ZÝQA BAIAN
(dastan)
(Zýqa batyr Sábıtulynyń 150 jyldyq mereı toıyna)
Bısmıllá istiń basy ımandy elge,
Imansyz dúnıe beker jıǵanmen de.
Shashylyp shapaǵat nur quıylmaı ma,
Allanyń adal quly turǵan jerge.
Jóńkilip talaı zaman,talaı ǵasyr,
Ýaqyttyń kerýeni zaýlap jatyr.
Alashtyń ımandy uly keshegi ótken,
Esimi elge málim Zýqa batyr.
Ómirin er Zýqanyń baıan etip,
Jazaıyn, barady ómir zaıa ketip.
Qulamas bir eskertkish qaldyraıyn,
Jyrdy qýat, qalamdy qamal etip.
Qazaqtyń ulan baıtaq dalasynda,
Altaı men Shyńǵystaýdyń arasynda.
Turypty Nurmuhammed degen abyz,
Zaısań men Marhakóldiń jaǵasynda.
Abyzdyń balasy edi Sábıt molla,
Imandy jeti jastan túsken jolǵa.
Qazan men Buharadan bilim alyp,
On toǵyz jylda oralǵan elge zorǵa.
Ýáldán hazreti onyń ustazy edi,
Bilimi ol kisiniń ushqary edi.
Ustazben birge aralap talaı jerdi,
Úpi men Samarhandy qystap edi.
Qys,kóktem tabıǵattyń kúzin kórip,
Uly ustaz jetildirdi bilim berip.
Sábıtti qımastyqpen attandyrdy,
Aq nekemen nemere qyzyn berip.
Oralyp Sábıt molla mekenine,
Eliniń kóshin aldy jetegine.
Oıatyp uıqydaǵy nadan jurtty,
Sananyń shyraq jaqty mesheýine.
Sábıttiń otbasyna baqyt ornap,
Bátımá júkti boldy Alla qoldap.
Ómirge ińgáládi tuńǵysh uly,
Tolǵanda aıy, kúni jetip tolǵaq.
Zýqa dep balasynyń atyn qoıdy,
Talpyndy baldaı bala aqyldy oıly.
Shashyrap júzinen nur,kózinen ot,
Deside kóp baladan basym boldy.
Bilimge qushtar bolyp bala jastan,
Oqydy medreseden ákesi ashqan.
Ákesi meshit salyp,medirese ashyp,
Halyqtyń sanasyna jaryq shashqan.
Esepshi ózi dindar kósem bala,
İlikti el kózine jalǵyz dara.
Kenetten aýyr qaıǵy basqa túsip,
Zýqanyń boldy jastaı kóńli jara.
Kelmeske aıaýly áke kózin jumdy,
Synaqqa salmas deısiń ómir kimdi.
Qaldy artta jesir ana, jetim bala,
Kóz jasty,kókirek sherli, kóńil muńly.
Adamnyń bolmas iske bar ma amaly,
Tiriniń tirshiligi jalǵanady.
Kóshirip úıin Zýqa alyp keldi,
Qasyna týysqannyń Qalbadaǵy.
Jetimek úsh inisi arttan ergen,
Aǵa bop olarǵada kóńil bólgen.
Shıki ókpe balalarmen jesir ana,
Súıenip jan baǵýǵa munda kelgen.
Árqashan sóz sóılemes salmaqtamaı,
Bala bop ósti Zýqa qaıratqa baı.
Kerýendeı qaraly kún kóshe berdi,
Ákege besik boldy Maıqapshaǵaı.
Jasynan jany aýyryp qaraly uldyń,
Bal dámin tata almady bala kúnniń.
Anasyn ámeńgerǵyp almaq bolǵan,
Qınady qylyǵyda aǵaıynnyń.
Tórt bala Zýqa,Dáken,Shakirt,Biljáı,
Shetinen bolyp ósti aqyldy yńǵaı.
On bes pen on altyǵa kelgen Zýqa,
Otbasyn asyrady jatpaı-turmaı.
Basyna jas balanyń tústi salmaq,
Qataıtyp qaýyrsynyn ushty samǵap.
