń esegin kórip bu da kijindi.
Ap-ashyq aınala sý túbindegi nársedeı alashabyrlanyp, burynǵysynan da buldyraı tústi. Báıge tóbeniń aıqaı-shýy qulaq jaryp barady. Endi buǵan da qoshametshi kóbeıipti. Bul ótkende baqyrǵan, ysqyrǵan daýystar kúsheımese, báseńdegen joq. Jetinshi aınalymǵa ketti. Buldyrap kórinse, aldyndaǵy taıtalas eki attan kóz jazyp qalmaýǵa tyrysty. Áne shańqan boz qaıtadan jırenmen qaptaldasty. Tek quıryǵy keıin. Qataryna bardy. Moıyny ozdy. Endi quıryqty jıren tistedi. Bu da qulaqty jyma tústi. Keýdeden soqqan jel barǵan saıyn kúsheıip, qyryndatyp alyp barady. Arasy taqaý qos atqa bu da jetip qaldy. Bala jel jaqty ala shapty. Kóz aldy buldyrap, lepire tasyp jatqan laı aǵynǵa aınaldy. Báıge tóbeniń dýyly taǵy da qaq mańdaıyna shyqty. Bala taǵy da kózin súrtti. Aldynda at joq. Jalǵyz keledi. Kók jelkesinde kúshti dúsir bar eken. Artyna túsken eki attan áli alystaı qoımapty, qulaqtyń túbinen shym-shym muzdaı ter shyqqanyn endi baıqady. Mine báıge tóbemen qaptaldasty. Sońyndaǵy eki attyń dúsirin tyńdap qulaq túrip keledi. Artynan at emes, bári qýyp kele jatqandaı qatty qoryqty. Eki aıaqtylarda es joq. Jan ushyryp aıqaılap jatyr. Qyzyl jalaý kótergenderdiń tusynan aǵyp ótti.
Eldiń aıqaı-shýynda esep joq. Báıge bala buny anadaı oqshaýǵa aparyp sýytqaly qydyrtyp júr edi, qara nópir halyq joldaǵy qolyna qyzyl baılaǵan kók jaǵaly adamdardyń esin ketirdi. At mingenderdiń bári alynyp-berinip buǵan umtylǵandardyń jolyna tosqaýylǵa turdy. Ne istegeli júrgenderin anyq bilmegenmen, bul joly olardan burynǵydaı seskengen joq. Mynaý yzy-qıqy, qym-qýyt, aıqaı-shý da, alabajyr top ta burynǵydaı basyn dań qylmady. Qaıta qulaǵyna jaǵyp bara jatqan sıaqty.
Bir kishkene mashına toly adam zýlap kep munyń qasyna toqtady. Sekirip-sekirip túsip jatyr. Qolynda kózi jaltyraǵan birdeńe ustaǵan barmaq murtty bireýi buny shyr aınalyp júr, ana jerge toqtap ta bir shyrt etkizedi, myna jerge toqtap ta bir shyrt etkizedi. Mashınadan túskender báıge balanyń shylbyryna jabylyp, birdeńe qolqalaıdy. Bala ne isterin bilmeı artyndaǵy qalyń top jaqqa aıqaı saldy. Tapal sary seıisti qolynan jetelep buǵan qaraı eki etek bop shaýyp keledi. Moınyndaǵy qara kenep dorbasy sanyn sabap keledi. Tapal sarynyń onymen sharýasy joq. Endi álgi kisiler balany tastaı bórip, tapal saryǵa jabysty. Olar birdeńe surap edi, tapal sary mıyǵynan kúlip, raqattanyp qaldy. Shyrtyldaq temiri bar kisi de soǵan júgirdi. Kele tizgindi tapal saryǵa ustatyp turǵyzyp qoıdy. Qalǵan jurtty keıin ysyrdy. Ózi temirin syǵalap anadaı jerge sheginip ketti. Mashınamen kelgenderdiń ishindegi kelte shashty kelinshek tapal sarynyń aldyna túsip ketken qara kenep dorbasyn túzep, bir qaptalyna shyǵaryp qoıdy. Syǵalap jatqan kisi taǵy bir syrt etkizdi. Endi tapal sarynyń ornyna seıis turdy. Jarǵaq qulaǵy ot bop janyp, qysylyp-qymtyrylyp, jan-jaǵyna jaltaqtaı beredi. Endi qasynda turǵan adam báıge balany jerge túsirdi.
