– Orazaq Smaǵululy, otandyq antropologıany uzaq jyl zerttedińiz. Sizge suraǵym: qazirgi Qazaqstan jerinde adam balasy qaı dáýirden bastap ómir súrip keledi?
– Qazirgi Qazaqstan jerin adam balasynyń meken etýi tas dáýirinen bastalady. Iaǵnı bir mıllıon jyl buryn munda adamdar ómir súrgen. Sodan bastap búginge deıin uly dalada adamdardyń – eńbegi, tirshiligi, ómiri úzilmegen. Óz basym osy ýaqyt bederinen qazaq halqynyń jeke-dara etnos retinde qalyptasyp, paıda bolǵan kezeńin izdedim. Ol úshin áýeli, qazaqtyń shyǵý tegi jaıly gýmanıtarlyq ǵylymdar sonyń ishinde tarıhshylar ne aıtady. Soǵan nazar aýdardym. Sóıtsem, gýmanıtarlyq ǵylymdar qazaqtyń shyǵý tegin «qazaq» degen etnostyq ataýdyń paıda bolý kezeńine tirep zertteıdi eken. Bul qate!
– Nelikten qate?
– Antropologıa etnıkalyq halyqtyń paıda bolý kezeńin onyń ǵylymı úlgisi men artıfaktisine súıenip aıtady. Etnos ataýynyń paıda bolý kezeńine súıenip dálel aıtýdyń qateligi – keıbir halyqtyń ataýy erte shyǵady, keıbiri jaı shyǵady. Mysaly, «qyrǵyz» ataýy tipti bizdiń dáýirdiń alǵashqy jyldaryna tán qytaı jazbalarynda kezdesedi. Sol sıaqty «mońǵol» ataýy Hİİ ǵasyrda Shyńǵysqan qurǵan taıpalyq odaq negizinde paıda boldy. Biraq bul halyqtar oǵan deıin de boldy emes pe?! Múmkin basqa ataýmen júrgen shyǵar... Demek, qoǵamdyq ǵylym etnostardyń paıda bolý tarıhyn naqty aıta almaıdy, sóıtip tarıh burmalanady.
Tarıhty burmalaý patshalyq Reseı men keńestik dáýirde qatty júrgizildi. Ásirese, túrik halyqtarynyń tarıhyn slaván jurtynan tómen etip kórsetý, mádenıetsiz, shyqqan tegi kúmándi jabaıy dep baǵa berý jalpylasty. Tipti 1986 jyly Almatyda bolǵan Jeltoqsan oqıǵasyn bas hatshy Gorbachev «túzemdikterdiń kóterilisi» degen joq pa?! Qysqasy, bizge kúni keshege deıin osy burmalanǵan tarıh oqytylyp keldi.
– Túsinikti. Burmalanǵan tarıhty qalaı qalpyna keltiremiz?
– Burmalanǵan tarıhty qalpyna keltirý úshin buljytpaıtyn ǵylymı dálel-dáıek kerek. Ony atqaratyn fızıkalyq antropologıalyq zertteýler. Osy salada uzaq jyl eńbek etken adam retinde orys tilinde «Qazaq halqy jáne onyń shyǵý tegi» deıtin kólemdi kitap jazyp shyqtym. Ol áli jaryq kórgen joq. Qoljazba kúıinde qolymda tur.
Bul eńbegińizde qazaqqa qatysty qandaı jańa zertteýler bar?
Bul eńbekte qazaq etnosyna qatysty onyń – bet-beınesi, qan júıesi, tis qurylysy, sezimi, teri bederleri men qańqa súıekterine uzaq jyl júrgizilgen keshendi salystyrmaly zertteýdiń nátıjesi toptastyrylǵan. Iaǵnı, qazaq halqy Eýrazıa qurlyǵynda ózimen birge turyp jatqan júzdegen etnıkalyq toptarmen salystyrylyp tolyq zertteldi. Nátıjesinde, qazaq halqy eshkimge uqsamaıtyn jeke-dara, qudaı aıyryqsha bólek etip jaratqan ózindik morfofızıologıalyq anyqtamalary men antropologıalyq mártebesi bar etnos ekeni dáleldendi. Osy zertteýdiń arqasynda qazaqtyń bıologıalyq, antropologıalyq tarıhy jańadan jazylyp, eshkimge uqsamaıtyn jeke-dara etnos retinde osydan 40 ǵasyr buryn paıda bolǵandyǵy tolyq dáleldendi.
