«El qamyn oılaǵan, qyzyl tilin qarý etken qazaq jyraýlary árqashan óz oılaryn ashyq aıtqan» deıdi qazaq tarıhyn sýsha sapyrǵan, óz keziniń asa bıik, shoqtyqty jazýshysy İlıas Esenberlın. Sol qazaq jyraýlarynyń Jambyl Jabaıevpen dáýirles jasaǵan bizdiń eldegi eń sońǵy sarqyttarynyń biri, biri bolǵanda da biregeıi, qaıtalanbas tulǵa – Aqyt Úlimjiuly. Bizdiń eldegi, bizdiń el ádebıetindegi qyzyl tildi eń shegine jetkizip paıdalanǵan, onan adamnyń oıyna kelmes ishki órnekter salyp, tildiń ishki kómes múmkindikterin erkinshe asha bilgen de osy Aqyt Úlimjiuly. Sonan da tildiń paıda-zıanyn ol myna birneshe jaqtan turaqtandyrǵan.
Birinshi, tildiń qasıetin, adamǵa yqpalyn durys jaqtan turaqtandyrǵan. Sonan da ol sóz ben jyrdy qyzyl tilge baılap túsinedi. Bul bizdiń «Sóz, til – oıdyń týyndysy» deıtin kim kóringen aıta beretin dástúrli nazarıalarymyzǵa sál de bolsa baǵynbaı ketedi. Ol osy ustanymyna sáıkes «Aqyl men zeıin, jyr men sóz qyzyl tilden taralǵan» (1-tom,184-bet) deıdi. Bul jerde qyzyl til adamı sıpat alyp tur. Bul bir qaraǵanda «Sóz – oıdyń týyndysy» degen dástúrli qaǵıdamen sáıkespeıtindeı kóringenimen, «Sóz oıdan týylady, sonan soń qaıta aınalyp oı úshin qyzmet etedi» degen qaǵıdany qazaqy turǵydan aıqyndaı túsedi. Bul osy tulǵasynda tek aqytsha oılaý júıesine jatady. Aqyt qyzyl tildi qudyret turǵysynan tanyǵan. «Aqyl, zeıin, jyr, sóz» bulardyń barlyǵy qyzyl til aldynda qanatsyz qus sıaqty. Onsyz olardyń baǵy janbaıdy, joly da bolmaıdy. Qyzyl tilsiz olar beıne bir saqaý, sańyraý nemese bir meńireý adam sıaqty. Onymen esh neni tanı almaısyń. Osy ýaǵyzyn onan ary órkendetken aqyn endi bir tusta «Sóz bazar, aq qaǵazǵa salsam nazar, mysaly qyz uzatqan beııne jıyn» deıdi. bar nárse sol qyzyl tildiń qudyretimen ashylady, jaınaı túsedi demekshi. Dál osy jerde danyshpan Luhpan Hakimniń «Qane, endi siz sóıleńizshi, sizdiń kim ekendigińizdi bileıik» degen sózi kelip túsedi eske.