Munyń ústine kózinde kóltabandaı kózildirigi bar bir jýan qaryn qos qoltyǵynan tórt jigitke demetip, yrsyldap kúrsildep zorǵa mindi. Barmaq murt ony da bir shyrt etkizdi. Odan keıin álgi kelte shashty kelinshekti bir erkek lyp etkizip kóterip ákep, er ústine qondyra qoıdy. Jyltyraq temir taǵy da shyrt etti. Bir mashına adam birinen soń biri minip túsip jatyr. Jyltyraq temir de ústi-ústine shyrtyldaı beredi.
Bul jalyǵyp ketti. Typyrshyp, seıiske qaraı bir oqyranyp qoıyp edi. Eki aıaqtylar da qyzyq halyq qoı, quddy ákesi aqyryp, jasqanshaq bop qalǵan balalardaı budan qymsynyp, keıin shegine berdi.
Búnyń báıgeden ozǵanyna qýanbaǵan kisi joq. Keıbireýler shapqanyn kerse bir sári; syrt qarasyna-aq ǵúmyry jylqy kórmegendeı bas shaıqap, tańdaı qaǵysty. Bárinen de tapal sarynyń qýanyshynda shek joq. Bir kúni seıistiń úıine taǵy da tasyrlatyp shaýyp keldi. Eki ezýin jınaı alar emes. Qolynda birdeńe aǵarańdaıdy. Anadaıdan áldene dep aıqaılap keledi. Kele seıiske jabysa ketti. Qolyndaǵy toqymdaı shubar qaǵazdy jaıyp jiberdi. Qaǵazdyń qaq ortasyndaǵy taıdyń túıaǵyndaı qara tańbany kórsetip, aýzy jalpyldap seılep jatyr. Seıistiń de kózi kúlimdep ketti. Úıden áıelin shaqyryp, oǵan kersetti. Tapal sary qaǵazdy qoldarynan julyp ap, buǵan ákeldi, satyrlaǵan daýsynan jasqanyp, basyn qashyryp tek ıiskep kórip edi, odan seıistiń úıiniń beldeýinde ilýli turatyn qı maıy quıǵan qara shelektiń ıisi shyǵady eken.
Endi bul óńirde at shaptyratyndaı sharýa shyǵa qalsa, aldymen bunyń seıisine habar tıedi. Jurt bunyń shapqanyn bir kórýge qumar-aq. Bul qaıda barsa da qasynan tapal sary qalmaıdy. Seıis ekesh seıiske de senbeı, jem dorbany ózi toltyryp, ózi ákelip iledi. Qaıdan tapqanyn qudaı bilsin, osyǵan ber dep, bul óńirde óspeıtin tarynyń da eki qabyn taýyp ákeldi. Ony seıistiń áıeliniń qolyna jarmasyp júrip, kelige ózi túıdi, ózi aqtady. Taý aldynda otyratyn sıyrshylar aýlynan sútti de shaýyp baryp ózi ákeldi. Marjandaı qyp aqtaǵan aq taryny jem dorbaǵa salyp, aýzyna kıgizip berip, anadaı jerge baryp otyryp, «ýh!» dep demin bir alady. Qashan jem jep bolǵansha qasynan ketpeıdi. Taryny bul emes ózi jep otyrǵandaı kózi kúlimdep, beti nurlanyp raqattanyp qalady. Bunyń mańyna seıisten basqany jýytpaıdy. Áne bir joly kórshi aýyldan tárt-bes atty adam buny kórmekke kelip edi, tapal sary anadaıdan aldarynan shyǵyp, shańqyldap urysyp, keri qaıtaryp jiberdi. Ózi bir-eki kún kelmeı qalsa, bunyń aıaǵy, tuıaǵy aman ba eken dep, kósh jerge jortqyzyp qaraıdy. Qashan kelse de qara kenep dorbasyna qant sala keledi. Atynan túse sala, bunyń aýzyna alaqanyn ustap, qol basyndaı qant asatady. Bu da oǵan ábden dándep aldy, mańyna kelse alaqanyn jalaıdy.