– Salystyrmaly zertteýdiń basty maqsaty qazaqtyń eshkimge uqsamaıtyn jeke-dara etnos ekenin dáleldeý bolyp otyr ǵoı...
– Dál aıttyńyz. Antropologıa – álemdegi halyqtardyń shyǵý tegin zertteıtin jalǵyz ǵylym. Bul ǵylym – adamnyń morfologıalyq, genetıkalyq derekterine qatysty tek dáleldi áńgime qozǵaıdy. Osy oraıda, biz qazaqtyń kúlli Eýrazıany mekendep otyrǵan basqa halyqtardan qandaı aıyrmashylyǵy bar, osyny ajyratýǵa nıet qoıdyq. Mysaly, budan 5-7 myń jyl buryn qazirgi Qazaqstan jerin mekendegen atalarymyz kóne evropoıd tıptes bolǵan. Ol qazirgi orystar nemese basqa da slaván tektester emes. Qazirgi qazaqtarda ejelgi evropoıd atalarymyzdyń úlesi – qan quramynda, bet-álpetinde, alaqan teri bederleri, tis morfologıasy sıaqty proporsıalarynda jáne bıologıalyq, morfologıalyq, fızıologıalyq genderiniń úshten birinde saqtaýly. Osynyń arqasynda qazaq aınalysynda ómir súrip jatqan toptardyń birde bireýine qosylmaıtyn daralyǵyn saqtap kelgen.
– Buny qalaı dáleldedińizder?
– Áýeli qazaqtyń tis qurylysyna arnaıy zertteý júrgizdik. Turaqty tisterde halyqtyń morfologıalyq zańdylyǵy men kádimgi tarıhy saqtalady. Bul ǵylym salasynda áldeqashan dáleldengen dúnıe. Sóıtip, qazaq halqynyń tis qurylysy jaǵynan eýrazıalyq etnostardyń eshqaısyna uqsamaıtyn odontologıalyq ereksheligi baryn anyqtadyq. Ótken 40 ǵasyrda qazaqtyń morfologıalyq tis qurylymyna engen ózgeshelik – astyńǵy birinshi azý tis 60 paıyzǵa ózgerse, ekinshi azý tis 7-8 paıyzǵa ǵana ózgergen. Bul zertteýge 12-17 jas aralyǵyndaǵy 7 myń jasóspirim qatysty.
Kelesi zertteý obektisi qan júıelerine qatysty aıtar bolsaq: álemdegi búgingi adam balasynyń qany 30 túrli júıeden turady. Medısına osylardan 1-shi, 2-shi, 3-shi, 4-shi deıtin tórt júıesin ǵana kádege jaratyp júr. Qan júıesiniń basqa zertteýlerden ereksheligi, ǵylymı saraptamalyq esepterdi jyldam shyǵaryp alýǵa qolaıly. Óz basym 40 myńnan astam qan júıesin jınap, ony ıtalán ǵalymdarymen birlesip zerttedim. Buǵan barlyq ólkeniń qazaqtary qamtyldy. Budan baıqaǵanym – qazaqtyń qanynda ólkelik nemese rý-júzdik eshqandaı aıyrmashylyq joq. Bir qyzyǵy, dúnıe júzinde qazaqqa qan júıesi jaǵynan eń jaqyn halyq qalmaqtar bolyp shyqty.
Sol sıaqty qazaq halqyn óńirlik-jerlik-mekendik turǵydan geografıalyq bes aımaqqa jáne júzdik-rýlyq quramǵa bólip olardyń bet-álpetine arnaıy eseptik formýla arqyly antropologıalyq zertteý júrgizdik. Nátıjesinde, barlyq qazaq bir tekten, bir saptan taraǵan túp atasy bir halyq ekeni dáleldendi. Álemde bet-álpeti jaǵynan qazaqqa eń jaqyn halyq – qyrǵyzdar eken. Ekinshi orynda altaılyqtar tur.
Sonda júzdik-rýlyq qurylymdardyń qazaqqa týystyq nemese gendik eshqandaı qatysy joq bolǵany ma?