Iá, danyshpandar qashanda bir-birimen úndesip jatady. Ony oıdyń túpki qazyǵynan bir-birinen múlde bóle almaısyń. Ánekı, bizdiń ádebıet salasyndaǵy bar bilermenderimizdi jınap alyp, ózimizshe ǵylmı talqy jasap, árkim ár jaqqa tartyp, óz ýaǵyzdaryn ózeýreı ýaǵyzdap, kelise almaı, aıaǵynda «árkimniń óz kózqaras, pikiri bar» degen ene kókirek, beımaǵyna sózben ózimizdi ózimiz aldaýsyratatyn shaǵymyz dál osy jerde túkke de turmaı qalady. Áýel deseńiz, osynyń ózi bizdiń áli balań, balaýsa kúıdegi aqyl-oıdyń adamdary ekendigimizdiń bultartpas dáleli. Shyntýaıtyna kelgende, árkimniń óz kózqarsy bolyp otyrǵan shaǵymyz, bizdiń dóıdalaǵa sóılep otyrǵan shaǵymyz. Qarańyz, jańa eradan ary qaraı eseptegende tórtinshi ǵasyrdyń azamaty Arıstotel, sonan soń araǵa myń jyldaı ýaqyt salyp týylǵan paıǵambar Muhamed (s.a.ý.), sonan soń taǵy da 300 jyldaı ýaqyttan soń jasaǵan dúnıeniń ekinshi ustazy atanǵan Ábý Nasyr Ál-Farabı, onan ary taǵy da araǵa myń eki júz jyl salyp týylǵan Abaı men Aqyt nege biriniń aýzynan biri túskendeı sóıleıdi? Nege árkimniń óz pikiri, kózqarasy bolmaıdy? Munyń jaýaby bireý. Jaratylystyń tegi ózgermeıdi. Bolmystyń qaǵıdasy uqsas. Ony eshkim de ózgerte almaıdy. Oǵan esh neni qosa da almaıdy. Biz sol tekke, uqsastyqqa jaqyndaı almaı otyrmyz. Sonan da aýzy bekitilgen domalaq bir kúbi taýyp alyp, aýzyn taba almaı, ary-beri domalatyp áýrege túsken bir top maımyldaı, bolmystyń ózin byt-shyt qyp otyrǵan jaıymyz osy. Al Aqyt Úlimjiulynyń bul toppen keregesi qıylyspaıtyn túri bar. Osydan ary qaraı aqyn sózdiń, qyzyl tildiń qasıetin onan ary asha túsip, «janǵa jyly jaqsy sóz, júrekke shıpa, emmen teń» deıdi (1-tom,307-bet). Bul Aqyttyń qyzyl til qasıetin múlde tereńdeı túsingenin kórsetedi. Ashalap aıtqanda, Aqyt tildi adam janymen, rýhymen úndestire, kirelestire túsingen. Ol biz sıaqty «Til – adam pendesiniń qatynas quraly» dep qarabaıyr túsinbegen. Sonan da tildi tek dybys turǵysynan ǵana túsinetin arzanqol oılaý júıesinde bolmaǵan. Tildi adam pendesi sóıleıdi, sonymen birge, tildiń ózi de sóıleıdi dep túsingen.
Tildiń adam pendesiniń rýhyna toǵytylyp jatatynyn bilgen. Al, shyndap kelsek, til – rýhtyń sóli. Buny atamyz qazaq quddy Aqyt qusap túsingen. Sonan da olar bul kózqarastaryn «jaman sóz aýyz sadaǵasy, jamannyń aıtqany kelmeıdi, sandyraǵy keledi» degen tirkestermen beıneleıdi. Tús joryǵanda sápsim jaqsylyqqa qaraı jorıdy. «Qaýpyń neden bolsa qateriń sonan» degen sóz de osy aıanyń tóli. «Til tıdi» deý de osyǵan jóptelgi. Tilde qudyret bar. Bul jerde bir tylsymnyń kenishi jabýly jatyr. Ashýlanǵanda, qýanǵanda adam nege jylaıdy? Onyń sebebi, taǵy da sol rýh áleminiń alasapyrandaýynan keledi. Sonda sol álemdi alasapyrandatatyn da osy til. Til – rýhtyń bóbegi. Ol ánsheıin aýaǵa dybys kúıinde tarap jatqan sıaqtanǵanymen, is júzinde ózi týyndaǵan rýhtyń jer ǵana kótere alatyn zilmaýyr salmaǵyn óziniń qupıa aıasy arqyly endi bir rýhqa kóshiredi. Bul jerde adam rýhynyń óristestik qatynasy bar.
