Tuńǵysh Prezıdent, Elbasy Nursultan Nazarbaev Qazaq handyǵynyń 550 jyldyǵyn atap ótýge arnalǵan saltanatty jıynda «Bizdiń qasıetti jerimizdi yqylym zamandardan Uly Dala dep, al babalarymyzdy Uly Dalanyń urpaqtary dep ataǵan. Biz – solardyń jalǵasymyz, Uly Dalanyń muragerlerimiz. Osynaý keń baıtaq Uly Dalanyń kóginde halqymyzdyń baq juldyzy bolyp Jańa Qazaqstan dúnıege keldi. Bizdiń Qazaqstanymyz – uly isterdiń uıytqysy bolǵan Uly Dala Eli!» dep búgingi Jańa Qazaqstan men ejelgi Uly dalanyń tarıhı sabaqtastyǵyn atap kórsetse, kelesi bir suhbatynda «Uly Dala uǵymy – baıaǵydan bar uǵym. Uly Dala uǵymyna mynaý Altaıdan Qara teńizge deıingi dalany ataıtyn bolǵan. Onyń negizgi aýmaǵy – bizdiń qazaqtyń jeri» dep, Uly dalanyń shet-shegin anyqtaı kele táýelsiz Qazaqstannyń halyqtyq ataýy retinde «Uly Dala eli» tirkesin usynady. Elbasynyń osynaý parasatty paıymy men oramdy oıy táýelsiz elimizdi taǵy bir tarıhı beleske shaqyrǵan ıgilikti bastama retinde el esinde qalýmen birge, tarıhshylar qaýymyn Uly dala tarıhynyń tereń qoınaýyna úńilýge úndep, oıǵa óris, sanǵa serpin berdi.
Uly dala uǵymyn fransýz tarıhshysy Rene Grýsse 1938 jyly álemdik tarıhnamaǵa alǵash engizgenmen, qasıetti jerimizdiń ejelgi dáýirden Uly dala degen atpen alys-jýyqtaǵy halyqtarǵa tanymal bolyp kelgenin kórsetetin baǵa jetpes kóne muralardyń biri retinde «Álem elderiniń tolyq kartasy» degen atpen Qytaıda XVII ǵasyrda jaryq kórgen eski kartany aıtýǵa bolady.
Qalyptasqan dástúrli kózqaras boıynsha, «Álem elderiniń tolyq kartasy» ıtalán mısıoneri, matematık, astronom, kartograf Matteo Rıchchıdiń (1552－1610) qolynan shyqqan dep esepteledi. Matteo Rıchchı 1582 jyly Qytaıǵa sapar shegip, Makaoda mısıonerlik qyzmetpen aınalysady. Ol katolıktik ilimderdi taratýmen ǵana shektelmeı, qytaılyq sheneýniktermen tyǵyz qarym-qatynasta bolyp, batystyń astronomıalyq, matematıkalyq, geografıalyq bilimderin nasıhattaıdy; qytaı tilin meńgerip, qytaı mádenıetineden qoıady, Konfýsıı iliminiń klasıkalyq shyǵarmalaryn alǵashqy bolyp latyn tiline aýdarady. 1601 jyly ımperator Vanlıdiń shaqyrýymen Pekınge baryp, ózi jasaǵan «Dúnıe kartasyn» Qytaı ámirshisine syıǵa tartady. Osy kartanyń tolyqtyrylǵan nusqasyn qytaılyq sheneýnik, aýdarmashy, astronom, katolık Lı Chjıszao (1565－1630)1602 jyly «Álem elderiniń tolyq kartasy» degen atpen kóbeıtip bastyrady. Qytaılyq ǵalymSúeVeımınniń jazýynsha,qazirgi kúndekartanyń ǵylymǵa belgili 9 nusqasy bar: Nankın nusqasy (Nankın murajaıy), Seýl nusqasy (Seýl ýnıversıteti), Osaka nusqasy (Kıtamýra Ioshıro), Kendall nusqasy (Kendall kıt aýlaý murajaıy), G.Nicolas nusqasy (fransýz G.Nicolas myrzanyń jeke muraǵaty), Ulttyq kitaphana nusqasy (Qytaı Ulttyq kitaphanasy), Bongseonsa nusqasy (Koreıadaǵy Bongseonsa hramy, búlingen, aq-qara tústi sýreti saqtalǵan), Ruderman nusqasy (Ruderman kóne kartalar dúkeni), Tarıhı murajaı nusqasy (Qytaı tarıhı murajaıy).Qolmen kóshirilgen nusqalaryn esepke almaǵanda, baspalyq nusqalardyń aıtarlyqtaı aıyrmashylyǵy joq, bulardyń ishinde 1608 jyly jaryq kórgen Nankın nusqasy eń jaqsy saqtalǵan jáne 1602 jyly Lı Chjıszao bastyrǵan nusqaǵa eń jaqyn. Alaıda, Mınnesota ýnıversıtetiniń kitaphanasynda saqtalǵan nusqanyń bul tizimge ne úshin enbeı qalǵany bizge túsiniksiz.