Tapal sary buny adamnan qyzǵanǵany bir jón, jylqydan da ólip-óship qorıdy. Ótken jyly qalaǵa báıgege barǵanda tún ortasynda bul turǵan qoranyń esigi syqyrlady. Áldekimder urlanyp kirip keledi. Tula boıy túrshigip ketti. Oqyranyp kórip edi, kirip kele jatqandar erkelete til qatty. Adamdar. Biraq munyń serikteri emes. Olar qarańǵyda myqshyńdap júrip esikten birdeńe izdedi. Esiktiń eki jaqtaýyn ańqıtyp ashty. Aspanda bult bar qarańǵy tún edi. Kirip kele jatqan nárseniń ne ekenin anyq kóre almady. Áıteýir, adam emes, qarasy úlken. Ol sheginshektep kirip bolmady. Álgilerdiń bireýi oǵan sybyrlap jekip qoıdy. Eresen qara esikten beri attady. Eki adam esiktiń jaqtaýyn syqyrlatyp almaıyq dep, eppen ishke tartty. Esik syqyrlańqyrap baryp jabyldy. Eshkim sezbese kerek. Mańaıda eshqandaı dybys jok,.
Adamdar aınalaǵa qulaq túrip, bosaǵada biraz turyp qaldy. Sosyn sereıip turǵan álgi qaraıǵandy buǵan qaraı súıreledi. Isinen tanydy — jylqy. Bunyń qulaǵy tikireıip ketti. Sonyń arasynsha bir jumsaq qol buny jaǵynan sıpady. Bul mańaıynda ne bolyp jatqanyna túsine almady, biraq úndemeı tura berdi. Adamdar esikten jasyryp kirgizgen jylqy munyń janyna jaqyndaı tústi, bul tisteıin dep aýzyn ala júgirip edi, anaý tirseginen jumsaq uıpalady. Erkek jylqy bolsa, o da edireńdep shyǵa keler edi. Bul moınyn sozyp shoqtyǵynan ıiskedi. Anaý da bunyń betin jalady. Tula boıynan tanys bir ıis ańqyp tur. Buǵan bir ázázil diril shapty. Urlanyp kirgen eki adam ses shyǵarmaı, bulardy ańdýda. Bul eki qulaǵyn alma-kezek qaıshylap, eleńdep turǵan-men, beıtanys bıeniń sýsyldaq saýyryna tumsyǵyn tyǵa tústi. Kóz aldy munarlanyp, keýde tusy dúrsildep ala jóneldi. Bul tyǵynshyqtaı semiz bıeniń shoqtyǵyn jantalasa İzdep edi, sýsyma saýyrdan qaıta-qaıta taıyp túsip adasa berdi. Aqyry shoqtyqty tapty, qyrshı tistep aldy, bıeniń bóksesi búgile berdi...
Bul súlderi quryp, sulq tur. Qarańǵy qoranyń ishinde eki adam eki jaǵyna shyǵyp, jaǵynan qaqty, jalynan sıpady. Sosyn bıelerin jalma-jan esikke qaraı jeteledi. Qarańǵyda bir-birine qýana sybyrlaıdy. Esik shıq etip qatty ashyldy. Ar jaǵynan tapal sarynyń aıqaıy shyqty. Bajyldap júgirip keledi. Eki adam qasha jónelmek bolyp edi, úrkek bıe jetekke ermeı turyp aldy. Tapal sarynyń izinshe seıis, báıge bala, bunymen birge kelgen aýyldyń taǵy bir-eki adamy kórindi. Tapal sary shalbarynyń qaltasynan shyjyldatyp birdeńe sýyrdy, bunyń kózin uıalta jarq ete qaldy. Álgi eki adam ala bıenin shylbyrynan ustaǵan kúıleri sostıyp-sostıyp tura qalypty. Tapal sary qalsh-qalsh etedi. Shańqyldap jatyr. Ala bıe jetelegen ekeý áýeli mińgirlep turdy. Tapal sary shapyldaı bergen soń, olardyń da daýysy shyǵaıyn dedi. Tapal sary atqoranyń bosaǵasynda turǵan uzyn syryqty alyp ap, bıe jetelegen ekeýge tura umtyldy. Araga seıis tústi. Tapal sary qolyndaǵy syryqpen ala bıeni saýyrdan salyp-salyp qaldy. Bıe baıǵus yshqynyp, anadaı jerge ytqyp ketti. Bıe jetelegen ekeýi aýlanyń qaqpasyna bettedi. Arttarynan tapal sary judyryǵyn túıip, balpyldap jatyr. Tapal sarynyń sonda nege shabalandaǵanyna, baıǵus ala bıeni nege sabaǵanyna bul áli túsinbeıdi.