Bul óristiń endigi de, boılyǵy da til. Minekı, osy tylsym shyrmaý adam pendesin bir ýaqyttyń ishinde aırandaı uıytyp, bir ýaqyttyń ishinde sútteı irite alady. Ondaı bolsa, til qudyretin tanymaý, til qoınaýynda uıyp jatqan kıe men tylsymatty túsinbeý árbir aqyl-esti, sanaly azamattyń basyndaǵy qasyretke sakin. Aqyt mine osy qasyretten qulan-taza kúıde ǵumyr keshti. Ol tildi qudyret dep sanady, kıe dep bildi. Sonan da «Jan daýasy jaqsy sóz» degen tereń pálsapalyq oı qorytty. Adam pendesiniń jan júregin, rýhyn, barlyq ózek órtegen sandalysty rýhanıalyq kúıin tek qyzyl tilmen emdegisi keldi, emdedi de. Sol úshin sanasyn saryqty, rýhyn tozdyrdy. Ol óz ómirinde, ásirese qalamynyń ushynda «Zorlyqty kúsh, tóńkeris» degen sózdi aýzyna da alǵan joq. Ol tóńkeris degen uǵymdy engels dáriptegendeı «bir top quraldy adamnyń, endi bir top quraldy adamdy janyshtaýy» dep anyqtamady, qaıta «ǵylym-bilim» dep anyqtady. Dúnıeni ózgertetin de, adam men adamdy bir birine teńestiretin de sol ǵylym-bilim dep bildi. Onyń oıynsha adam pendesiniń barlyǵy bilimdi, ǵylymger bolsa, olardyń júrekterine jylý uıalaıdy, birin-biri súıedi, aıalaıdy dep uqty. Sonan da bar nárseni ǵylym, bilim, aqyl – es sheshedi. Adam pendesi ǵylym, bilim arqyly ozyq aqyl-eske ıe bolady. Al, ozyq aqyl-es eldikti, birlikti, adamdyqty týdyrady. Adamdyq týady eken, bylaısha aıtqanda, bar adam aqyl-esti bolǵanda bári bir-birine teńeledi. Baıy qaıyrymdy, kedeıi aq júrek bolady dep tujyrymdady. Sonan da aqyn «Túbi berik týra sóz, kezep atqan mergendeı» deıdi (1-tom,350-bet). Aqynnyń bar qaharlanǵanda aıtqan sózi osy. Aqyn úshin qyzyl til qural. Sonan soń, onyń túpki tegi berik bolý shart. Tike maǵynasynan aıtqanda, aqıqat bolý kerek. Onan arǵysy týra kezelý. Mine, sonda dál nysanaǵa darıdy. Qandaı ádemi ýaǵyz?! Aqynǵa jarasyp-aq tur. Bul jerde Aqyt kúlli dúnıeni óziniń júreginiń lúpilimen eseptegen. Tek jetpeı turǵan nárse ǵylym-bilim. Sol tolyqtansa boldy. barlyq adam ózi sıaqty izdengish, júregi jyly, emirengish bolady dep túsingen. Aqyn osy múlde turaqtanyp, óziniń oı júıesinde kemel tapqan bekem tujyrymyn onan ary damytyp, qyzyl til adam pendesiniń baılyǵy, qazynasy, bar adamǵa ortaq dúnıe, jaratylys syılaǵan tól enshi, onan bar adam ortaq ıgiliktený kerek dep túıedi. Osy ýaǵyzynyń nátıjesi ǵoı aqynnyń «kókirektegi daıar sóz, qoıynǵa salǵan aqshadaı» deıtin shaǵy (1-tom,65-bet). Bul aqyttyń rýhanıalyq dáriptemesiniń eń shegine jetken shaǵyn bildiredi. Bul ózi tek aqytsha oılaý júıesiniń eń bıigine jetip, belgili ıdeıalǵa aınalǵan múldemdik kúıi. Aqyt qyzyl tildiń, sózdiń ózin aqsha deıdi. Dál osy jerde kezindegi arab pálsaptarynyń biri aıtqan myna sóz eske túsedi. Bir danyshpan arab pálsaby ózinshe jetilgen bir shákirtin ertip, patshanyń aldyna barsa shakirti qaıta qaıta ıinin keltirip maqtaı berse kerek. Onyń sulý sózi men danyshpan pálsaptyń qurmetine patsha bulardy mol syılyqpen attandyrypty. Qaladan bylaı shyǵyp alǵan soń pálsap shákirtine:
– Shakirtim, esińde bolsyn, para berý dana adamǵa jaraspaıdy,- depti.
– Qaıdaǵy parany aıtasyz ustazym?- depti shakirti túsinbeı.
– Manadan bergi shy?
– Qaıdaǵy para ol manadan bergi?
– Sózderiń shy?
– Sóz deısiz be?
– Iá!
– Ol qalaısha para bolady?
– Qandaı sóz dep oılaısyń sen ony?
– Biraz maqtadym. Onan basqa ne? Ózi de maqtaýǵa tıisti adam ǵoı.
– Iá, maqtaýǵa tıisti adam ekeninde shek joq deıik.
