Álimǵazy DÁÝLETHAN
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, jazýshy
QYZAI QAZAǴYNYŃ AS BERÝİ
Qadirli oqyrmandar, nazarlaryńyzǵa usynylyp otyrǵaa osynaý shaǵyn etnografıalyq joljazbanyń «Aıqap» jornalynda jarıalanǵanyna tup-týra 109 jyl bolǵan eken. «Aıqap» jornalynyń sol jyldardaǵy erikti tilshisi Moldaǵalı Bektýrlın degen Alash azamatynyń kózimen kórip, qolymen ustaǵandaı bolǵan shaǵyn maqalasynyń etnografıalyq tarıhı-taǵylymdyq, ásirese saıası mán-mańyzy orasan zor edi.
Quljanyń soltústik jaǵynda kúnshilik jerde «Týrasý» degen jerde Jabyqbaı záńgi ákesi Bulǵynshy aqalaqshynyń ulysnoı (bolysnoı ýpravıteldiń) opat bolǵanyna bir jyl tolǵanynda as berdi. Asqa 14 ulys (bolys) el shaqyrylyp, bóten, shaqyrylmaǵan halyqtyń da ár qaısysyna kelý ruqsat ekenin bir aı buryn halyqqa maǵlum etti. 25 ramazanda attarymyzdy alyp, asqa barýǵa dep jolǵa shyqtyq. «Shyqqan kúni jaqsy adamǵa qonsa joly bolady» degenmenen aýyldan 15 shaqyrym «Órikti aral» degen jerdegi Jaıpaq záńgi degen bir baıǵa qondyq Ol kúni bir kók qasqa qoıdyń etin jep, erte turyp, Kúnestiń boıymen júrip otyryp, bir elge kelip qondyq. Ekinshi jaǵymyzdan Estemes ulystyń balasy Noǵaıbek (bolystyń) Noǵaıbek myrza kelip qondy. Bárimiz úsh aýylǵa qonyp erte turyp elý shaqty adam birge attandyq Noǵaıbek myrza oryssha, qazaqsha eki jaǵynan da habary bar, táýir ǵana bilimdi jigit eken. Orysshany alty jyl Quljada ózine arnap ýchıtel ustap oqypty. Bútin Qyzaıda bizden artyq kisi joq dep júrgen, hám balalarynyń «Nadandyǵymnan aırylyp qalarmyn» degendeı oqý dese, at tonyn ala qashatyn bir zamanda bul myrzanyń oryssha, qazaqsha eki jaǵyna birdeı jetik bolýy tańqaldyrarlyq bir is edi. Qyzaıda oqýshy hám oqytýshylardyń óte az ekeni árkimge belgili ǵoı. Al, endi oqý izdep shetke ketýshiler tipti joq edi. Byltyrǵy jyl oqımyn dep shetke ketken Qyzaıdyń birinshi jigitin Almatyǵa barǵan jerinde orys úkimeti «shpıonsyń» dep qaıta qýyp jiberdi. Kelelik, endi maqsatqa, joǵaryda elý shaqty adam birge attanǵanymyzdy aıtyp edim.
Sol kúni júrgennen júrip otyryp «Uty» degen asýmenen «Qas» degen ózenge keldik. Ol ózenniń bir jaǵy qazaqtiki, ekinshi jaǵy qalmaq jeri eken. «Osyndaı kez kelgende kóre keteıin, qalmaqtyń úıi qandaı bolady eken» dep bir úıine baryp kirdim. Táńirim saqtasyn, týǵannan beri ondaı nasyn (nas) halyqty kórgen joq edim. Erler... (1) qap-qara, ústerine qarasań adam qusarlyq. Kirlerin jýmaıdy eken, oqý oqytýdyń ne ekenin bilmeıdi, lamalary (2) ne iste dese sony istep júre beredi eken (úlken moldasyn lama, onan tómenirekterin keleń, keshil dep ataıdy eken). Sol kúni Qas boıynda Tóleńgitke qonýǵa kele jatqanymyzda, ekinshi jaǵymyzdan Táj tóre balalarynan bireýi otyz shaıaly adammen kelip qosylyp, bárimiz bir aýylǵa qondyq. Túnde qoı soıýǵa kelgende semiz-semiz qara qoı, qara eshkilerdi alyp kep edi «At alyp bara jatyrmyz, qasqa bolmasa jolymyz bolmaıdy» dep soıǵyzbady. Sonan soń eki qasqa mal alyp kelip, batamyzdy alyp soıyp berdi. Qonaǵasyǵa Qyzaıdaı el joq shyǵar dedim. Qyzaıda bireý qonaǵasy bermese aýylnaı, starshınasyna aparyp shtraf salǵyza alady. Bir qoıyn, ıa astyna salyp jatqan tekemetin alyp ketedi.
