Jýyqta Astana qalasyndaǵy Ulttyq mýzeıde «Ermıtaj kúnderi» atty mádenı shara ótti. Bul sońǵy jyldary úzilmeı jalǵasyp kele jatqan eki el arasynda rýhanı baılanystyń jemisi bolsa kerek. Óıtkeni, sonaý Peterbordaǵy baı qazynany baýyryna basqan Ermıtajǵa baryp, ondaǵy qunyna qos aıǵyrdyń úıirin berseń de qolyń jetpeıtin jádigerlerdi tamashalap, tamsaný kez kelgenniń mańdaıyna buıyra bermeıdi.
Joǵarydaǵy shara aıasynda astanalyqtar alystan at terletip, «qoraǵa» ózi kelgen Ermıtaj eksponattaryn «vırtýaldy súńgý» arqyly tamashalaı aldy. Osy kóptiń ishinde biz de boldyq. Bas-aıaǵy at shaptyrym kórme zaldaryn vırtýaldy túrde kókteı sholyp kele jatyp, bizdiń zamanymyzdan burynǵy İ-İİ ǵasyr muralary jınaqtalǵan orynnan «Ǵun syrmaǵy» («Gýnnskaıa kover») deıtin jádigerdi kózimiz shaldy.
Bul jádiger qaıdan júr? Sóıtsek bul syrmaqtyń tarıhy tereńde eken. Iaǵnı, qazirgi Mońǵolıa jerinde el astanasynan atty kisige bir kúndik jol «Noıan ýýl» (Noın-Ýla) atty taý bar eken. Ol ertedegi bizdiń ata-babamyz ǵundardyń uıyq mekeni deıdi.
1912 jyly ulty býrát reseılik A.Balod degen qańǵybas osy Noıan taýdyń qolat-qoınaýyn timiskelep, altyn izdep sharq uryp júrip, ǵun qorymdaryndaǵy jádigerlerdi baıqap qalǵan. Dereý ony Peterbordaǵy Orys geografıa qoǵamyna habarlaǵan. Olar da eleń etip, atqa qonǵanymen birinshi dúnıejúzilik soǵys bastalyp ketip, is aıaqsyz qalǵan.
Arada bir múshel ýaqyt ótkende, ıaǵnı 1924-1925 jyldary orys ǵalymy P.K.Kozlov basqarǵan top Noıan taýyna ekspedısıalyq barlaý jasap, taýdyń ańǵarynda 200-ge tarta kóne qorym baryn anyqtap, «bular ǵún dáýirine tán» degen ǵylymı tujyrym jasapty.
Osyndaǵy altynshy qorymdy qazǵanda biz sóz etip otyrǵan syrmaq sopań etip shyǵa kelgen. Jer astynda 2000 jyl jatsa da búlinbeı saqtalǵan bul buıymdy arheolog-ǵalymdar bir aýyzdan «álem arheologıasynyń HH ǵasyrdaǵy keremet jańalyǵy» dep baǵalady. Mundaı qundy dúnıeni saqtap, qorǵaýǵa Ermıtajdy laıyq dep tapqan orystar jergilikti ákimshiliktiń batasyn alyp, jádigerdi Peterborǵa attandyrǵan. Sodan beri babalar murasy osynda tur.
Kilem-syrmaqtyń sıpatyna keler bolsaq: uzyndyǵy – 2,6 m, eni – 1,95 m, qalyńdyǵy – 5 sm. Tolyq ılenip, sýy qanǵan appaq kıizden jasalǵan. Syrmaqtyń dál ortasynda qoshqar múıiz ıir oıýly 24 doǵal-dóńgelek beıneniń syrma-sulbasy ornalasqan. Syrmanyń syrty órnekti jińishke belbeý-bedermen qorshalǵan. Jádigerdiń shetterin aınaldyra arpalysyp jatqan 9 qos janýardyń beınesi salynǵan. Onyń 5-eýi buqa basty barysqa uqsasa, 4-eýi qashyp, qutylýǵa asyqqan buǵy-bulan beıneli músinder. Bulardan basqa 9 túrli ósimdik japyraqtary kestelengen.
Syrmaqtyń óńir jıegin matasy qalyń tórtburysh oıýly qytaı torǵynymen kómkergen. «Qundy muranyń ón boıyndaǵy: qodas, buǵy, qanatty barys qatarly janýarlardyń beıne-músini asa sheberlikpen salynǵanyna qarap, biz ertedegi ǵundar zamanynda beıneleý óner úlgisiniń aıyryqsha damyǵanyn baıqaımyz» – dep jazady reseılik ǵalym Sergeı Teploýhov.
Al, bizdiń ańǵarǵanymyz: osydan eki myń jyl buryn kilem-syrmaqqa beınesi salynǵan qanatty barys pen dál búgingi el damýynyń 2030 jylǵa deıingi kezeńine arnalǵan «Qazaqstan-2030» strategıalyq baǵdarlamasyna sımvol bolǵan «Qanatty barystyń» arasynda kóp aıyrmanyń joq ekendigi.
Beken QAIRATULY