Týystyq qatysy bolýy múmkin, qandyq-tektik qatysy joq. Rý-júz degenimiz – kóshpendilerdiń sharýashylyq-turmystyq bólinisi men jaýyngerlik-áskerı odaǵy ǵana. Odan keıin alaqan teri bederleri arqyly zertteý júrgizdik. Álemde 7 mlrd adam bar. Osylardyń alaqan terileriniń bederi bir-birine uqsamaıdy. Sol sıaqty árbir halyqtyń ózine tán basqa halyqtan ajyratyp tanýǵa bolatyn alaqan bederi bolady. Bul bir tylsymnyń ǵalamaty.
Alaqan teri bederleri arqyly zertteýdiń tek mamandar ǵana biletin esep-qısaptary bolady. Buny da ońtústik, soltústik, shyǵys, batys dep tórt óńirlik tıpke bólip qarastyrdyq. Iaǵnı, Qazaqstannyń batysyndaǵy qazaq pen shyǵys shetinde ómir súrip jatqan qazaqtyń teri bederleri 100 paıyz birdeı. Bul taǵy da júzdik-rýlyq turǵydan zertteldi. Óz basym álemdegi barlyq ulttardyń ishinen qazaqtyń alaqan bederin ajyratyp tanı alamyn.
– Qazaqtyń alaqan teri bederiniń basqa jurttan negizgi aıyrmasy qandaı?
– Qazaqtyń alaqan teri bederi doǵaly (arkýs) stılge jatady. Ekinshiden ilmek (petlá) nemese orama (zavıtok) formaly bolady. Osy formalardyń saýsaq izderinde bederlenýi ár halyqta ártúrli. Odan keıin etnostyń birtektiligin zertteıtin dúnıe – dám sezimi. «Fenıltıo karbınıt» deıtin arnaıy untaq bar. Ony sýǵa aralastyryp tildiń ekinshi jartysyna tamyzasyz. Kim qandaı dám sezindi osy arqyly nátıje anyqtalady. Dám sezimi arqyly zertteýdiń 14 tásili jáne osynyń ishinde etnostyq-ulttyq ereksheligin anyqtaıtyn 7 jáne 8 nusqalary ǵylymǵa belgili.
– Siz qazaqtardy túrik halyqtary ishindegi «ortańǵy etnos» degen pikir aıtypsyz? Osyny tarqatyp bere alasyz ba?
– Qazirgi tańda álemde júz mıllıondaǵan túrik tuqymdastar bar. Osylardyń barlyǵy derlik ózderiniń túp tamyryn búgingi qazaq dalasymen baılanystyrady. Rasynda solaı. Óıtkeni, 7-8 ǵasyrda oǵyz taıpalary qazaq dalasynan qazirgi Túrkıa jerine qonys aýdarǵany týraly derek bar. Osydan keıin biz qazaq dalasynan tabylǵan 7-10 ǵasyrlarǵa tán qańqa súıekterge zertteý júrgizip kórdik. Mynadaı qortyndy shyqty. Qazirgi qazaqtardyń antropologıasynyń 50 paıyzy erte ǵasyrlarda qazaq dalasynda ómir súrgen kóne eýropoıdtardyń úlesinde eken de, qalǵan 50 paıyzy shyǵystan kelip kirmelik jasaǵan mońǵoloıd tektesterdiń úlesinde eken.
Sonymen qatar eki myń jyl burynǵy úısin dáýiri men odan da ilgeride ómir súrgen saqtardyń súıek qańqasyna zertteý jasap kórdim. Saqtardyń qańqasyn zerttegende: bizdiń dáýirge deıingi bes myń jyldyqta shyǵystan kelip qazaq dalasyna qonystanǵan taıpalardyń izin ańǵardyq. Osy kirme taıpalardyń úlesi qazirgi qazaqtyń boıynda 15 paıyzǵa tán eken.
– Al qalǵan 85 paıyzy she?
– Qalǵan 85 paıyz qola dáýirinde qazaq jerin meken etken taıpalardyń úlesi bolyp tabylady jáne bul taıpada mońǵoloıdtyq áser joqqa tán, negizinen kóne eýropoıdtar.
– Osy ispen aınalysqanyńyzǵa qansha jyl boldy.