– Onda ne tur?
– Solaı bolsa da adamdy betine ondaı maqtaýǵa bolmaıdy. Odan adamnyń jany kópsıdi, rýhy qozady, júregi raqattanady. Bilseń para esebinde aparyp bergen mol da asyl dúnıe adamnyń janyn kópsitedi, rýhyn qozdyrady, júregin raqattandyrady. Minekı, roly birdeı boldy ǵoı. Olaı bolsa, artyq qolpash sóz ben asyra maqtaý qandaı shyn bolǵan kúnniń ózinde de para esepti. Bul turǵydan alǵanda, sen asa kináli adam eseptisiń.
– Keshirińiz, ustazym,- depti sonda shákirti, – Men bul joly bulaı bolǵanda asa aýyr kúna ótkizgen ekem, biraq osyndaı uǵym sizdiń maǵan bergen dáristerińizdiń ishinde joq qoı.
– Árıne, joq bolady da.
– Nege?
– Bunyń sebebi, shynaıy bilim kózge kórinip, qolǵa ustalyp júrmeıdi. Ol adam rýhy arqyly sińedi. Buny jalańash maǵynada túsindirý kerek bolsa, meniń saǵan bergenim shelek-shelek sút sıaqty da. Al, seniń qabyldaıtynyń sonyń nári, mańyzy. Týra maǵynada aıtqanda, árbir úırenýshiniń bir ustazdan dáris alyp turyp, ár túrli bolyp shyǵýy, mine, osynyń sebebi. Sen sol sútti sút kúıinde juta bergen ekensiń-aý, - depti ustazy. Mine, kórdińizbe, danyshpandar sózdiń ózin jalań sóz kúıinde túsinbegen. Oǵan ózindik ár berip, ony basqa nársege aınaldyryp jibergen.
Biráq, ár túrli ataǵan. Aqyt Úlimjiuly ony aqsha dese, mynaý arab pálsaby para deıdi. Iá, qyzyl tildiń qudyreti sheksiz. Sonan da halqymyz aıtqan ǵoı, «til tas jarady, tas jarmasa bas jarady» dep. Oılap otyrsań, til bul jerde de óziniń súıektik maǵynasynan múlde basqa maǵyna alyp ketken. Mine, osy qasıetti maqaldyń endi bir qyryn Aqyt «maıda aqyldy, jumsaq sóz tas bolsa da eritken» deıdi (1-tom,161-bet). Mundaǵy «jumsaq sóz» degeni janǵa jaıly, júrekke jyly tıetin, adam rýhyn jandandyratyn sóz. Shyn maǵynasynda sózdiń, qyzyl tildiń ádemi án sıaqty nemese óleń tekti adam rýhynyń parýanasyna aınalǵan sulý da kórkem kúıi. Sonan soń ol dál ózi sıaqty maıda aqyldyń mápesimen júzege asady. Bundaǵy aqyl onyń móldir de taza shyn tulǵasy. Tildik tirkesimizde «Bir sóz bar, qulaqqa maıdaı jaǵady, ol – ótirik. Bir sóz bar qulaqqa túrpideı tıedi, ol – shyndyq» degen oralym da bar. Myna jerdegi «jumsaq sóz» mine osydan basyn ashyp alýǵa tıis. Bul bizdiń kúdigimizden týǵan jarnaqy kúı. Aqyn jumsaq sózdiń aldyna maıda aqyl degen sózdi qosyp, bulaısha azǵyndaýdyń jolyn áý basta kesip tastaǵan. Sóz bul tusta aqylmen, minezben qoıanqoltyq kirelesip ketken. Osy jerde esimizge halqymyzdyń «eldestirmek elshiden, jaýlastyrmaq jaýshydan» degen ataly sózi túsedi.