Jaldanyp baı jylqysyn baqty baptap,
Astyna saılap minip kúshti sańlaq.
Aıalsyz aýnap jatty aılar, jyldar,
Basyna erdiń tústi talaı syndar.
Ómirdiń asqar asý joly burań,
Aldynda turdy talaı bıik shyńdar.
Úırenip kóp ónege zamanynan,
Jan jaǵyn barlap ósti bala qyran.
It minez shekpendige ishi ashydy,
Beıýazdyń alyp jatqan balaǵynan.
El buzar qarsy shyǵyp jónsizderge,
Joq-jitik kómektesti álsizderge.
Sheshti kóp túıinshekti ádildikpen,
Tóze almaı teńsizdikke arshyl keýde.
Aqtaryp aıat,quran,hadısterdi,
Úıretti elge bilim ádisterdi.
Abaıdyń aqyl sózin alǵa tartyp,
Damaısyz sheship júrdi ár isterdi.
Asqynyp aq patshanyń zań jarlyǵy,
Kóbeıdi qarapaıym jandar muńy.
Orystyń oıran salǵan qyspaǵyna,
Alashtyń tóze almady aıbarly uly.
Tyńaıtyp at kóliktiń arqa belin,
Janyna toptastyrdy arqaly elin.
Jerine salqyn Saýyr kósh bastady,
Qalba men artqa tastap Marqakólin.
Qaldy dep qýanǵanda kápir orys,
Mundada kápir eken óris-qonys.
Qazaqqa qaraqshy dep jala jaýyp,
Salypty qara qytaı talaı soǵys.
Adamnyń qandaı jaqsy baýyrmaly,
Elgede baýyr basty Saýyrdaǵy.
Ustaz bop talaı shakirt tárbıelep,
Halyqqa pana boldy aýyldaǵy.
Bıliktiń basqa shyǵyp zulymdary,
Qabaǵan qanshyq ıtteı yryldady.
Qazaqtyń óz daýyda órship turdy,
Jer daýy,jesir daýy,rý daýy.
Bilikti bı tóreniń tyńdap sózin,
Bárine kóndi Zýqa shyńdap ózin.
Áýeli el ishiniń daýyn sheship,
Jetkizdi berekege shyndap kózin.
Jaqsynyń jattyǵy joq degen osy,
Zýqanyń jaıyldy elge ónegesi.
Shaqyrdy Sarsúmbeden mediresege,
Áıgili Kógedaıdyń nemeresi.
Tastamaı Jeńisqannyń sózin jerge,
Ondada qyzmet qylyp kórindi elge.
Shendiler shekesimen qaraǵanda,
Buldyrap bulttap júrdi kóńil keıde.
Zamannyń surqyn sezip qorqynyshty,
Kerilip ala almady keń tynysty.
Kún saıyn qarasha eldiń qamyn oılap,
Asqyndy keýdedegi derti kúshti.
Toqtatyp jol ortadan ustazdyǵyn,
Sheshýge týra keldi júrt taǵdyryn.
Solaqaı saıasattan soqqy kórgen,
Az ulttyń sezdi murttaı ushqandyǵyn.
Saýyrǵa qaıta oraldy esil jigit,
Júırigin mingizdi jurt kósildirip.
Qustarsha uıa salǵan báıterekke,
Jınaldy el saıasyna kóshin buryp.
Zýqanyń qýattandy kúshi munan,
Yǵysty el saıasattyń qysymynan.
Zýqa eli Óraltaıǵa qanat jaıdy,
İrgesin jaýdan bólip qutyrynǵan.
Batyrdyń Qyzyke edi asyl jary,
Súıeý bop aqyl qosqan qasyndaǵy.
Bir bolsa aqyldy áıel osy bolar,
Jeńiske jetken erdiń artyndaǵy.
Júıriktiń bes turmanyn saı ǵyp minip,
Qus salyp,ań aýlady,saldyq quryp,
Ardaqty áke bolyp urpaǵyna,
Ultynyń salt-dástúrin keldi uqtyryp.