– 50 jyldan astam ǵumyrym ketti. Qudaı maǵan jaqsy ustazdar jolyqtyrdy. Olar: «Sen jergilikti mamansyń, óz halqyńnyń antropologıasyn keshendi túrde zertte! Buny bilmeıinshe sender ótken ǵasyrda neni joǵaltyp, neni taptyńdar, sony bilmeı ótesińder, sonymen qatar morfologıalyq jáne stomatologıalyq ádis arqyly qazirgi qazaqty zertte! Ásirese kóne qańqalardyń tisin zertteýdi úıren, áıtpese etnostyń damý úrdisindegi bıologıalyq zańdylyqty ańǵara almaısyń. Odan keıin qan júıesin zertteýdi úıren» dep amanat aıtty.
– Ustazdar amanatyn oryndaǵan bolarsyz?
– Árıne, ustazdar amanatyn oryndaımyn dep qan júıesin zertteý úshin medısınanyń tórt kýrsyn bitirdim emes pe?!
– Siz ótken ǵasyrdyń 50-shi jyldarynyń aıaǵynda Qazaqstan Ǵylym akademıasynyń basshysy Qanysh Sátbaevtyń tapsyrmasymen qazaq dalasynda ıesiz qalǵan qorymdardy qazyp qańqa súıek jınadyńyz...
– Qanysh aǵamen kezdesýimniń ózi tosynnan boldy. 1958 jyly Máskeýdiń aspırantýrasyna oqýǵa tústim. Maqsatym – Qazaqstannyń antropologıasyn zertteý. Máskeý aıtty: «Qazaqstanda bul taqyryp jabyq, eger zerttegiń kelse Reseı me, basqa bir sheteldi tańda». Biraq men QǴA stıpendıasyna oqyp júrgendikten qalaıda Qazaqstanǵa qatysty taqyryp tańdaýym kerek-tin. Qazaqstanda men zertteıtindeı súıek qory jasalmaǵan. Osy másele akademık Qanysh Sátbaevtyń aldynda talqylandy. Qanekeń buǵan deıin atymdy da estimepti. Biraq meniń antropologıaǵa degen qushtarlyǵymdy birden túsindi de, dereý súıek qoryn jasaýǵa buıryq berdi. Men iske kiristim.
– Qańqa súıek jınaýdy qaı óńirden bastadyńyz?
– Burynǵy Semeı oblysy, Shubartaý aýdany jerinen bastadym. Odan keıin Qarqaraly mańyndaǵy Qarasor kóliniń jaǵasy men Baıanaýyldyń Qaratas degen jerinde ashtan ólgen adamdary kómgen qolatty qazdym.
– Qansha qańqa súıek jınadyńyz?
– 185 bas súıek jınadym. Biraq osy súıekterdi saqtaıtyn jer, zertteý júrgizetin laboratorıa, qural-jabdyq bolmady. Mine, sodan beri 60 jyl ótti, áli joq. Aqyry jınaǵan qańqa súıekterdi Kýnstkameraǵa ótkizdim.
– Antropolog retinde Reseıdegi barlyq qańqa súıekter saqtalǵan mýzeılerdi tolyq aralap kórdińiz be?
– Reseı ber jaǵy, AQSH, Italıa, Úndistan, Japonıa, Qytaı elderindegi súıek qory mýzeılerin kórdim. Tek kórip qana qoıǵan joqpyn, sol jerde otyryp ǵylymı zertteý jumystaryn júrgizdim.
– Reseı mýzeılerindegi qańqa súıekter arasynan Kenesary hannyń basyn kózińiz shalyp qalǵan joq pa?