Onan shyǵyp 80 shamaly adam júrip otyryp Taranshy qyshlasy degen qyshyladan ótip ár aýylǵa bóline bóline qondyq. Bul el Kúnes elindeı emes eken. Sebebi shaharǵa jaqyn jerge jarly. Elinde nalog jınaǵan qytaı jatyr. Bir úıge 40-50, keıbir úılerge 70-80 qoıdan alym salyp, bul salǵanyń kóp degenge qytaıekeń dúre soǵyp jatyr.. Qytaıdyń shabarmanynan qorqyp keıbireýleri jylqysyn qalyń qaraǵaıdyń ishine aıdap tyǵyp jatyr. Erteńgi kún ramazan aıy edi. Attanyp kele jatyr edik, bir jerde taý basyna jınalǵan birtalaı adamdy kórdik. Aıt oqýǵa jınalǵan adamdar shyǵar dep, qattyraq júrip jurt jınalǵan jerge bardyq. Eki-úsh kisi kezek-kezek «sapa-sapa» dep aıǵaı salyp jatyr eken. Anyq aıt oqýǵa jınalǵan jurt ekeni bilingen soń biz de attarymyzdan túsip sapqa kirdik. Birazdan keıin bir saǵat shamasynda kitabyn rettegen soń, qutba oqydy. 80 jastaǵy bir moldaǵa uıyp aıt namazyn oqydyq. Namazdan soń qutba oqyǵaly túbi joq bir kitapty qolyna alǵan moldekeń túregelip edi. Moldekeńniń qolynan kitapty jel bólek-bólek qylyp ushyryp áketti. Ár paraqty bir qazaq qýa jóneldi. Kóp kisi qýalaǵan soń qoısyn ba, bári de moldekeńniń aldyna ustap ákelip berdi. Qashqarlyq molda bir saǵat shamasy kitapty rettegen soń qutba oqydy. Biraq ne oqyǵanyna túsine almadym. Ol sıaqty qutbany ıa arabstanda, ıakı Túrkıada bolmasa, Túrkistan, Qazaqstanda esh estigen joq edim. Sol kúni buryn mende balasy oqyǵan Kúrjekeı degen moldanyń úıine qonýǵa keldik. Hosh kórip qabyl aldy. Túnde áńgimelesip otyrǵanymyzda sóz arasynda úı ıesi molda: «Jaqyn arada bir Seıtzada arab kelip úıimizge tústi. Bir mezgilde úıdiń ýyǵyna qystyrýly balanyń kitaptaryn alyp qarap otyrǵanda, «rotnyı mır» degen oryssha álippe kitabyn kórip, onyń ishindegi ártúrli sýretterine de kózi túsip: «Mynany kim oqıdy, kim oqytady? Oqyǵan balany tap atyp óltiremin, oqytqan moldany tap halıfanyń aldyna shaqyrtamyn, ol moldany ustaǵan kisige dúre soǵamyn, bul orys kitaby, bul kitap kelgennen bergi oraza, namazdaryń qabyl emes, kafaratyna (3) berý tıis» dep qolyna alty ataryn alyp, ashý qylǵan soń, bala úıde joq molda eline qaıtyp ketti., moldany ustaǵan kisi bul kúnde alysta» dep qoryqqanymyzdan káfaratyna 20 som menen bir jaqsy at surap edi. Jalynyp otyryp alty som aqsha, bir dónejin baıtal berip hám aǵaıyn týǵandarymyzdy aralatyp, elý som shamasy aqsha jınap berip jolǵa saldyq.