Tuńǵyshy Soltansharyp,Shamı kenje,
Súıikti bala boldy báride elge.
Shaımardan ,Sherıazdan, Shádetteri,
Allanyń bergen syıy salymdy erge.
Tiline toǵyz ulttyń attaı jelgen,
Kózinen quralaıdy atqan mergen.
Bar edi bir basynda toqsan óner,
Babanyń saltyn jastan saqtaı bilgen.
Álsizge ese teńdik alyp berdi,
Qaq jarǵan qarańǵyny jaryq boldy.
Salyqtan eldi qorǵap qalý úshin,
Sabylyp san esikke baryp keldi.
Er Zýqa kúni-túni tappaı tynym,
Jasaǵyn jalyqpastan baptaıtyǵun.
Aldyna arman maqsat qoıa bildi,
Amandap el men jerdi saqtaıtyǵun.
Altaıdyń arǵy jaǵy báıtik,Qaptyq,
Qazaqtyń qonysy edi malǵa jattyq.
Mońǵoldar meken etip basyp apty,
Shamasy bolmaǵan soń eldiń saqtyq.
Jońǵardyń tuqymyna qany qaınap,
Atyna mindi Zýqa abylaılap.
Boıyna qaırat jınap qolyn bastap,
Shyǵardy shegaradan bárin aıdap.
Esesin alyp berdi kenbaǵaldyń,
Oıatyp kókiregin kóp nadannyń.
Sol úshin qaraqshy bop qolǵa tústi,
Kerbaqpa kesirinen ker zamannyń.
Oraı joq el- jurty men tildesýge,
Sarǵaıdy Sarsúmbeniń túrmesinde.
Kún sanap aı aýnatyp jyl ótkizdi,
Batyrǵa sabaq berdi bul keshirme.
Altaıǵa aty shyqqan Mámı beısi,
Basynan kórip edi bul isti ersi.
Batyrdy bosattyrdy jazyǵy joq,
Araǵa salyp júrip úlken elshi.
Tordaǵy bulbul qustaı bolǵan batyr,
Jalǵady bostandyqqa tańdardy aqyr.
Eńirep eli jurty qushaq ashyp,
Erine qarý-jaraq saılap jatyr.
Bala ǵyp jetimderdi asyrandy,
Baýryna batyr Zýqa basyp aldy.
«Zábir kórseń Zýhany izde» degen,
Támsil sóz el ishine shashyrady.
Ákesi er Ospannyń Silambaıdy,
Kórmese taǵy Zýqa tura almaıdy.
Árdaıym adal dospen syr bólispeı,
Kómilip kóńilinde turar qaıǵy.
Qaraıtyn Ospanǵa óz balasyndaı,
Tálimin bere júrdi aǵasyndaı.
«Qazaqtyń keri jaq batyry bolasyń»dep,
Beripti bala Ospannyń baǵasyn jaı.
Erin el pana tutqan dáýir boldy,
Qasyna jer qaıysyp aýyl qondy.
Ult demeı,ulys demeı,rý demeı,
Kelgen jurt batyryna baýyr boldy.
Er Zýqa qarý alyp tulpar mindi,
Júırigin jasaq ertip býsandardy.
Oljalap elge tıgen sherikterdi,
Eliniń etek jeńin qymtap júrdi.
Lań salǵan el ishine qaraqshy dep,
Zýqaǵa jala japqan jalaqshy kóp.
Bıliktiń bir sumdyǵyn sezgen Zýqa,
Taıynbaı óter sýdan balaq túrmek.
Batyrdy tosamyz dep qaltarystan,
Qańbaqtaı domalady qansha dushpan.
Dıdaryn qylysh shaýyp qan jýsada,
Jaýynan jeńilmeıtin arpaalysqan.
Ashylyp bılik jaqtyń arany kóp,
Zýqaǵa talaı quryq salady kep.
Qulshynyp myń toǵyz júz besinshi jyl,
Mekkege bardy Allanyń qalaýy bop.
Adamǵa paryz óteý musylmandyq,
Júregin jaratqanǵa usynǵandyq.