Báıgetory talaı jarysta qaraqshyǵa aldyna jan salmaı keldi. Báıge alǵan saıyn bunyń seldirleý qaraqoshqyl jalyn bir sıpaýǵa qumarlar kóbeıe berdi. Adamdar neǵurlym sylap-sıpaǵan saıyn bunyń da kóńili óse tústi. Báıge tóbege jıylǵan jurttyń ý-shýy da mıyna ınedeı qadalmaıtyn boldy. Qaıta jurt shýyldańqyraǵan saıyn taqymy qyzady. Jarys joqta da ol jylqydan góri adamǵa úıir. Mańyna jylqy jolap ketse, edireńdep aýzyn ala júgiredi.
Báıgetory bárine úırendi. Bir-eki ret barjamen úlken qalaǵa baryp báıgege shaýyp qaıtty. Onda aýyldaǵydaı kól-kósir tegistikte emes, jan-jaǵyn qorshaǵan keń aýlaǵa qamap qoıyp shaptyrady eken. Samsaǵan halyq eki búıirde aǵashqa minip turady. Kózderi tostaǵandaı-tostaǵandaı bir jyltyldaq temirler bunyń ár adymyn ańdyp syr-syr etedi. Tyǵynshyqtaı buıra shash qara jigit qolyndaǵy bir ushynda qamshynyń sabyndaı temiri bar arqanyn súıretip kele jatyr. Bul úrkip oqyranyp qoıdy. Anadaı-anadaı jerlerde aǵash basyna ilingen dańǵyrlaq aq shelekter de bunymen jarysa oqyranyp-oqyranyp jiberdi. Buıra shash sıqyr temirdi bunyń tumsyǵynan julyp ap, eziniń aýzyna aparyp, birdeńe dep edi, jınalǵan halyq dý kúldi.
Báıgetory ústindegi shabandozdyń taqymynyń ár qımylyn, tizgindegi ár dirildi qalt jibermeıdi. Báıge jolynyń da biraz qupıasyn bilip boldy. Keı aınalmaly uzaq shabystarda básekeles attardyń shamasyn ábden bilip alǵansha, kúsh saqtap shabýǵa da tóseldi. Búginde ol aldynda ketip bara jatqan attan kóp qoryqpaıdy. Ylǵı qaraqshyǵa býryn kele bergen soń, júıriktiń jaýy sońynda bolatynyn da uǵyp qaldy. İlgerige bir shyǵyp alsa, artyndaǵy dúbirdi ańdyp, eleńdep shabatyn boldy. Burynǵydaı báıge jolynda óziniń jep-jeńil ushqyr tuıaqtaryn, qoınyna kirip bara jatqan baýyrmal qońyr salqyn samaly, shyr kóbelek aınalyp, buldyrap qalyp jatqan jer bederin qyzyqtap, ózimen-ózi raqatqa batyp, eligip shabýdy qoıdy. Ylǵı kózi alańdap, tóńirekke qulaǵyn tigip, shekesi shanshyp, júreginiń de dúrsili kóbeıip, qınalyp shabady. Báıgeden soń aıaǵy tyń, júrisi myǵym bolǵanmen bir túrli qaljyrap qalǵanyn sezedi. Qansha shapsa da baıaǵydaı lázzat ala almaıdy. Óne boıynda syrqap-syzdaıtyn da eshteńe baıqalmaıdy, deni saý, sý men otqa da tábeti jaqsy; Seıis babyn burynǵydan da jaqsartty. Qazir qańbaqtaı qalqıdy. Ánsheıinde qyzyqtaýshy qumarpazdardyń yqylas-iltıfatyna ylyǵyp, sergek te seri sezinetin bul báıge dúbiri shyǵysymen quty qashyp, julyn-júıkesi shıryǵyp, orynsyz oqyranyp ońdy-soldy kijinip, kinámshil bolyp ketedi. Báıge jolynda baıaǵysyndaı jaqsy shabatynyna mashyqtanyp emes, qasyndaǵy attarǵa eregisip taqymy qyzatyn bop júr. Buny taqymdaıtyn júırikter de kóbeıip keledi. Barǵan saıyn bunyń da ishi tarynyp, báıge tóbede mańyna at jýysa, qulaq shekeden aýyzdy salǵysy kep, zyǵyrdany qaınap turady. Buryn munyń toptan bólinip jalǵyz shapqanyna esteri ketip daýryǵatyn jurt endi munymen basqa attar taqymdassa esteri qalmaı eliretin boldy. Ondaıda ol báıge jolyn tastaı berip, mynaý nege qudaılary bergenin ózderi de bilmeı óneshteri jyrtylǵansha ókirip jatqan kóp shýyldaqty tuıaqqa janshyp, taptap ótkisi keledi.