Jaryqtyq minezi óte qatań kisi eken, beregnnen de, bermegennen de ala alatyn jaıy bar kórinedi. Osy elden kúmisti júgen, quıysqan kóp alyp ketti» dep meni ajaldan qutqaryp qalǵan kisideı bolyp, sóılep otyrdy. İshimnen: «Áı, nadandyq-aı!» dedim de otyrdym. Bóten ne deımin. Bul moldanyń úıinen attanyp, Shóljota, Kógershin, Qaıshy degen jerlerden ótip, as beretin Maıtóbe degen jerlerge jaqyndadyq. Bul jerler sol mańaıdaǵy eldiń jazǵy jaılaýy eken. Aǵash ham jerdiń shóbi adam aıtqysyz, bul jerlerdi kórgende bashqurttardyń Oral taýlary esime tústi. İshimnen ágar bul jerler bir ónerli jurttyń qolynda bolsa, qandaı bolar edi? Jerdiń qadirin bilmegen elde bir tıynǵa da aspaı jatqany-aı dep Rossıaǵa qaraǵan qazaqtardyń jerlerinen aırylǵany esime túsip, bular da bir kúni bul jerlerden aırylady-aý dep kóńilim eljirep qoıdy. Biz kelgende el kóship, azaıǵan eken. Bázisi (keıbir) asqa keıbir keletuǵyn elden qoqyp, qoı-qozymyzǵa zarary tıer dep, bázisi ózderiniń kóshetuǵyn mezgilderi bolyp kóship jatyr eken. Bul Týraasýdan Sháýesheke jaqsy atpenen eki qonyp kiredi deıdi.
Tap sársenbi kúni Maıtóbege jaqyndap kelip, bizdiń eldiń ıtıbarly (qurmetti) adamdary Islamjan bolys ta jatyr eken. Biz de sonda túsip, et, shaı, qymyz iship, bútin Begimbet degen el birge qosylyp, eki júz shamaly kisi Islamjannan shyǵyp, eki shaqyrym jerdegi Bulǵynshy ulystyń asyn bergen úıge birden: baýyrym-aı, baýyrym-aı, qalıam-aı, qalıam-aı, qorǵanym-aı, qorǵanym-aı dep shapqan boıymyzben kelip tústik. Tap Bulǵynshy úıiniń basynda bir aq tý jelmenen bir ary, bir beri shaıqalyp tur edi.
Aldymyzdan qarsy alýǵa shyqqan kisiler attarymyzdy baılap qaldy. Biz esik aldynda «Hosh keldińiz» dep qol qýsyryp turǵan Jabyqbaı myrzaǵa amandasyp, «atańyz ımandy bolsyn» dep úıge kirdik. Biz kirgen soń 4 qatyn shymyldyqtyń artynan joqtaý bastady. Tórteýi bir ánmenen, bular jarty saǵattaı joqtaý aıtqannan keıin, tórt qyz Bulǵynshy marqumnyń ár túrli jaqsylyq saltanattaryn aıtty. Úı ishi lyq tolǵan kisi bir saǵattaı bulardyń aıtqanyn tyńdap, ıshandardyń hanqasynda otyrǵandaı árkim basyn tómen salyp, múlgip otyrdy. Aqyrynda quran oqylyp, duǵa qylyndy. Sonan soń eki kisilep kótergen dastarhan men baýyrsaq, qant ár túrli zakoskemenen shaı berdi. Úı zor, 8 qanat. Úsh jerge temir kerýet ornatylyp, ár qaısysy jibek kilemmen jabylǵan. Shaı iship otyryp, shamalap úı ishinde jıyrma myń somdyq jasaý bar-aý dedim. Bútin úıdiń ishi naqysh, bezek, joǵaryda túrli-tústi shymyldyq, túrli-tústi ishik, túrli-tústi máit shapan ilýli tur. Tórden esikke deıin ártúrli qymbatty kilemder tóselipti. Shaıdan soń bárimizdi on shaqty úıge bólip kirgizdi. Jıylǵan kisi úsh myń shamasynda boldy. Ár eki úıge bir bıe, eki qoı soıys berdi. Ár úıge eki túnge jeterlik nan, qant, shaı, tuz, kúrish berildi. Bulardy pisirýshi ham pisiretuǵyn aspap bári de bar. Erteńinde kúres bolatuǵyn boldy. Árkim uranyn shaqyryp, taýǵa shyqty. Ústerinde dambaldan basqa kıim joq. Ár eki toptan jalańashtar shyǵyp kúrese batady.