Syrtynan qara qytaı qaqpan quryp,
Zýqanyń ańdyp júrdi isin barlyq.
Oljasyn el-jurtyna úlestirip,
As ishti at jalynda kúres qylyp.
Aýyrý, jetim-jesir, joq-jitikti,
Asyrap júrdi aman kún ótkizip.
Altaıdyń arpalysy jetpegendeı,
Bir quıyn kirdi taǵy shetten endeı.
Aq orys Sarsúmbeni basyp aldy,
Jut barma jer aýdaryp kóshken eldeı.
Sobettiń qyzylynan qysym kórip,
Genaral Bákish jıdy kúshin berik.
Bir túmen áskerimen kelip kirdi,
Altaıdan ońalam dep bútindelip.
Ýálı Altaıdaǵy Jý daý ıiń,
Orysqa oqtaǵan joq bir qarýyn.
Óltirdi qusalanyp ózin ózi,
Halyqqa jaǵdaı boldy bulda qıyn.
Shendiler aq orysqa búgejektep,
Baǵyndy basyn ıip tizerlep kep.
Usyndy tapqan tartý taralǵysyn,
Jan tátti ólmeı aman túnemek bop.
Qazaqtyń bulap ,talap dúnıe múlkin,
Apardy aq orysqa dúrkin,dúrkin.
Sarsúmbe mańyndaǵy mazasyz el,
Zýqanyń dalasyna aýdy bir kún.
Aǵylyp Sarsúmbeden qashqan halyq,
Qanzý, dúńgen,uıǵyr bop toptaldy anyq.
Eńirep er Zýqanyń elin tapty,
Túnde kóship jartasqa japsarlanyp.
Aýǵan el bordaı tozyp zorǵa keldi,
Elin batyr qutqarmaq sordan endi.
Júz elý otbasy eken sanaǵanda,
Er Zýqa jarylqady qormal eldi.
Shonjyǵa el irgesin jaıdy aparyp,
Qazanyna as, aldyna malda salyp.
Osylaı tebingisi targe shirip,
Qol bastap júrdi batyr alǵa shaýyp.
Asqynyp aq orystyń jendetteri,
Órmelep Óraltaıǵa kelmek beri.
Jiberip el ishine tyńshylaryn,
Eldi taǵy ezgilep sheńbektedi.
Baspalap batyr Zýqa izin jaýdyń,
Kóbin qolǵa túsirdi zulymdardyń.
Tutqynnan genaralǵa hat jazady,
Núktesin qoıý úshin uzyn daýdyń.
Mynadaı hat mazmuny qysqa ǵana,
«Altaıǵa Bákish myrza suq qadama.
Jerimdi óz erkińmen bosatpasań,
Basyńdy batyr Zýqa qutqarama .
Hatyma jaýap qaıtar oqyp anyq,
Jasqanar jan emespin basy ǵaryp.
Kelmeseń kelisimge qanyńdy ishem,
Ertistiń jaǵasynan tosyp alyp».
Zýqanyń syrttan estip ataq dańqyn,
Genaral baǵyp júrgen istiń artyn.
Myna sýyq habardy estigen soń,
Úreı bılep tartty onyń júzi salqyn.
Jaıylǵan shebin jınap daladaǵy,
Batyrdyń jazǵan hatyn saralady.
Qazaqtyń qarýlanǵan jasaǵyna,
Kúshiniń jetpeıtinin shamalady.
Baǵynyp baıtaq dala batyryna,
Qalyń jaý jer aýdardy jasyryna.
Esterin eseńgirep áreń jıdy,
Mońǵoldyń jatken kezde asýyna.
Erjúrek Zýqa netken nar tulǵa edi,
Orystan azat qyldy Sarsúmbeni.
Jaýdan jerin qyzǵyshtaı qorǵasada,
Bıliktiń qabaǵy oǵan qatýly edi.
Ýı jyń go degen qytaı ákim kelip,
Altaıdy ýysqa aldy qasyn kerip.
Qabyrǵasy qaıysty qalyń eldiń,
Alman salyq erekshe basym bolyp.