Matteo Rıchchıdiń kartasyna negiz bolǵan túpnusqa týraly ártúrli pikir aıtylady. Qytaıtekti AQSH tarıhshysy Ýılám Hýn (1893－1980) Qytaıda 18 jyl ómir súrgen fransýz mısıoneri Nıkolá Trıgonyń (1577–1628) «De Christiana Expedition» (Hrıstıan ekspedısıasy) eńbegine súıene otyryp, «Álem elderiniń tolyq kartasy» flamandtyq kartograf Avraam Ortelııdiń (1527－1598)shyn mánindegi tuńǵysh zamanaýı atlas retinde moıyndalǵan «Theatrum Orbis Terrarum» (Jer sharynyń kelbeti, 1570j.) atty áıgili eńbeginiń negizinde jasalǵan degen baılamǵa keledi. Keıingi zertteýler Matteo Rıchchıdiń Sımon Grıneı (1532j.), Djakomo Gastaldı (1546j.), Paolo Forlanı (1565j.), Antonıo Lafrerı (1580j.) sekildi eýropalyq kartograftar qurastyrǵan álem kartalaryn paıdalanýy da múmkin ekenin kórsetip otyr.
Alaıda Matteo Rıchchıdiń kartasyn eýropalyq kartalardyń aına-qatesiz kóshirmesi deýge bolmaıdy. Eń basty ózgeris, basta aıtqanymyzdaı, konfýsıılik ilimge den qoıǵan Matteo Rıchchıejelgi qytaılyq dúnıetanymǵa sáıkes Qytaı jerin kartanyń orta tusyna – álemniń kindigine ornalastyrady. Bul keıingi qytaılyq álem kartalarynyń bárine birdeı ortaq úlgi jáne dástúrli standart bolyp qalyptasady. Sondaı-aq, karta Matteo Rıchchıdiń jeke eńbegi emes, ony daıyndaýǵa, aýdarýǵa, ásirese tolyqtyrýǵa qytaılyq zıaly qaýym ókilderi de at salysady. Sol sebepti, kartada ejelgi qytaılyq dúnıetanym men geografıalyq bilimderge silteıtin túsinikter men túsindirmeler de az emes. Mysaly, kartada ár kezeńde qytaı jylnamashylarynyń qalamyna ilingen kóshpeli halyqtardyń atýlarykezdesedi, aıtalyq, sıyr sıraqty túrikter (牛蹄突厥) men qara arbalylar (黑車子) týraly málimetter XI ǵasyrda hatqa túsken «Jańa bes áýlet tarıhynda» kezdesedi, tipti kartadaǵy sıyr sıraqty túrikter týraly «Adam beıneli, sıyr sıraqty halyq, sýy Hýlý ózeni dep atalady, onyń sýy jaz ben kúzde eki kez boıy, qys pen