Kúresip júrgenda baýy úzilip ketip bir balýannyń dambaly túsip qaldy. Jalań but qalǵan balýan «ekeýimiz birdeı bolaıyq» dedi bilem, ana balýannyń da dambalyn ádeıi jyrtyp tastady. Sóıtip ekýinde de belbeýden basqa kıim qalmady, anadan týma jalańash alysyp júrdi. Sondaı-sondaı qyzyqpenen ol kún batty. Erteńinde at shabys boldy. Úsh myń kisi eki kún, eki tún tamaq toıdyryp tarqasty. Asqa 150 shamasy úı tigilip, 156 jylqy, 250 qoı soıyldy. 106 at shapty. Bas attyń báıgesi myń teńge men bir túıe, jeti elge syıǵa 21 at berildi.
Ágar Jabyqbaı myrza osy rasqodty Qyzaı balalary úshin bir mektep salýǵa jumsasa ózi ham atasy úshin qıametke sheıin úzilmeıtuǵyn bir saýap bolǵan bolar edi.
Moldaǵalı Bekturlyuly
«Aıqap» №12, 30 ıýn, 1913 jyl.
Joljazba jóninde birer sóz
Men 1975 jyly Shymkent qalasyndaǵy Ped. Instıtýttyń sońǵy kýrsynda dıplomdyq jumys qajettiliginen rektordyń arnaıy jazǵan haty boıynsha, respýblıkalyq ulttyq kitaphananyń (sol tustaǵy Kırov atyndaǵy) sırek qoljazbalar qorynda 15 kún otyryp jabyq qordaǵy «Aıqap», «Qazaq», «Shora», «Tárjiman» t.b. gazet jýrnaldardaǵy ózime kerek bolar-aý degen óleń-jyr etnografıalyq jazbalar, álem jańalyqtary, túrki elderindegi jańalyqtardy, ásirese Qytaıdaǵy qazaq, uıǵyrǵa qatysty derekterdi oqyp, kóshirip alyp edim. Sol derekterdiń ishindegi eń mańyzdy degen eki matrıal meni qatty qyzyqtyrǵan bolatyn.
Biri 1914 jylǵy «Aıqaptaǵy» Jáke bıdiń asyna baılanysty marqumnyń ósıet-amanaty degen joldar edi. «Kereıdiń Jákesi, kedeıdiń ákesi atanǵan
Marqum «jańaza-pidıaǵa arnap atalǵan maldyń aqshasynyń bir bólegin Túrkıanyń áskerı-teńiz flotynyń esep shotyna aýdarylsyn» degen ósıetin balalary oryndap, áke amanatyn jerine jetkizdi degen habardy oqyp tań-tamasha kúıge tústim Qudaı-aý, Túrkıa qaıda, Ór Altaı qaıda? Taý saǵalap kóship-qonyp júrgen Kereıdiń Jákesi túrikterdiń – dúnıejúzilik soǵysqa kirisken áskerı-teńiz flotynyń qamyn jep, qol ushyn sozǵysy keledi.
Oqymaǵan qazaqtyń HH ǵasyrdyń bas kezindegi tutas túrkilik, baýyrmaldyq ulttyq, memlekettik sanasy HHİ ǵasyrdyń búgingi aı kúnderindegi sanasynan joǵary bolmasa , tómen emes ekenine rıza bolasyń, ári búginge kerek taǵylymdyq ónege bolaryna úmit artasyń.
«Aıqap» jornalynda jarıalanǵan M.Bektýrlınniń «Qytaı qazaǵynyń As berýi» atty shaǵyn joljazbasyn búgin qaıta oqyp otyryp, taǵy da san túrli oı-qıalǵa erik berip, búgingi zamandastarym men keıingi jas urpaqqa taǵylym bolarlyq mynadaı asa mańyzdy oı-tujyrymdarymdy usynǵym keldi.
