Samǵaý kókte, ıaǵnı, kózkórim bıikte ushyp júrgen búrkittiń qandaı ekenin hám jaqsy-jamanyn anyqtaý úshin jerde turyp synaısyz. Áýeli, onyń ushyp júrgen bıiktigine mán berý kerek. Qyran búrkit basqalarǵa qaraǵanda, tym bıikke kóteriledi. Tipti, sonaý kókte samǵap bara jatqan ushaqtarǵa soqtyǵysqan oqıǵalarda bolyp turady. Ekinshi shart – qustyń betalysyna qaraısyz. Mysaly, kóktegi qus jeldi jaryp órshelene ushsa ol – qyran. Úshinshi shart – qustyń kóterip ushqan jeminiń (túlki, qoıan, qarsaq, qozy-laq, qońyr ańdardyń tóli t.b.) úlken-kishi mólsherine qarap, búrkittiń qýat-qarymyn shamalaýǵa bolady.
Sol sıaqty, búrkitti jerge túsip, qonaqtap otyrǵan kezinde de synaıdy. Qazaq qusbegileri tuǵyrǵa qonaqtap otyrǵan búrkittiń syrt tulǵasyna qarap, kermıyq nemese kerbez qus ekenin ańǵaratyn bolǵan. Mundaı sıpattaǵy qustar – tuǵyrda otyrǵanda eki topshysy úshkildenip aldyna qaraı shyǵyp turady da, qos jaýyrynnyń ortasy naýalanyp kórinedi. Kermıyq qus aldynan qaraǵanda syıdamsha keledi. Bundaı kermıyq-kerbez qustar ishegi tarylǵan (bir ishek) jylqy sıaqty álsizdeý keledi.
Al, tuǵyrynda qonaqtap otyrǵan qus – kórer kózge kústileý kórinse, aldynan qaraǵanda denesi sál qýshyqtaý, topshysynyń ushar basy dóńgelenip tursa, otyrysy búkishteý kelse, mundaı qus – alǵyr, erekshe qýatty, alysqanyn astyna basatyn kúshti bolǵany.
*****
Jalpy búrkitti synaǵanda onyń túr-tulǵasyna, dene bitimine, súıek qańqasyna, qanat-quıryǵyna, mamyǵyna, basyna, aıaq-baqaılaryna, tumsyq-tyrnaǵyna, kóz ajaryna, ushyp-qonýyna.., t.b. nazar aýdarylady.
Búrkittiń alǵyrlyǵy denesiniń úlken-kishiligimen ólshenbeıdi. Denesi eńseli zor bolǵanymen keýde súıegi qýshyq búrkit qarymdy qyran bola almaıdy. Qustyń keýde bitimi jalpy denesimen úılesip turǵany abzal. Mysaly, denesi qansha úlken bolǵanymen, tósi tar, tóbesi úshkil, tumsyq túbi qýshyq, san etteri bosalań bolsa ondaı búrkitten jaqsy qyran shyqpaıdy.
Egerde, búrkittiń ezýi kepserli, qaýyrsyny qylshyqty, beti súıegi jalpaq, tumsyǵynyń sarysy dóńesteý, tumsyq ushyndaǵy ımek múıizi qysqa, ári juqa, tanaýy keń, sýaǵary jyryq, shúńirek kóz, eki ıyǵynyń arasy alshaq, qoby jaýyryndy, shalqaq tósti, tuǵyrda aıaǵyn alshań basyp nyq otyrsa, bul qyran bolar búrkittiń syny. Mundaı búrkitke qazaq qusbegileri:
Qylysh tumsyq, qaıqy tós,
Úńgir qabaq, qysyq kóz,
Ne berse de, tabylmas,
Ózi qaǵyp, ózi alar,
Yrystyǵa bolǵan kez, - dep baǵa bergen.
*****
Tájirıbeli qusbegiler qyran qustyń birinshiden, qanaty uzyn bolýyn, ekinshiden, quıryǵy uzyn bolýyn, úshinshiden, sıraǵy uzyn bolýyn qadaǵalaıdy. Bul úsheýi bir qustyń boıynan tabylsa, ol óte jaqsy qus dep esepteledi. Jalpy qazaq qusbegileri búrkitti synyna qaraı bes túrge bólgen:
Birinshisi syny. Basy úlken, qandy kóz, orqyzyl balaq, jaýyryndy, terek japyraq júndi, qaýyrsyny meljemdi, quıryq shalǵysy qylysh tárizdi ári túzý, keń alqymdy, tili men tańdaıynda qara jolaq (qanǵa toımas qara til) bolady.
Ekinshisi syny. Kók tumsyq, kók aıaq, basy kókshil, tuıaǵynyń túbiri jazyqtaý bitimi nyǵyz búrkitti kók aýyz doly qyran dep ataǵan. Sebebi, bul qus ańmen alysqan saıyn doldana túsedi.
