«Baıtal túgil, bas qaıǵy» frazeologızmindegi «baıtal» sózi múlde durys emes. Biraq, onyń o bastaǵy nusqasy «baıdaly» da emes, – «BAITUL».
BAITUL – erte zamandarda shashtyń o r a ı tusynan qoıylǵan jaýyngerlik shash úlgisiniń biri; tóbeburym. Bul ataý – birikken eki sóz: «BAI» jáne «TUL».
Alǵashqysynyń basty mánderi: «Kúnniń Ata Qudaıy»; «Erkek Rýh». Negizgi nusqasy – «ABAI». Onyń syńarlyq bir túri – «UMAI» (Kúnniń Ene Qudaıy; urǵashy Rýh;.,) termıni. «MAI» túrinde de saqtalǵan. «Bastaǵy jalǵyz tóbeburym» degen aýyspaly maǵynaǵa da ıe bolǵan «TUL» sóziniń negizgi máni – «jalǵyz». Mysaly, «tul jetim» (jalǵyz qalǵan jetim), «tul jesir» (jalǵyz qalǵan jesir). «TUL» (tóbeburym) sózinen «tulym» («TUL+ym»; bala shekesiniń eki jaǵyna, shúıdesine qoıylar kishi tul), «tulymshaq» («TUL+ym+shaq»; kishi tulym) ataýlary órbıdi. Al, «t u l d a ý» (qazaǵa ushyraǵan Erdiń mingen atyn k ú z e ý) yrymy – «Er tulǵanyń Rýh retinde ushyp ketýi»; qaıtys bolýy («Bastyń tóbeburymsyz qalýy») ısharatyna oraı atqarylar atrıbýttyq kóne shara.
Baıtul demekshi, jalpy, baıyrǵy dana babalar túzgen dúnıetanym qazynasynda shash jaıynda, onyń qasıeti jaıynda jáne shash qoıý úlgileri men olardyń fılosofıasy haqynda áli múldem zerttelmegen talaı-talaı qupıa syrlar bar. Táńiri jar bolsa, biz olar jáıli «Ańqyl» kitabynda biraz baıandamaqpyz. Baıtul tarıhy – baıtuldary jelkildegen amerındostardyń Amerıkaǵa aýyp barǵan zamandarynan da ary jatyr...
Qosh. Sonymen, atalmysh frazeologızmniń durys nusqasy – «BAITUL TÚGİL, BAS QAIǴY». Munyń aıtary – «Tóbeburymdy saqtap qalmaq túgili, Basty saqtap qalýdyń ózi qaıǵyǵa aınaldy» degen qamyryq. Al, ertede, tóbeburymy (baıtuly) jaý qolynan kesilip, tiri qalǵan jaýynger «ıt ólimge ushyraǵan» dep eseptelingen. Ol – Týyń ıa jyǵań máńgige jyǵylǵandaı bir qasiret!
Qazir biz qaralyqatynshashtanǵandar zamanynda tirlik etýdemiz...
Tynyshtyqbek ÁBDİKÁKİMULY
6alash usynady