– Bul jaı únemi nazarymda boldy. Biraq biz Kene hannyń bas súıegine qatysty kóbinde ańyz-ápsana aıtamyz. Hannyń basyn Ombyǵa aparypty, keıin Ermıtajǵa tapsyrypty degen sıaqty. Bul týraly eshqandaı qujattyq derek saqtalmaǵan. Maman retinde aıtarym: qyrǵyzdyń Almasaıynda hannyń basy shabyldy, ol atpen Ombyǵa jetkizildi-mys. Bul múmkin emes. Óıtkeni, shabylǵan bas alyp júrýge kelmeıdi. Tez sasıdy. Ony tasymaldamaı turyp ǵylymı metodologıalyq sharalar jasalýy kerek. Mysaly, basty áýeli ystyq qumǵa 35 sm tereńdikke kómip qoıady. Úsh kúnnen soń ekinshi jerge aýystyryp kómedi. Osylaı bastyń terisi men etin aǵyzady. Tazarǵan súıekti arnaıy ertindimen jýady. Ekinshi tásil – basty arnaıy tesik ydysqa salyp ystyq sýǵa 4-5 saǵat qaınatady. Shamaly ýaqyt ótkennen keıin bútin ydysqa salyp taǵy qaınatady. Terisi sydyrylǵan qańqany arnaıy eritindige malyp jolǵa daıyndaıdy. Odan soń alyp júrýge bolady. Kenesarynyń shabylǵan basyna osynyń bári jasaldy dep oılaısyz ba? Qysqasy, hannyń basy Ombyǵa da jetpegen...
- Elimizde antropologıany damytý úshin ne isteý kerek dep oılaısyz?
Qazaq dalasynda ómir súrgen adamdardyń san ǵasyrlyq súıek qoryn jasap, ony Ulttyq mýzeıde turaqty saqtaý sharasyn jedel qarastyrmasaq kesh. Mysaly, men otandyq antropologıa jaıly kóptegen ǵylymı eńbekter jazdym. Kúnderdiń kúninde meniń eńbegimdi bireý kórip, «mynaý antropolog Orazaq Smaǵulovtyń eńbegi eken, endi munyń dáleli súıekterdi kóreıik» dese, kórsetetin synyq qabyrǵa joq. Sóıtip men dálel-dáıekti aýadan alǵan adam bolyp shyǵamyn. Sodan bir qý keledi de «qazaqtarda Smaǵulov jazǵandaı genetıkalyq tarıh joq» demeı me?! Osylaı bolmas úshin Qazaqstan jerinen tabylǵan qańqalardy qaı ǵasyrǵa jatatynyn anyqtap, ýaqyttyq tizbe boıynsha ulttyq mýzeıge qoıý kerek. Súıek dáleli ótirik aıtýǵa kelmeıdi. Sóıtip halqymyzdyń genetıkalyq, bıologıalyq tarıhy túgendeledi. Elbasy aıtyp júrgen «Máńgilik El» degenimiz osy.
Qazaqtyń tarıhy onyń bir tamshy qany men qańqa súıeginde saqtaýly. Bundaı ári shyn, ári naq, ári aqıqat aqparatty álemniń eshbir arhıvinen taba almaısyz. Súıek arqyly adamnyń násilin jáne sol halyqtyń tek ózine tán genetıkalyq aýrý-syrqatyn da anyqtaýǵa bolady. Mysaly, evreı aýrýymen tek evreı ǵana aýyrady. Amozanka taıpalarynyń aýrýymen basqa halyq aýyrmaıdy. Bizdegi kúrdeli másele ınstıtýt-ýnıversıtetterde antropologıa oqytylmaıdy. Odan keıin asa bir qundy qańqalar jeke adamdardyń qolynda. Olar qańqanyń ózin joq degende tisin shetelge kontrabandalyq jolmen satyp jiberip jatyr.
– Nege?
– Bularǵa aqsha kerek. Al sheteldikterge qazaqtyń genetıkalyq qoryn bilip alý kerek. Basqa basqa bizdiń el shetke taza qan (jıvaıa krov) satýdy bastady. Bir tamshy qanda kúlli ulttyń genetıkalyq zańdylyǵy saqtalady. Álemde 4000-ǵa jýyq etnıkalyq qaýym bolsa osylardyń tabıǵı jaratylysynda jazymyshtan berilgen kemshiligi bolady. Osy kemshilikti dál tapsań, sol halyqty 30 jyldyń ishinde aqymaq-máńgúrt qylyp jiberýge, 50 jyldan keıin jer betinen joq qylyp jiberýge bolady. Qazirgi qurlyqaralyq zymyrandardyń áskerı qupıalyǵy adamnyń genetıkalyq kodynyń qupıasynyń qasynda túkke turmaıdy. Osyny bizdiń qoǵam túsinbeı otyr. Halyqtyń gendik qoryn basqanyń qolyna berý – sol halyqty óltirýmen birdeı.
Áńgimelesken Beken Qaıratuly
