Qoda jáne qoda quryp balyq alý. 2015 jyl, Ertis boıy.
Altyn keýde aqsaqaldardyń áńgimesi men tarıhı materıaldardyń mazmundary bizge balyqshylyq qazaq halqynyń baıyrǵy kásipteriniń biri ekenin, balyqshylyqqa baılanysty mol mádenıettiń barlyǵyn ańǵartady. Tómende qazaqtyń balyq aýlaý tarıhy, balyq aýlaýdy bastaý salty, balyq aýlaý quraldary, balyq túrlerin ataýy, balyqshylyqqa qatysty yrym-tyıymdary, balyqshylyqqa qatysty maqal-mátelderi jáne óleńderi týraly qysqasha toqtalamyz.
Sharýashylyǵy tabıǵatpen tamyrlasyp jatatyn qazaqtyń alǵashqy eldi mekenderiniń biri, ózen saǵasy, kól jaǵasy edi.
Ata-babalarymyz alǵash otyryqtanýdy oılaǵanda-aq olardyń nazaryna otty-sýly alqaptar aldymen ilindi. Tirshiligine tıimdi osyndaı óńirler olardyń órken jaıýyna óz septigin tıgizdi, mal baqty, ań aýlady, egin saldy degen sıaqty. Osydan keıin ózen, kól boılaryn turaqtaǵan halyqtyń jańa bir kásibi − balyqshylyq bastaldy. Ol týraly ózindik óndiris úlgilerin jaratty, balyqshylyq mádenıetin qalyptastyrdy. Muny ózen órkenıeti deıtin máıekti mádenıettiń mazmunynan bóle qaraýǵa bolmaıdy. Ejelgi eldi mekender men kóne qalalardyń ózen-kól jaǵalarynan boı kótergenin, onda balyq aýlaý barynsha etek alǵanyn baıyrǵy balyq ustaý, balyq ystaý quraldarynyń arheologıalyq qaldyqtary dáleldeıdi.
Balyq aýlaý bizge paleolıt dáýirinen beri belgili, mezolıt jáne neolıt dáýirlerinde balyq aýlaý burynǵy ań aýlaýmen tepe-teń mańyzdy kásip kózine aınalǵan. Bul kásiptiń negizgi belgileri máglemóze mádenıetiniń (b.z.b 5000−6800 jyl) eskertkishterinen aıqyn kórinedi. Kezinde «Balyq» degen ataýdyń «Qala», «Kent» degen maǵynasy da bolǵan, VI-VII ǵasyrlardaǵy qalalarǵa osyndaı at qoıylǵan. Ertedegi «Balyq» ataýymen aıtylatyn eski qalalardan: balyq, balyhsy, han-balyq, qubabalyq nemese qubalyq, besbalyq, ile-balyq, t.b bar.
Tilimizde balyqshylyqqa qatysty arheızm ataýlary barshylyq, osynyń bári balyqshylyq kásibiniń qazaqqa tańsyq emestigin, tarıhynyń tym aryda jatqanyn ańǵartady. Ejelgi qazaq balyqshy aýyldarynyń balyq aýlaýdy bastaıtyn ózindik toptyq salty bolǵan. Balyq aýlaýdy bastaý turaqty bir kúnge týralanady, munda ultymyz qonystanǵan óńirlerdiń maýsymdyq paryqtary zor bolatyndyqtan, jergilikti halyq sol aranyń oraıly mezgilin tańdaıdy. Bul kúni aýyldaǵy barlyq adam balyq aýlaýǵa shyǵady. Aýyldyń úlken aqsaqaldary balyqshylarǵa izgi tilekterin bildiredi. Balyq aýlaý bastalǵan osy kúni aýlanǵan balyqtan aldymen aýyldaǵy kedeı-kepshik, jetim-jesir, qolǵanatsyz qarttarǵa sybaǵa bólinip beriledi, muny «Óli sybaǵa» dep ataıdy. Onan qalǵanyn basqa barlyq otbasyna teń úlestiredi. Sol kúnniń ertesinen bastap balyq aýlaý jumysy ary qaraı jalǵasyn tabady. Balyq ustaıtyn oryndar shúmek, shabyra, oınaq, qazan, ótkek dep atalady da, balyqshylar aýdy sondaı jerge salady.