Úıjyńgo bastyq emes, qastyq boldy,
Sozbady oǵan Zýqa dostyq qoldy.
Qaljyrap qara halyq kún-kún saıyn,
El ishine joqshylyq, ashtyq keldi.
Halyqtyń halyn kórip qatardaǵy,
Taǵyda beker qarap jata almady.
Salyqqa qarsy turyp kúres ashty,
Bılikter onan arman qaharlandy.
Ýıjyńgo Madaryńdy bólekteıdi,
«Soǵysqanmen Zýqadan jel ótpeıdi.
Ońtaıly amal taýyp ońashada,
Zulymnyń kózin qurtý kerek deıdi».
Madaryń dúńgen edi qoly qandy,
Jasaq saılap qarýyn qolyna aldy.
Aýylǵa aldymenen tyńshy salyp,
Málimet el ishinen tolyq aldy.
Taýyp ap Ibrahım men Jaqıany,
Madaryń ońashaǵa shaqyrady.
«Perishte joldan taıdy altyn kórip,
Adamnyń osy bolar aqymaǵy.
Jaqıa jetim qalyp jastan dara,
Baýryna basyp Zýqa baqqan bala.
Ibrahımda osy úıdiń asyn iship,
Esin jıyp etegin japqan bala.
Shomylyp tynyshtyqqa qalyń adyr,
El kóshti kúzeýlikke abyr- sabyr.
Batyrlary attanyp jer shalýǵa,
Zýqa qaldy tynyshtyq ber dep táńir.
Bul oraı jaýdyń kútken mezgili edi,
Júz ásker Madaryńnyń keldi legi.
Batyrdyń basyp kirip ordasyna,
Aıamaı adamdardy ezgiledi.
Ornynan turyp batyr tezdikpenen,
Jamsatty birnesheýin kezdikpenen.
Amal ne jaýdyń oǵy qansyratyp,
Shyǵardy sońǵy demin erlikpenen.
Qaıran er qapıada jumdy kózin,
Aıta almaı kóńildegi aqtyq sózin.
Malǵundar erdi malsha baýyzdady,
Julyp ap basyndaǵy appaq bózin.
Qapıa jaýdyń túsip qorlyǵyna,
Saıaly bir báıterek soly myna.
Bas keser Sarsúmbege tartyp ketti,
Batyrdyń basyn sap ap qorjynyna.
Basshylyr qanpezerdi madaqtasyp,
Oljany bir kádege jaratty ashyq.
Qyrannyń kópirine ilip qoıdy,
Batyrdyń altyn basyn salaqtatyp.
Myq toǵyz júz jıyrma segiz kúzde,
Belqudyq qanǵa batty jalǵyz túnde.
Altaıdyń on eki abaq eli tústi,
Zar shegip zapyran qusqan aýyr kúıge.
Júdetip aýyr qaıǵy júrekterin,
Sezbedi el aıǵa jýyq kún ótkenin.
Batyrdyń basyn daýlap bas qalaǵa,
Urpaǵy bardy arqalap tilekterin.
Endi eshkim jasamas dep búlikshilik,
Qandy qol basty berdi kúlip turyp.
Esti urpaq basty ákelip kómdi kórge,
Batyrdyń denesimen biriktirip.
Jaqsynyń ózi ketip aty qaldy,
Artyna ólmes dastan haty qaldy.
Rýqyna quran duǵa baǵysh etip,
Esilin eli kúnde esine aldy.
Eline úles qosyp eseli kóp,
Er Zýqa ótti eliniń seteri bop.
Adamdyq qasıetinen qunar alǵan,
Urpaǵy ósti búgin jeteli bop.
Qazaǵym ótken zaman boldy qıyn,
Zýhadaı jaý qolynda soldy gúliń.
Babalar armandaǵan táýelsizdik,
Basyna alty Alashtyń qondy búgin.
«Uly dala eline» uran bolyp,
Jasasyn batyr rýhy jyr-án bolyp.
Baqyl bol,oralmasqa ketken babam,
Urpaqqa ónegeden tumar berip.
"kerey.kz" portalynan