Osydan ary oılastyrýǵa bolady. Sonda «elshi men jaýshy» nege súıenip eldi biriktirip, neden jańylyp eldi jaýlastyryp júr? Osynyń bári sózdiń, qyzyl tildiń qasıeti. Hadıste mynadaı asa danyshpandyqpen aıtylǵan bir sóz bar: Mynadaı úsh túrli jaǵdaıda meıli ne deseńiz de sózińiz ótirikke jatpaıdy. Birinshi; jaýlasqaly turǵan eki eldi (halyqty) dostastyra alsańyz, ekinshi; ajyrasqaly turǵan erli-baılyny tatýlastyra alsańyz, úshinshi; ketiskeli turǵan eki dosty biriktire alsańyz qandaı ádemi ýaǵyz?! Qandaı ádemi pálsapa?! Mynaý kúlli dúnıe júzine aıaǵynan tik basyp kelgen adam pendesiniń ústinen tógilip turǵan araı ǵoı baıaǵy. Mine, izdeseńiz, qyzyl tildiń qasıeti degen. Al, osyny Aqyt Úlimjiuly «Maıda aqyldy, jumsaq til» deıdi. Qandaı ádemi qoıylym? Qandaı ádemi pálsapa?! Osyǵan jalǵap aqyn taǵy da «Jarym yrys deliner, jaqsy shyqqan lebiziń» deıdi (1-tom,138-bet). Tilimizde «yrys» degen bir sóz bar. Ózi tym eski sóz. Jasy da eresek, tipti onyń áýelgi týmys maǵynasy «qan bodaýyna alynǵan mal nemese qun», bertingi ózimizge asa jatyq maǵynalary «baılyq, bereke, dáýlet, táleı, nesibe» degenderdi qamtıdy. Qalaı túsinseń de baılyq degen uǵymnan jatsyp ketpeıdi. Al, lebizińiz arǵy teginen qaraǵanda parsyda da, shaǵataıda da lapyz tulǵasynda kelip,«sóz» degen maǵynada keledi.
Túbirindegi «lap» arab, parsyda «erin». Irannan kirgen maǵynasy «qur sóz, maqtan». Qazirgi uıǵurlardaǵy «lap urmaq» bolyp júrgen osy sóz. Aınalyp kelip taǵy da «qyzyl til» degen sóz bolyp shyǵady. Bul jerde Aqyt jaqsy sóz baılyǵyńnyń jarymy dep tur. Sonda osy baılyqtan ıgiliktenetin tek tyńdaýshy ǵana emes, aıtýshy da. Bul onyń zattyq baılyqtan asa bir kórnekti parqy esepti.
Áne, sondyqtan ár adam sulý sóıleýdi, jaǵymdy, ádemi sóıleýdi armandaıdy. Ár adam sulý da jaǵymdy, ádemi sózdi estigisi keledi. «Maqtan adam pendeleriniń bólinbes enshileriniń biri» deıdi eken danyshpandar. Árqandaı adamda azdy-kópti maqtan bolady. Onan olar aryla almaıdy degen sıaqty bir sózdi Abaı da aıtqan. Bul sózdiń, qyzyl tildiń asa qundy jaqtary. Endi onyń qun turǵysynan arzandap keter shaqtary da bolady eken. Ony Aqyt «er synarǵa sóz arzan, tańdaǵandaı tabynnan» dep órnekteıdi (1-tom,158-bet). Bul shyn maǵynasynan alǵanda, sózdiń arzandaǵan shaǵy emes, qaıta sol sózdi paıdalanýshynyń, istetýshiniń, óziniń arzandaǵan shaǵyn kórsetedi. Bul turǵydan aıtqanda, sóz ben adam bir tulǵa bolyp shyǵady. Sondyqtan kimniń kim ekendigi sózinen belgili deımiz. Arab pálsaby ǵalıdyń adam tiliniń astyna jasyrynǵan bolady deıtini de osy. Osydan ary Aqyt sózdiń, qyzyl tildiń orny máselesi jóninde oılastyrady. Bul sózdiń qadyr-qasıeti máselesine jatady. Bul jóninde oı tolǵaǵan aqyn «Kisini kórseń sóz sóıle, qulaǵyn sap tyńdaǵan» deıdi (1-tom, 149-bet). Bul aldymen, kimniń kim ekendigin bilip al degen sóz. Sózdiń quny túp maǵynadan alǵanda, sóıleýshi de emes, tyńdaýshy da ekenin Aqyt baıaǵyda oılastyryp alǵan. Sonan da sóz quny aıtýshyda týmys maǵynasynda saqtalady da tyńdaýshy da azyndy kúıine