Qys kúnderi kókshe muzdyń qyzylshunaq aıazynda balyq aýlaýdyń da ózindik sán-saltanaty bolatyn-dy. Adamdar «Súımenshi», «Nárelshi», «Aýshy» degen sıaqty arnaýly jumys bólisterin alyp, balyq aýlaý jumysyn aq saýyt kıip, kók marjan taǵyp júrip birge oryndap otyrady. Jurt balyq aýǵa kóp túskende «Aý maılandy!» dep quttyqtasady. Jalpy qazaq ulty balyq tary shashatyn kezinde balyq aýlamaıdy, úlkender: «Jyńǵyl búrlegende balyq tary shashady» dep, ol kezde de balyq aýlaýǵa tyıym salady. Balyqtyń tary shashyp, kóbeıetin mezgilin «Týlaý», balyq salýǵa tyıym salynǵan sý aýmaǵyn «Jabyq», balyq aýlanatyn mezgildi «Járkeý» dep ataıdy. Balyqshylardyń balyq óńdeıtin jeri bolady, ony «Bataǵa» dep ataıdy, ustaǵan balyqtaryn ótkizetin arnaýly orny bolady, ony «Tartym» deıdi.
Qazaq halqynyń balyq aýlaý quraldaryn jasap paıdalaný tarıhy 7000 jyldan asady. Balyq ustaý quraldaryn jasaýda qamys, shı, shilik, aǵash, súıek, qola, temir sıaqty materıaldardan paıdalanǵan. Kóne balyq aýlaý quraldarynan: qoda, samala, aý, tor, qurma, qalta, sarqyma, sere, shanyshqy, jutpa, qarmaq, kerme, abaq, aqpa, aýsar, jylym tor, qabadan, qaza, qama, qurma, sere (Naıza), shanyshqy, súzeki, súzgi, súńgi, kerme, tuzaq, t.b bar. Balyq aýlaýda kólik retinde qaıyqty paıdalanady, qaıyqtyń túrleri de kóp bolǵan: qamysty keptirip, ony qatarlastyryp býý arqyly jasalatyn sal, iri qara terilerinen jasalatyn teri qaıyq, aǵashtan jasaıtyn aǵash qaıyq (naýa qaıyqty da qamtıdy). Qaıyqtyń munan basqa bókeli, bóldirge, bótelke degen kishkene túrleri bolǵan. Ertedegi saqtar iri janýarlardyń qarynynan jasalǵan shanashty (qalta, dorba) úrlep, júzý quraly retinde paıdalanǵan. Balyq aýlaıtyn qosymsha quraldardan jáne joramal − ustaǵan balyqty tizetin tizbek, salmaq − balyq keptiretin aǵash, qarashaq − aý toryn bekitetin arqan, aqtaıaý − balyqty aýdan súzip alatyn qural, qoqan − úlken balyqtardy sýǵa baılaıtyn tizbek arqan, shúńki − sýdan balyq izdeıtin qalaqsha sıaqtylar bar. Qazaq halqy jasaǵan óńirdegi balyqtyń túrleri tótenshe kóp, onyń árqaısysyna ózine jarasymdy tamasha at qoıa bilgen: jaıyn, qyzyl, mekire, qurtqa, shortan, taban, sazan, aq shabaq, qara balyq, alabuǵa, altyn balyq, ıt balyq, aq qaıran, shómish balyq, túıme balyq, bekire, teńbil balyq, jylan balyq, qashaǵan, sary balyq, taspa balyq, laqa balyq, kókserke, alaqanat, t.b ustaǵan balyqtaryn saqtaý, uzaqqa tasý, kire tartý kerek bolǵanda, balyqshylar balyqty ádemilep keptiredi.
Keptirý joly mynadaı bolady: aldymen balyqty jonynan jaryp, ishin arshıdy, onan soń tuzdap biriniń ústine birin qabattap tuz sińgenshe qoıady. Tuz sińgen balyqty qamystan jasaǵan kepeniń ishine arsalap keptiredi. Qamys kepeniń ishi salqyn, jel ótisip turatyndyqtan balyq tobarsyp, jaqsy súrilenedi. «Balyq basynan sasıdy» degen maqal bar. Súrileıtin balyqtardyń Aıqulaǵy tolyq alynyp tastalady. Qolma-qol tutynatyn balyqtardy kóbinde ishinen jarady, kertip-kertip tuzdap qoıyp baryp tobarsytyp alady. Balyqty tutynýda asyp jeý, qýyryp jeý, qaqtap jeý negiz etiledi. Basqa taǵamdarmen aralastyryp as ázirleý de bolǵan. Jalpy alǵanda, balyqty óziniń alǵan sýyna qaınatyp jese dámdi bolady.