kóktemde túbine deıin muz bolyp qatady. Muzdy ydysqa salyp otta eritkennen keıin ǵana ishetin sý alady» degen túsindirme «Jańa bes áýlet tarıhynan» alynǵany aıdan anyq.Al一目國(Tóbekózder eli), 女人國(Arýlar eli), 鬼國(Gýıler eli), 狗國(It eli) t.b. ataýlar ejelgi Qytaıda jazylǵan, avtory belgisiz, shynaıy jáne mıftik geografıalyq bilimderden syr shertetin «Shan Haı Szın», ıaǵnı, «Taýlar men teńizder kitabyndaǵy» túsinikterge meńzeıdi. Aıta keterlik jaıt, bulardyń aldyńǵy ekeýi ejelgi grek avtorlarynyń qalamyndaǵy Arımaspy jáne Amazonka uǵymyna sáıkes keledi. Tize berse, bundaı mysaldar jetkilikti. Biz buny «Álem elderiniń tolyq kartasynyń» eýropalyq kartalardyń jaı kóshirmesi emes, qytaılyq dúnıetanymmen, geografıalyq bilimdermen baıytylǵan eńbek ekenine kóz jetkizý úshin aıtyp otyrmyz. Shyn máninde, bul kartanyzamanaýı batystyq bilim men qytaılyq dúnıetanymnyń alǵashqy dıalogynyń kýási degen durysyraq.
Kartada bizge tanys Túrkistan, Astrahan, Qaraqytaı, Edil nemese Volga, Qalmaq, Samarqan, Shaǵataı, Maýrennahr, İlebalyq, Tanaıs, t.b. tarıhı-geografıalyq toponımder men etnonımder kezdesedi. Árıne, olardyń kartadaǵy ornyn dál búgingideı múltiksiz deýge bolmaıdy. Mysaly, Qaraqytaı eli Túrkistan ólkesiniń batysyna, Edildiń joǵarǵy aǵysyna ornalastyrylsa, Shaǵataı ulysynyń irgesi Kaspıı teńizine tıip tur, búgingi Qytaıdyń Shynjań aýmaǵyndaǵy Qumyl, Qarashári eldi mekenderiniń orny álde qaıda batysta, Kaspııge taıaý kórsetilse, Maýrennahr toponımi eki jerde (aralyǵy edáýir alshaq) kezdesedi, bundaı jańylystar men shalaǵaılyqtardy biz sol zamanda Ortalyq Azıa ólkesiniń jete zerttelip úlgermegendiginiń kórinisi retinde qalypty qubylys dep sanaımyz.
«Álem elderiniń tolyq kartasynyń» Mınnesota ýnıversıtetiniń kitaphanasynda saqtalǵan nusqasynan qıyndy. Kartanyń bul bóliginde Túrkistan, Maýrennahr aımaqtary men Uly Dala kórsetilgen.