kóshedi. Áýel deseńiz, sózdiń osy azyndy kúıi kóp kezderde óziniń týmys maǵynasy qusap kórinedi de aıtýshyny obaldy etedi. Óıtkeni bundaǵy obaldy týdyrýshylar kóp, sol sebepti sóz kóp kezderde óziniń qarsy maǵynasynda qyzmet atqarady. Bul ózi qyzyl til basyndaǵy álmısaqtyq zaýaldy kúı. Sonan da men bir shyǵarmamda «Sóz taǵdyry zymyran atty qusqa uqsaıdy. Ol ushyp baryp, bir jerge qonǵanda onan ábden bulǵanyp, tozyp ushady. Óıtkeni onda turǵan adamdar asa moty, nadan, bilimsiz adamdar edi. Sonan da olar bul sóz qulaqtaryna iline sala oıpyr-aı mynaý netken nashar sóz dep, oǵan ózderiniń mıǵula, esýas sózderin qosyp, buzyp taratady. Anaý qustyń bulǵanyp ushqany sol. Al, ol ushyp baryp endi bir jerge qonǵanda onan totyqustaı túrlenip, qulpyryp ushady. Óıtkeni onda turǵan adamdar asa bilimdi, oqymysty, ǵalym adamdar edi. Sonan da olar bul sóz qulaqtaryna iline sala oıpyr-aı mynaý netken ulaǵatty ádemi sóz edi dep, oǵan ózderiniń danyshpan, ǵulamalyq sózderin qosyp túrlendirip attandyrady. Anaý qustyń qulpyryp, túlep ushqany sol» degen edim. Endi oılap otyrsaq, sózdiń qunyn túsirip júrgender aıtýshylar. Tike maǵynasynan aıtqanda, aqyndar, jazýshylar emes eken. Tyńdaýshy jurt halyq eken. Mine, osyny áýeldiń áýel shaǵynda túsingen Aqyt Úlimjiuly sózdi qulaǵyn sap tyńdaǵan adamǵa ǵana aıt, albaty qor qylma deıdi. Sóıte turyp ózi nege sóıleı bergen? Onyń sebebi, bul jerde tike, betpe-bet kórnek joq. Sóz jalpy jurtqa, elge meńzelgen. Sondyqtan sóılemeı de bolmaıdy. Baıaǵyda arab pálsaby Pasharǵabıyp násıhat suraýshylarǵa «Jurtty tolyq túsingen bolsań, sózińdi aıtyp túsindire ber, sen jurt tolyq túsinbedi dep alańdama, óıtkeni túsinik degen 500 teńgeden bir teńge shyǵarǵan zeket sıaqty» degen eken. Aqyttyń mynaý oıy áne sonymen astasady. Aqyt osydan ary endi sózdiń, qyzyl tildiń keri baǵyty jóninde sóıleıdi. Qyzyl til kerazý at sıaqty deıdi ol. Sondyqtan ony árqashan aqylmen, tereń oı-sanamen bekitip, tizgindep, tejep ustaýdyń kerektigin aıta kelip «aýzyna ıe bolmaǵan urynady qaraǵa» deıdi (1-tom,316-bet). Bul álgi halyq aýzyndaǵy tildiń «bas jaradysyna» baryp saıady. Shyndap oılasaq, árqandaı nárseniń eki baǵyty bolady. Sonan da oń baǵytynda qandaı keremetter jarata alsa, teris baǵytyna qaıtqanda da sondaı sumdyqtar jasaı alady. Bul pálsapa. mysalǵa ot pen sýdy alsaq ta bul nárseni túsinip alý onsha qıynǵa soqpaıdy. Másele ony qalaı paıdalana alýda. Mynaý qasıetti til de sondaı. Onyń adamdardy yntymaqtastyra alý qasıeti qandaı kúshti bolsa, olardy toz-toz qyp ydyrata alý qasıeti de sondaı. Til – adam rýhynyń jan tamyry, rýhtyń parýanasy ári dushpany.
Maquldasqanda, baqyldasqanda, jaýlasqanda, baýrasqanda paıdalanatynymyz osy til. Aramyzdy ashatyn da, qosatyn da osy til. Júregimizdi aıalaıtyn da, osatyn da osy til. Olaı bolsa, buǵan nemquraıdy qaraý búkil tirligimizge, rýhanı álemimizge, tektik taǵdyrymyzǵa, bolashaq baǵdarymyzǵa opa etpegenmen teń. Bir túrli sóz kóp adamnyń aýzynan estilgenimen, siz tek sonyń birine ǵana aldanasyz.