- Shaǵyn joljazba búgingi arǵy bettegi men bergi bettegi jas urpaqqa jáne etnograftarǵa bir ǵasyrdyń aldyndaǵy qazaqtar ómiriniń jáı-japsary men búge-shigesin táptishtep jazyp qaldyrǵany asa baǵaly qazyna ekendigi. Qytaıǵa qarasty qazaqtar shoǵyrlana qonystanǵan İle ózeniniń qaq basy bolǵan Kúnes ózenin boılaı 200 shaqyrymdyq jol basyp ataqty Bulǵynshy baıdyń asyna bara jatqan júzdegen adamdyq jolaýshylarmen birge júrgen Moldaǵalı nebir tamasha estelikter qaldyrady. Basqasyn aıtpaǵanda bir shoǵyr jaqsy jaısańdardy qonaq etken bir aýqatty aýyl adamdary, birneshe semiz qara qoılar men eshkilerdi kóldeneń tartyp «áýmın» degende júrginshilerdiń bir aqsaqaly «biz asqa úkilep at, alyp bara jatyrmyz. Qasqa bolmasa jolymyz bolmaıdy» dep soıǵyzbaıdy. Sonan keıin eki qasqa mal alyp kelip soıyp berdi»,- dep jazady. Ol ol ma M.Bektýrlın «Qyzaıda bireý qonaqasy bermese, aýylnaı, starshındaryna aparyp shtraf salǵyza alady. Bir qoıyn, ıa bolmasa astyna salyp jatqan tekemetin alyp ketedi» degen joldardy oqyǵanda, búgingi Qytaıdaǵy qazaqtardyń múshkil hali esime túsip qan jylaǵandaı boldym.
- Qytaıdaǵy sol erke qazaǵyńdy jaılaǵan saýatsyzdyq pen dindik aqýaldyń sonshalyq aýyr ekenin de, quran-aıattaryn jóndep aıta almaıtyn aldamshy uıǵyr, qoja moldalardyń kúlkili ári aıanyshty is-áreketteri zyǵyrdanyńdy qaınatady eken, taǵy bir jaǵynan sondaı aldamshylardyń aıtqanyn oryndap dalbaqtap júrgen qazaq úshin uıalady da ekensiń.
- M.Bektýrlınniń ultjandy Alash azamaty ekenine rıza bolyp, onyń otarshyl orys-qytaılardyń ulan baıtaq qazaq jerin pyshaq ústinen bólip alǵanymen qoımaı, jer ıesi qazaqty tozdyryp, shuraıly jerlerin tartyp alǵanyn, sol sıaqty İleniń sonshama kórikti qut meken ekenin kórip kele jatqan M.Bektýrlın: «Bul jerlerdi kórgende Bashqurttardyń Oral taýlary esime tústi. İshimnen agar ...Rossıaǵa qaraǵan qazaqtardyń jerlerinen aırylǵany esime túsip, bular da bir kúni bul jerlerden aırylady-aý dep kóńilim eljirep qoıdy», - degen joldardy oqyǵanda, sonaý 1975 jyly, kitaphanada otyryp egilip jylaǵanym esime túsip otyrǵanda, qazaqtyń naǵyz ulttyq tragedıasyn aıdaı álemge pash etken myna óleń joldarymen bizdiń jalpyetek beıǵam qazaqtar da tanyssyn dep usynǵandy jón kórdim:
HH ǵasyrdyń aıaǵy men HHİ ǵasyrdyń alǵashqy shıregindegi Qytaıdaǵy qazaqtardyń aıanyshty jaǵdaıy men 300 jyldyq orys otarshyldyǵy zobalańyn áshkerelep bergen osy bir shaǵyn óleń joldary bolar:
«Araǵyn berip aıranyńdy aldy,
Kók shóbin berip qaımaǵyńdy aldy,
Saıahat ashyp baıytamyn dep,
Qanas pen Narat, Saıramyńdy aldy,
Taý men kólińdi, saılaryńdy aldy.
Qorjasyn berip jaılaýyńdy aldy,
Orman men toǵaı qoınaýyńdy aldy.
Qýyrmash berip etterińdi aldy,
Shen beremin dep shekpenińdi aldy,
Otyryqtastyryp otyrǵyzdy da,
Qyrdaǵy qystaý, kókteýińdi aldy.
Dýalyn soǵyp dalańdy aldy,
Qara nópir kelip qalańdy aldy.
Qos tilde oqytyp qaryq qylamyn dep,
Til uqpas qylyp balańdy aldy.
Týmaı jatyp jatyrdaǵy balańdy aldy.
