«Qarataýdyń basynda balýan tas,
Kótere almaı kózimnen shyǵady jas...» – dep bastalatyn qazaqtyń kóneden kele jatqan qara óleńi bar. Osy bir jarty shýmaqty tápsirlesek, áýeli aıtarmyz: dalanyń tabıǵı tasy qaraptan qarap «balýan» bolmaıdy. Tastyń bulaı atalýyna sebep, ony qýaty mol, kúshi myǵym adam kóterip ákelip kelesi bir jerge ornalastyrady. Sóıtip, ol «balýan tas» atalady.
Bul úrdis sonaý túrki zamanynan kele jatqan salt. Naqtyraq aıtsaq, alyp kúsh ıesi óziniń qýat-qarymyn keler urpaqqa tanytý úshin osylaı jasaıtyn bolǵan. Keıingi urpaq babadan qalǵan bul tasty kóterip, ózderiniń shamasyn baıqaıtyn bolǵan. Eger shamasy jetpese joǵarydaǵy qara óleńde aıtylǵandaı, qorlanyp, namystanyp «kótere almaı kózimnen shyǵady jastyń» kebin kıgen. Demek, bul dástúrdiń astarynda urpaqty erlikke, órlikke tárbıeleıtin uǵym nemese qazir aıtyp júrgenimizdeı «ulttyq kod» jatyr.
Zamanynda alyp kúsh ıesi atanǵan Balýan Sholaqtyń «kóterdim elý bir put kirdiń tasyn» deýi, óz boıyndaǵy qýat-qarymynyń mólsherin bildirgeni. Sol sıaqty qazaqtar shoǵyr qonystanǵan Altaı aımaǵynyń (SHUAR) jeri Shuńqyr shı aýylynda ári bı, ári balýan Jylqyshy Aqtaıuly kótergen, Morı aýdany Asyrqaı aýylynda ataqty Qaıysbaı balýan kótergen tastar áli tur.
Osyndaı balýan tastyń biri – dál qazir Pavlodar oblysy, Baıanaýyl aýdany ortalyǵynda tur. Jergilikti jurt ony «Qajymuqan tasy» dep ataıdy. Iaǵnı, salmaǵy kóz mólshermen bir tonnaǵa taıaý úshkil tóbeli, tórt qyrly surǵylt tasty kótergen adam ataqty balýan Qajymuqan Muńaıtpasuly.
Oqıǵa 1921 jyly bolǵan eken. Balýannyń Baıan óńirine kelýine sebep, bul ólkede Qazaq Avtonomıalyq Respýblıkasynyń qurylǵanyna bir jyl tolý merekesine oraı toı ótetin bolady. Toı uıymdastyrý komısıasynyń tóraǵasy sol tusta aýdandyq sottyń bastyǵy Qanysh Sátbaev. Qanekeń dúbirli merekege Qajymuqandy shaqyryp, balýannyń kútim-baǵymyn el arasynda bedeli bar, qazany toq Sýbek ustaǵa tapsyrady.
Sýbek usta Qýanyshbaıuly balýandy shańyraǵyna qonaq ete otyryp, ol óner kórsetkende qajet qural-saımandy da daıyndap beredi. Tipti Qajekeń keýdesine tas qoıyp, ony zil balǵamen urdyryp, syndyrtqanda urǵan adamnyń biri Sýbek usta eken. Óıtkeni, usta adam ǵana soqqyny múlt jibermeı, yrǵaǵyn buzbaı, bir núktege dál ura alady.
Osy toıdyń bel ortasynda júrip, balýannyń ónerin kózimen kórgen Máshhúr-Júsip Kópeev «Qajymuqan» atty shaǵyn dastan jazǵan. Bul shyǵarma 2002 jyly tuńǵysh ret Pavlodar oblystyq «Saryarqa samaly» gazetinde jaryq kórdi. Osyndaǵy:
...Shalqasynan jatty da, tósep tósti,
Keýdesine qoıdyrdy úsh put tasty.
Put jarymdaı bar shyǵar eki balǵa,
Aqbotash, Sýbek usta qandaı kúshti.
Kezek-kezek ekeýi dúrs-dúrs urdy,
Jurt qorqyp: «Ólip keter» – deýmen turdy.
Óziniń jany bar ma, joq pa? – desti,
Bıt shaqqandaı kórmedi, qyraý qurly... – degen úzindiden sózimizge dálel tabamyz.
Balýannyń ónerine rıza bolǵan Aqkelin-Dalba eli eki úıir jylqy syıǵa beredi. Qajekeń attanarda Sýbek dosyna: «Oljamnyń jartysyn al», deıdi. Biraq Sýbek ustanyń qalaýy basqasha eken: «Qajeke, mal soqsa jeldiki, aıdasa jaýdiki. Qazaqtan sizdeı ul budan keıin týar, týmas. Siz odan da ana taýdan úlken tas ákelip, úıimniń irgesine qoıyp ketińiz, dostyǵymyzdyń kýási bolsyn», deıdi. Dosynyń tilegin qabyl alǵan balýan esik aldyndaǵy taýdan sýrettegi tasty kóterip ákelip, úıiniń irgesine qoıyp beripti.
Tas bertinge deıin ustanyń eski jurtynda jatqan. Keıin jazýshy Qalmuqan Isabaevtyń usynysymen aýdandyq «Qazaq tili» qoǵamy tasty taýyp, sońynan 2001 jyly kópshiliktiń qalaýy boıynsha aýdan ortalyǵyna jetkizdi. Tas alǵashynda aýdan ortalyǵyndaǵy Q.Sátbaev atyndaǵy memorıaldyq mýzeıdiń janyna qoıylsa, sońǵy jyldary músin tastar ornalasqan park ishine kóshirilipti.
Beken QAIRATULY