Óıtkeni ol shaqta onyń tilinen bal tamyp turady da sózinen maı tamyp turady. Siz áne sol bal men maıǵa aldanasyz. «Adam tiline aspandaǵy bult ta azady» deýimiz mine osydan. «Ańǵarmaı sóılegen aýyrmaı óledi» deý de osy ýaǵyzdyń tóli. Sonaý bir shaqtarda áýeıi arab patshalarynyń biri tús kórgen. Oıana salyp bas ýázirin shaqyrǵan eken, ol jaıdy estigen soń tús tábirshilerin shaqyrtypty. Túsinde patshanyń bar tisi saýdyrap túsip qalypty da tek bir ǵana tisi aman qalypty. Buny estigen tábirshiniń biri: «Taqsyr sizdiń barlyq týys-týǵandaryńyz túgel qyrylyp qalady eken de siz jalǵyz qalady ekensiz» depti. Álginde ǵana ne is bolsada búkpelemeı ashyq aıtasyńdar, áıtpese bastaryń alynady degen patsha mynany estigende bulan-talan bolyp, álgi tábirshiniń basyn aldyrypty. Ekinshi tábirshi: «taqsyr, bul túsińiz asa saýapty tús eken. Siz barlyq týysyńyzdan uzaq jasaısyz» depti. Buǵan qatty razy bolǵan patsha ony esepsiz dildá berip jolǵa salypty. Kórdińiz be, ekeýiniń aıtqany da bir sóz edi. Biraq sózdiń arǵy tegimenen jumysy joq áýleki patsha ony eki túrli uqqan. Bul jerde biz ǵıbyrat alatyn taǵy da eki túrli nárse bar: Biri, qyzyl tildiń ishki mánerimen jumysy joq tyńdarman; endi biri, sózdi óziniń taza sheshendik maǵynasynan emes, jaltarma qýlyqqa paıdalana bilgen aıtýshy. Osyny eskergen Aqyt bul para oıyn onan ary sabaqtap «Sálem borysh, sóz qýlyq zaman bolyp, Aman júrý bir múshkil osyndaı da» deıdi (1-tom,199-bet). Sonda Aqyttyń naqaqtan-naqaq qolǵa alynyp, jazaly bolýyna sálem-boryshqa, sóz-qýlyqqa aınalǵan zamannyń pendeleri aman júrýine múshkildik týdyryp otyrǵan joq pa? Aqynnyń dál ustalardan az ǵana buryn jazǵan óleńine kezek bereıik:
«Halyqtyń qamy degen qaıran sózim,
Tıgen be tebizderge bolyp jasyn?
Sonshama tebitedi tóńirektep,
Boıyna sińirmeı júr ishken asyn.
Keıde talyǵyp,
Keıde shalyǵyp,
Keıde jalyǵyp,
Otyrmyn qamyǵyp» deıdi aqyn (2-tom, 564-bet). Osydan-aq kórýge bolady. Demek, aqyn eli úshin eńirep ketken. Keseldiń bári qýlyq saýǵan, boıynda halyqtyń, eldiń múddesi emes, óziniń ypylas, aram múddesi ǵana bar. Ǵumyrbaqı sony qórek etip kún keshken álgi «sóz qýlyq» pendelerden kelgen. Buny onan ary dálelder bolsaq aqynnyń «Qulaqqa sózim jaqpasa, Tynyshyń keter mazadan» (1-tom, 168-bet) degen bir tarmaqtary onan ary árlep, adalap, aıqyndaı túsedi. Bundaı qasyret bir Aqyt emes, bar aqynnyń basyndaǵy eski tarıhtan jalǵasyp kele jatqan laqsa qasyret. Sebebi, árqandaı aqynnyń jyr joldary áste jeke basy úshin týmaıdy. Olar týmysynan tartyp el men qoǵam kótergen árqandaı kúres pen qozǵalystyń aldynda júredi. Bul turǵyda olar qan maıdan soǵystyń aldyńǵy shebindegi atoıshy sarbaz