Kartanyń Túrkistan jáne Maýrennahr ólkelerinen soltústikke qaraıǵy bóliginde bizdi qyzyqtyrǵan aqparat kezdesedi, osy aýmaqtaǵy qytaı ıeroglıfterimen大壙野dep kórsetilgen aımaqty biz qazirgi qazaq dalasynyń ortalyq jáne soltústik bóligi dep tanımyz. Qytaı tilindegi osy tirkeske taldaý jasasaq, 大ıeroglıfiúlken, uly; 壙野 ıeroglıfteri sheksiz-shetsiz dala, keń-baıtaq jazyq degen maǵynany bildiredi, demek, bul qazirgi qoldanystaǵy Uly Dala uǵymyna qapysyz úılesedi. Sondaı-aq, kartadaǵy 大壙野 toponıminiń janyna qosa berilgen 是的亞意貌內 tirkesi ejelgi grek avtorlary qoldanǵan “Skıf de Imaýs” uǵymyna saı kelýi de bizdiń boljamymyzdy qanattandyra túsedi. Qazaqstandyq ǵalym, geografıa ǵylymynyń doktory Á.S.Beısenovanyń pikirinshe, Ptolemeı Skıfıa shekarasyn batysta Azıa Sarmatıasymen, soltústikte beımálim jermen, shyǵysta Imaýs taýymen, ońtústik pen ońtústik shyǵysta saqtar, sogdııler jánemargıana mekendegen aımaqtarmen, ońtústikte Gırkan (Kaspıı) teńiziniń Ra ózenine deıin sozylyp jatqan bóligimen júrgizedi. Demek, Ptolemeıdiń “Skıf de Imaýs” kartasyndaǵy Skıfıa shekarasynyń qazirgi Qazaqstan shekarasymen sáıkesetini óz-ózinen túsinikti. Biz sóz etip otyrǵan «Álem elderiniń tolyq kartasyndaǵy» 亞細亞沙爾馬齊亞 dep kórsetilgen aımaq (是的亞意貌內, ıaǵnı, Skıfıa de Imaýs ólkesiniń batysynda) Ptolomeıdegi Azıa Sarmatıasyna, al 意貌山 (Yimaoshan, Imao taýy) toponımi Imaýs taýyna sáıkes. Degenmen, kartadaǵy Imao taýy ejelgi grek avtorlarynyń túsinigindegi Gımalaı nemese Pamır, Tánshan jotalaryn emes, Altaı-Saıan taýlarynbelgilep turǵany aıdan anyq. Árıne, «Álem elderiniń tolyq kartasynda» eskilikti Ptolomeı kartasynyń izi baıqalyp jatsa, ony dástúrli bilimniń jańǵyrýy ǵana emes, karta avtorlarynyń zerttelmegen beımálim álem týraly múmkindiginshe naqtylyqqa jetý úshin qoldanǵan qosalqy anyqtamasy retinde qarastyrǵan jón.
Bir qyzyǵy, kartada Uly dala men Imao (Altaı) taýynyń aralyǵyndaǵy alqapqa 鐵勒 taıpalary ornalastyrylǵan, qytaı jylnamalarynda bul etnıkalyq topchıle, gaoszúı, dınlın, dılı dep te hattalǵan, qazaqtildi ádebıetterdetelek, teglek, tele, dınlın dep ártúrli atalyp júr. Shamalap aıtqanda, qytaı derekterinde bul etnonım VI-VII ǵasyrlarda Eýrazıanyń ortalyq bóligin – qazirgi Mońǵol dalasynan Kaspıı teńizine deıin sozylyp jatqanulan-baıtaq keńistikti meken tutqan túrkitildes halyqtardyń jalpy ataýy retinde qoldanylady. Uıǵyr qaǵanaty ornaǵannan keıin, bul etnonım birte-birte qoldanystan shyǵyp qalady. Al XVI ǵasyrdyń aıaǵy, XVII ǵasyrdyń basynda jasalǵan qytaılyq kartada etnonımniń qaıta kórinis berýi kezdeısoqtyq emes, bul eskilikti bilimniń jańǵyrýy, sonymen birge, “Skıf de Imaýs”, teglek jáne Uly dala termınderiniń qatarlasyp kelýi, is júzinde uly tarıhymyzdyń skıftik, túrkilik jáne qazaqylyq kezeńderiniń ajyramas tutastyǵy men sabaqtastyǵynyń aıǵaǵy emes pe?
Jıyp kelgende, Qytaıda jasalǵan alǵashqy álem kartasynda qasıetti otan, qasterli mekenimiz – qazaq jeriniń Uly Daladep taıǵa tańba basqandaı kórsetilýi Uly dala uǵymnyń tarıhılyǵy men tanymaldyǵynyń aıqyn belgisi, tarıhı sabaqtastyqtyń jarqyn kórinisi.
Erlan MAZAN
Gýmanıtarlyq ǵylymdar magıstri
6alash usynady