Úshinshisi syny. Sańǵyryǵynan ýys-ýys qurt túsetin, ári bıtti, eki tanaýy keń, sýaǵary jyryq ári juqa búrkitti qusbegiler bıtti qyran nemese qurtty qyran dep ataıdy.
Tórtinshisi syny. İri deneli saýsaq-tuıaǵyǵy salaly búrkitterdi temir saýsaq, shege tuıaq dep ataıdy. Bular basqa búrkitterdeı emes, aıaǵy etsiz, tuıaǵy jazyq, basy jalpaq, tumsyǵy qysqa, suńqar tumsyq keledi. Mundaı qyrandar óte sırek kezdesedi. Túlkimen kóp alyspaıdy. Salmaǵy aýyr bolǵandyqtan ańǵa ekpindep túskendi unatady. Keıde tipti túlkiniń ishin jaryp nemese belin úzip jiberedi. Mundaı búrkitti qusbegiler tuıǵyn toqpaq nemese ish jarǵysh dep de ataıdy.
Besinshisi syny. Bitimi zor, kózi shúńgil, balapan kezinde júni qara, balaq júni shýdaly, aq bilek, aqıyq, júniniń ushynda aq burshaǵy bar qusty qusbegiler Altaıdyń aqıyǵy dep ataıdy. Bul qarly bıik taýlarda, ásirese, Altaı taýynda kóbirek kezdesedi. Mundaı qustar, kóbinese, qońyr ańdarǵa qumar keledi. Taý eshki, qara quıryq, elik sıaqty ańdardy ustap jeıdi. Bul naǵyz muzbalaq qyran.
****
Joǵaryda aıtylǵan búrkittiń syndarynan basqa óte alǵyr qyrandarda ǵana kezdesetin aıyryqsha sıpattary da bolady. Bul týraly 2009 jyly Shınjan ólkelik İle halyq baspasynan jaryq kórgen «Qazaqtyń dástúrli qusbegilik óneri» atty kitapta (qurastyrǵan Bólesh Qalıuly) aıtylǵan úsh sıpat bar.
Birinshi sıpaty. Tulǵasy shymyr, qaǵylez, bulshyq etteri qaıyńnyń toshysyndaı bólek bitken, tósi keń, shalqaq, topshysy qatty, tóbesi jalpaq, mańdaıy keń, tynys tesigi úlken, tumsyq túbi etekti, aýzy úlken, jutqynshaǵy keń, tegeýirini qysqa, jýan saýsaqty, ótkir tuıaqty, kózi shúńirek, bıik qabaqty, doǵal tumsyǵy ishke ıilińki bitedi. Mundaı qus ot janarly, júrekti keledi.
Ekinshi sıpaty. Denesinde jalǵyz tal uzyn júni bolady. Ol bir jaq qaptaldyń astyndaǵy serbek júnnen burala-shıratylyp shyǵady. Aspandap ushqanda sol uzyn júnnen ysqyrǵan dybys shyǵady. Tájirıbeli qusbegiler osy ysqyryq-zýyl arqyly naǵyz qyrandy biledi, ári ańǵara alady. Ony qaýyrsyn-júndi qyrja qyran dep ataıdy.
Úshinshi sıpaty. Qos qaptalynda ekiden úshke deıin aq quıryq qaýyrsyn bolady. Qasqa qaýyrsyn quıryǵy qara keledi. Sol sebepti, ondaı búrkitti qaraqasqa qyran dep ataıdy.
****
Búrkittiń tuıaǵynyń túbi jińishke, uzynshaq, doǵaldanyp bitse, jembasar maıtaban deıdi. Búrkittiń saýsaǵyndaǵy astyńǵy baýyr etin tomar deıdi. Tomarly qus qyran bolady.
Kánigi qusbegiler búrkittiń tolarsaǵyn ustap kóredi. Iaǵnı, qustyń tolarsaǵy basbarmaqtyń alǵashqy býynyna tolsa ondaı búrkitti jaqsy qus dep esepteıdi. Sol sıaqty, búrkittiń ashamaı súıeginiń arasyna eki saýsaqtyń basy syısa nemese barmaqtyń basy keń aınalyp tursa, buny aıyr súıek ashamaıly qus dep ataıdy. Ashamaıy biteý, tuıyq qustar kúıshil keledi, onsha jaqsy bolmaıdy.
Sol sıaqty, qustyń alqymyna tórt saýsaqtyń basy sıatyndaı bolsa, ári tós súıeginiń erneýi jylmaǵaılanbaı qaıyrylyp bitse, aıtýly qyran dep esepteledi. Mundaı qustary óndirgishti ór minez, aıtýly alqaker dep maqtaıdy. Qyran qustyń tili qara bolady. Qus áýeskerleri muny qanǵa toımas qara til nemese qalyń ezý qara til deıdi.
Beken QAIRATULY