sıaqty. Aqyt mine osylardyń ishindegi eń bahadúr sarbaz. Bul jerde erekshe eske alatyn taǵy bir másele bar. Meıli qandaı sebeppen bolsyn, halyqtyń, eldiń júreginen jol tapqan, olardyń muń-muqtajyna joqshy bolǵan sóz ben qımyl sol halyqtyń qastasy máńgi ózi úshin ózeýrep kelgen zantalaq ózimshilder úshin asa aýyr zaýaldy kúı bolmaq. Olar ondaı shaqta baryn salyp, aldymen sol sózdi shyǵaryp júrgen nemese sol qımyldyń tý ustaýshysy bolyp júrgenderdi joǵaltýdy, olardyń kózin joıýdy eń basty mindetteri sanaıdy. Áne sonan da álginde aqyn aıtyp otyrǵan «Sóz qýlyqtaryn» janyn sala istetedi. Quddy aqynnyń ózi aıtqandaı «ashyndyrsań momyndy, zahardaı ashty til shyqqan» degeni sıaqty (1-tom,165-bet). Bundaı shaqta olar ózin sol beıkúna momynnyń ornyna qoıyp, ýdaı ashty tilmen bar zaharly áreketterin iske qosyp, anaý ózderin sorlatqan ýly jylandy joǵaltýǵa tyrysady.
Ras, jyrtqysh ańdar úshin qońyr ańdardan asqan jaýyz joq. Óıtkeni olar óz denelerine bulardyń azyǵyn jasyryp alyp, qasaqana alyp qashyp júrgendeı kórinedi. Jaý bolmaı ne boldy? Aqyn jyrlary úshin anaý zantalaqtardyń da oıy osy. Eger sol aqyn óıtip qaqsanbasa, bularǵa da jurttyń qate túsinigi bolmas ta. Óshtesý pıǵyldary óz kókeılerinde ózinen ózi sónip qalar edi. Mine, kórdińiz be, aqyn aıtyp otyrǵan sózdiń qudiretin?! Osydan ary aqyn jurtty múmkindiginshe oryndy sóıleýge, áste albaty sóz sóılep, pále-qala týdyrmaýǵa úndeıdi. Bul ýaǵyz Aqyt jyrlarynyń jurt tili jáne adam pendesiniń aqyl-oıyn kórnekteýdegi basty qasıet, sózdi qalaı paıdalanýdy jónge salý turǵysyndaǵy oqyrmandar eskere bermeıtin taǵy bir qyry. Aqyn jurtty aqyldy, ıbaly, az sózdi, sózdi múmkindiginshe ornyna túsirip sóıleýge bolmasa únsiz bolýdy, sol arqyly tynysh, bereke-birlikti bolyp, ádemi turmys keshirýge shaqyrady. Aqyn óziniń bul ýaǵyzynyń bir tusyn «Qur ýaıym, qurǵaq sóz, ne bolady baqyrǵan?» deıdi (1-tom,163-bet). Sonan ary jáne «Paıdaly sóz bolmasa, sóz ne kerek shatylǵan» (1-tom, 163-bet) dep bul ýaǵyzyn onan ary shegeleı túsedi. Bul jerde Aqyt qatty jaqtyrmaıtyn, aqyn ǵana emes, kúlli jurt jaqtyrmaıtyn eki túrli sóz bar: biri; «qurǵaq sóz»; endi biri; «shatylǵan sóz». Ekeýi de aqyn ýaǵyzdap otyrǵan «aqyldy, ıbaly, az sózdi» bolý qaǵıdasyna saı kelmeıdi. Onyń kerisinshe, bireýi túk bitirmeıdi de, endi biri, el arasyna jik túsirip, jurtty búldiredi. Bundaı sóz emes, bundaı minezdi adamdardyń bolýy qoǵam úshin, el, halyq úshin asa paıdasyz.
Qysqasy, Aqyt Úlimjiuly jaı ǵana aqyn emes, tolyq ıdeıaldy dana da danyshpan pálsap. Ne jóninde sóılese de halyqtyń, eldiń múddesin bárinen joǵary qoıatyn halyqtyń, eldiń naǵyz birtýar uly.
Serik Qaýymbaıuly
6alash usynady