Qazaq halqynyń balyqshylyqqa qatysty yrym-tyıymdary da barshylyq. «Balyqqa bata joq», degen maqal bar. Ádette balyqqa bata jasamaıdy. «Balyq kóti jylmaǵaı» degen maqal bar. Sondyqtan balyqtyń quıryǵynan ustamaıdy, bulaı qylsa, aýǵa balyq túspeıdi dep yrymdaıdy. Balyqty «Je!» demeıdi, jegende úndemeıdi, bul tamaqqa qyltan turyp qalýdan saqtanǵandyq. Bul týraly «Balyq jegen baǵyspas, jan-jaǵyna qaǵyspas» degen maqal bar. Tabaqtaǵy jep otyrǵan balyqty aýdarmaıdy, mundaı bolǵanda, qaıyq aýdarylyp qalady dep yrymdaıdy. Tamaǵyna balyqtyń qyltany turyp qalǵan adam qalyptasqan ádet boıynsha «Sýǵa túsip óleıin-aı!» dep kólge qaraı tura júgirýi kerek, sonda tamaqtaǵy qyltan shyǵyp ketedi dep biledi.
Ultymyzda balyqqa qatysty maqal-mátelder de az emes. Olardyń keıbiri balyqtyń ózine qaratylyp aıtylsa, keıbiri balyqshylyq kásibine qarata aıtylady. Endi bireýleri balyqqa baılanysty ómir fılosofıasyn túsindiredi. Mysaly, «Bastaý basynan tunıdy, balyq basynan shirıdi», «Órlegen balyq aýǵa jolyǵady, ór keýde jigit daýǵa jolyǵady», «Eki eli balyqty bir eli balyq jutady», «Ólmegenge óli balyq jolyǵady», «Balyq úndes, baqa tildes», «Balyqshynyń túsine aý enedi, batyrdyń túsine jaý enedi», «Borandy kúni balyqshynyń jany tynysh, jaýyndy kúni eginshiniń jany tynysh», «Balyqshy kólin maqtaıdy, eginshi jerin maqtaıdy», «Balyqshy kúnde armanda, eginshi jylda armanda», «Sabyrsyz balyq saǵasynan ilinedi», «Balyqtyń bári bekire bolmas, shóptiń bári kekire bolmas», «Balyqshynyń balaǵy keppeıdi, qaıyqshynyń qalaǵy keppeıdi», «Qarmaq balyqty qappaıdy, balyq qarmaqty qabady», «Jandyda balyq úlken, jansyzda qamys úlken», «Et kóp bolsa, mal baılyǵy, balyq kóp bolsa, kól baılyǵy», «Balyq jeseń basyn je», «Metire eti turǵanda, toqty eti topyraq tatıdy», «Aǵyn sý bal tatyr, aq shabaq maı tatyr», «Jelbezekke jebe darysa, balyq orge júze almas», «Balyqtyń táttisi − qurtqa, qustyń táttisi − ular», «Balyqshynyń baqqany − aý, dáýkestiń baqqany − daý», «Jaqsy men jamandy halyq biledi, sý tereńin balyq biledi», «Aýyna balyq ilinse, kim bolsa da qýanar», «Balyq jemegen qyltan jutyp Qaqalar», «Balyqshy sýda júrse de sýsap júredi», «Ajaldy balyq jemge shabar», «Balyqshyǵa balyqshy jol beredi», «Iirimi joq sýdan ıirilgen balyq ne tabady», «Balyǵy joq kól qysyr», «Balyq joqta baqa da balyq», «Balyqtyń basy bir, qabyrǵasy jik-jik», «Balyqshynyń aty shólden óledi», «Balyqta sút joq, balasyn teńiz asyraıdy», «Jar qulasa jaıyn óler», «Balyq aýlaı almaǵan sýdy laılaıdy», «Aýdy tartsań aýmaqtaǵy jınalar», «Seldiń sýyna sengen balyq egindikte qańǵyrady», «Balyq jegen baǵyspas, jan-jaǵyna qaǵyspas», «Balyǵy joq kól qysyr, basy joq kól qysyr», «Balyq basyn alady, egin esesin alady», «Balyqtyń baılyǵy etek-jeńi kepkenshe», «Balyqty sýdan izde, altyndy qumnan izde», «Balyqshynyń úıine barsań qarma jeısiń, eginshiniń úıine barsań jarma jeısiń», «Qaıyǵy bar balyqshy − shaılyǵy bar balyqshy», «Etikshiniń erninen balyqshynyń balaǵy taza», «Qudanyń qudasy − balyqtyń sorpasy».