Keıingi kezde bir kókteńbil at qyryna ilikti. Aqyrǵy aınalmaǵa kelgende qaıdan sap ete qalatynyn bilmeıdi, bir qaptalynan shyǵa keledi. Bul ondaı kezde ábden eregisip, tistenip shabady. Ázir aldyna túsirgen joq. Biraq teńbil kók qaıta-qaıta quıryq tistesip kele beretin bolyp júr. Kúni keshe ǵana tek munyń mańyna jınalatyn kóp shýyldaqtyń jartysy endi kók teńbildi qorshap alatyndy shyǵarypty.
Báıgetoryny aqyry qurtqan sol kókteńbil at. Sońǵy báıgelerdiń birinde kók teńbil shý degennen budan bir adym ilgeri de shyqpaı, keıin de qalmaı, óksheledi de otyrdy. Sodan aqyrǵy aınalmaǵa deıin quıryq tistesti de júrdi. Tap kók jelkesinen dúrs-dúrs etken qanypezer dúrsil júıkesine tıip, emin-erkin kósilip shaba almady. Aqyrǵy aınalmada báıge tóbeniń tusynan óte bere kókteńbildiń dúrsili júdemeldep ketkenin ańǵardy. Bu da aǵyzdy. Aınalma ortalaı bere munymen qatarlasty. Ekeýi de aýyzdyq shaınasyp, arpalysyp keledi. Kókteńbildiń moıyny ilgeri túse berdi. Báıge tóbege tipti jaqyn qalǵanda kókteńbil saýyry kóz aldynan kóleńdedi.
Báıge qyzyqtaýshylarda es joq. Kókteńbilge lap qoıdy. Sol kúni ol qol-aıaǵy qaltyrap yzamen attandy. Endigi jyly kók teńbildi sońymda súmeńdetermin dep ketti. Sol jylǵy kúzde taǵy shapty. Kók teńbil qaraqshyǵa qara úzip keldi. Bul joly báıgetorynyń qasynda báıge bala men seıisten basqa jan qalmady. Tapal sary ekesh tapal sary da kók teńbilge kımelegen jurttyń ıyǵynan moıynyn asyrǵysy kep, ókshesin kóterip, keńirdegin sozyp, ólip barady.
Báıge joly sırat kópirden ótken syńar aıaq syn joly eken; onda qatar keler, qosar júrer basy artyq soqpaq atymen joq bop shyqty. Báıgeni qyzyqtap, qyz-qyzǵa qumartatyn jurttyń tek top jarǵan daraǵa ǵana jany qalmaı, bylaıǵyny qansha asyl bolsań da kózge ilmeıtinin de sol joly bir jolata bilip ketti; búryn dý kórgende tyqyrshyp tura almaıtyn, aǵyn sýdaı asyp-tasatyn kóńili endi jıyn kórse jan shydatpaı shamyrqanatyn máńgilik shor jara túıip ketti.
Sol kúni atqoraǵa ákep qamady. Keshqurym seıis syrtyna burqyrap shańy ushqan qaýdyrlaq jem dorbany moınyna ildi. Bul qys túskenshe at qorada qala berdi. Qys túse tapal sary seıisti qasyna shaqyryp ap kóp pysh-pyshtady. Ertesine seıisti ertip bir jaqqa attanyp ketti. Arada bir aptadaı ýaqyt ótken soń, qaıtyp oraldy. Anadaǵy kókteńbil aıǵyrdan aýmaıtyn kók ala jabaǵy taıdy ákep, bunyń qasyna baılady. Tapal sary kók ala taıdy baılap tastap, yrjalaqtap bunyń qasyna keldi. Bul mekirenip tumsyǵyn usynyp edi, tumsyǵyna qolyn tosty. Eki saýsaǵynyń arasynan áldeneni qyltıtty. Tátti nárse ákelgen eken dep, asap qalyp edi, tisi kirsh ete qaldy. Tapal sary bajylǵa basty. Sonyń arasynsha oń jaq shekesin qamshy kóme jóneldi. Birjaq kózi anadaı jerge ushyp ketkendeı boldy. Esten tanyp, mıy zeńip qıralańdap jyǵyla berdi. Kóz aldyn qan jýdy. Sol jyǵylǵannan qansha jatqanyn bilgen joq. Esin jısa, seıis kúp bop isip ketken oń kózin jýyp otyr eken.