Qazaq aýyz ádebıetinde balyqqa qatysty óleń-jyrlar, jumbaq, aıtys óleńder jáne ertegiler erekshe kóp. Óleń mazmuny kóbinde balyqtyń ereksheligin baıandaý bolyp keledi. Balyqshylyqqa qatysty óleńderdi ádette «Balyq óleń» dep ataıdy, olar balyqshylyqqa qatysty óleń-jyrlar tobyna jatady.
Úlińgir kóliniń baıyrǵy tórt balyǵy aqshabaq, alabuǵy, taban balyq, qara balyq edi, balyqty 11 túrge bólgen balyq óleńde sol tórteýi bylaı sıpattalady:
«Balyqta on birinshi − shabaq eken,
Áýeli jylqy ósirer jabaǵy eken.
Ushqan qus, júgirgen ań −baryn-daǵy,
Ósirgen jándik etip tamaq eken».
***
«Bireýi on bir balyq − alabuǵa,
Bastaǵan jyrtqyshtyqtan aty shyǵa.
Jaýyna tiken jalyn tikireıtip,
Tasada jemin ańdyp jatar buǵa».
***
«Bireýi on bir balyq − taban balyq,
Júrmeıtin qamshylasa shaban balyq.
Basqa balyq tereńge ketse-daǵy,
Jalqaýlyqtan qalady artqa qalyp».
***
«Bireýi on bir balyq − qara balyq,
Basqaǵa uqsamaıtyn dara balyq.
Bolǵanmen syrty qara, eti appaq,
Jigitter júrmegeısiń qapy qalyp».
Osyǵan uqsas, halyq ánderinde de balyqqa qatysty mazmundar, joldar kóp kezigedi. Balyq óleńniń qaısy biri bolmasyn bizdi balyqtyń aty men túr-túsine, balyqshylyq kásibine qatysty bir qydyrý derektermen qamdaıdy. Mysaly,
«Qonǵany aýylymnyń balǵyn kóldi,
Balǵyn kóldiń balyǵyn alǵym keldi.
Ketse de jer túbine Kóship aýylyń,
Sońyńnan at jaratyp barǵym keldi».
***
«Kózińnen aınalaıyn kúlimdegen,
Dushpanǵa basqan iziń bilinbegen.
İshinde darıanyń sen aq sazan,
Salsam da altyn qarmaq ilinbegen».
***
«Ertistyń almaq bolsań metiresin,
Sereńdi oqtap sýǵa tesilesiń.
Sáti kep bir metire ustap alsań,
Etin jep, sorpasyna kekiresiń».
***
«Tań atsa qara Ertiske qarmaq saldym,
Kúnine shelek-shelek balyq aldym.
Balyqty asyp ta jep, qaqtap ta jep,
Kún kórer sónimenen qatyn-balam».
***
«Bir balyq sýda ósken qurtqa balyq,
Ekeni qurtqa balyq jurtqa anyq.
Balyqtyń eti tátti, sorpasy ystyq,
Júrmesin aýzyń kúıip urttap alyp».
***
«Balyqtyń jáne biri qyzyl eken,
Qanaty quıryǵymen uzyn eken.
Ózenniń tereń jerin meken qylyp,
Táńerteń ishimenen júzedi eken».
***
«Bir balyq kólde júzgen taban balyq,
Júrmeıdi orge taman shaban balyq.
Kólde oınap kólkildegen tabandardy,
Ustadyq shúńet jerge qamap alyp».
***
«Bir balyq kólde júzgen sazan balyq,
Sala ber ustaǵandy qazanǵa alyp.
Balyqtyń ataýlaryn bilmek bolyp,
Qoımadyń aıta ber dep mazamdy alyp».
***
«Bir túri balyqtardyń shortan eken,
Bul-daǵy jurtqa málim ortaq eken.
Toptasyp seıil quryp, serýendep,
Aınalyp uly kóldi jortady eken».
***
«Ertede aty shyqqan qara balyq,
Sezimi basqalardan dana balyq.
Balyqty sýdan alǵan men tastaıyn,
Úıińe arqalap bar sanap alyp».
***
«Bir balyq kólde ósken aq balyqty,
Qyraǵy basqalardan saq balyqty.
Jınalyp barlyq balyq keńeskende,
Bárinen men aqpyn dep maqtanypty».
***
«Patshasy on bir balyq − bekire eken,
Qaırańyn qara Ertistyń qylǵan meken.
Artqysyn ustap jatsań aldyńǵysy
Úıezdep tura berer almaı sekem».
Qaırat İBİRÁLİULY
6alash usynady