Sodan qaıtyp seıisti kórip turǵany osy. Sodan beri bunyń oń jaq qaptaly sý qarańǵy qara túnek. Kózi joq jaǵynan sybdyr shyqsa, qasqyr shap bergendeı záre-quty qalmaı, tula boıy shimirigip ketedi. Sodan beri aspandaǵy aı men kún de jartykesh, aıaǵynyń astynda jarqyrap jatqan aıdyn kól de jartykesh, buryn qansha shapsa da shegine shyǵa almaıtyn baıtaq álem de jarty-kesh, tipti qybyr-qybyr júrisi de, ómir emes, jaı ánsheıin jartykesh janbaǵys, ıtshilegen qur áýre-sarsań. Sodan beri búl kimniń taqymyna túspedi! Eń áýeli bir eginshi mindi. Sosyn qoryqshy minip, mal qaıyrdy. Shıki kirpish soǵatyndarǵa saz balshyq basyp ta kórdi. Eń sońynda pochta tasyp edi, pochtashy jýyrda osy aýyldyń tusynan ótip bara jatyp, jol-jónekeı mashınaǵa otyryp, buny tastap ketti. Qaıtyp soqqan joq. Shamasy, basqa kólik tapqan shyǵar. Anada qyrqym kezinde baıaǵy sholaq býyryldy kórdi. Ol áli qartaımapty. Bundaı súıegi saýdyrap, súmireıip turǵan joq; toınaqy jylt-jylt etedi. Úndemes qoıshynyń da ıininen qara ala shekpen túsipti, omyraýynda kún nurymen taıtalasqan jaltyraýyq taı tuıaq monshaq. Ózi kúılengen soń, astyndaǵy atynyń da babyn kúsheıtipti.
Úıden shaı iship, qyzara-bórtip seıis shyqty. Oǵan ilesken eki-úsh adam kók ala dónenniń qasyna keldi. Ar jaq-ber jaǵyna alma-kezek shyǵyp qarap, aýyzdary jalp-jalp etedi. Bulardyń ne istegeli júrgenin bilmeı kók ala dónen dirildep tur. Seıis atynyń tizgininen ustap, qyzyqtaýshylarǵa kúlimsireı qaraıdy. Bul oqyranyp qoıdy. Seıis jalt qarady. Turdy-turdy, sosyn baryp tanydy. Qasyna keldi. Bu da umtylyp moınyn sozdy. Seıistiń ár kus, ár múıizine deıin tanys aıaly alaqany mańdaıyn, qulaq shekesin, jaǵyn, jalynyń ornyn sıpap kórdi. Ózi qartaıaıyn degen be, álde bunyń myna túrin kórip, kóńili buzylyp ketti me, todyraıyp turǵan soqyr kóziniń tusyna kelgende qoly qaltyrap ketti. Kópten beri bunyń etine tıgen aıaly alaqan. Báıge tory qımaı tur. Biraq seıis bunyń jaǵynan erkelete qaqty da, kók ala dónenge qaıtyp bardy. Túsaýyn alyp, atyna mindi. Sosyn bul jaqqa bir qarady da júrip ketti.
Kók ala dónen sýretteı. Músindi jylqy eken. Toınaqy denesin uıyǵan qatyqtaı dirildetip, aıaǵyn da sulý alady. Aýyldan bylaı shyǵa aıańǵa basty. Bul qylt-qylt júristi, sulý kók dónenniń sońynan súısine de, músirkeı de qarap biraz turdy. Kók dónen kókjıekke baryp sińdi. Báıgetory qulaǵyndaǵy dúbirdiń ne dóń asyp ketken báıge dónenniń dúsiri ekenin, ne kúnnen-kúnge meńireý tartyp bara jatqan, qaljyraǵan kári júreginiń dúrsili ekenin ajyrata almady.
6alash usyndy