Etek jeńiń jınalmaı jatyr,
Ańqaý qazaǵym endi neń qaldy?!! »
- Alash azamaty Moldaǵalıdyń qurmetpen eske alarlyq taǵy bir ónegeli sózi onyń «úsh myń kisi eki kún, eki tún tamaq toıdyryp tarqasty Asqa 150 shamasy úıtigilip, 156 jylqy, 250 qoı soıyldy. 100 at shapty. Bas attyń báıgesi myń teńge men bir túıe, jeti elge syıǵa 21 at berildi. Ágar Jabyqbaı myrza osy rasqodty qyzaı balalary úshin bir mektep salýǵa jumsasa ózi hám atasy úshin qıametke sheıin úzilmeıtuǵyn bir saýap bolǵan bolar edi», degen armanmen aıaqtalady.
Degenmen Moldaǵalı myrzanyń ol armandy oılary aıaqsyz qalmaǵanyn eskerer bolsaq, Jabyqbaı Bulǵynshyuly İle óńirindegi qazaqtardyń eń alǵashqylarynyń biri bolyp Qulja qalasynyń soltústigindegi Jyrǵalań degen jerde úsh bólmeli mektep saldyryp bala oqytýǵa kirisedi.
«Qyzaı eliniń As berýi» atty shaǵyn joljazbany nazarlaryńyzǵa usynýǵa túrtki bolǵan Qytaıda turatyn aty belgisiz bir aqynnyń jáne Qazaqstanǵa oralǵan talantty aqyn Ádilettiń «Aýylǵa bardym...» atty sherli jyry túrtki bolǵan edi.
Aýylǵa bardym...
Aýylǵa bardym tamyzda,
Týǵan jerimdi kórdim.
Pyıǵyly ózgergen elimdi kórdim.
Bulaq bop qalǵan ózender menen
Kólshikke aınalǵan kólimdi kórdim.
Eńsesi túsken erlerdi kórdim,
Betegesi joq belderdi kórdim.
Jabaǵy shashty jalqaýlyq basqan,
Qurbylarym senderdi kórdim.
Kúreń qabaqtaý kórshimdi kórdim,
Ósek laýlaǵan órtińdi kórdim.
Alystan ańsap barǵan shaǵymda,
Kóńil aýyrtar syıqyńdy kórdim.
Qýraǵan terek, taldardy kórdim.
Imany orta shaldardy kórdim.
Saıtan kólikter qırandy bolǵan,
Qan qatqan qara joldardy kórdim.
Qustary sırek ormandy kórdim,
Qursaýda qalǵan mal-jandy kórdim.
Qasaphanada údere qarap,
Baılaýly turǵan jorǵamdy kórdim.
Qanaty synyq kepterdi kórdim,
Tizege jetpes ótkeldi kórdim.
Bir ǵana emes, myń syrdy kórdim,
Qaryzǵa batqan jurtymdy kórdim.
Aıdaladaǵy alaıaqtarǵa,
Jaılaýyn satqan ultymdy kórdim.
Men sonda ras birtúrli boldym.
«Qazaqtar sonsha erinshekter» dep,
«Peıili darqan kóńilshekter « dep.
Alashtan qalǵan altyn alqaptar,
Tolypty ózge kelimsekterge.
Týysym jalǵyz apanyn satqan,
Astyndaǵy atyn, shapanyn satqan.
Kúzeýliktegi kúreń belderge,
Zavodtar kepti záharyn shashqan.
Záhary sosyn dalany basyp,
Baıtaq adyrlar barady jasyp.
Qara qoshqyldap arsalańdaıdy,
Ajdaha tektes aranyn ashyp.
Aıbary qaıtqan asqardy kórdim,
Tasymal bolǵan tastardy kórdim.
Suńqar men qyran qaqalyp ólgen,
Tútinge toly aspandy kórdim.
Qumarshyl, toıshyl dostardy kórdim,
Jalyny sóngen ottardy kórdim.
Aqsaqal kórse beti qyzarmaı,
Sálem bermeıtin jastardy kórdim.
Kúrsindim jylap, túńildim men de...
«Qaraǵaı basyn shortan shalar» dep,
Asan aıtqan sóz shyn bolyp shyǵar.
«Shortan shaldy ras, qaraǵaı basyn» ,
Shaqshadaı boldy sharadaı basyń.
Taqıań basqa tar kelmes edi,
Asyrdy zaman aram aılasyn.
Jaspen jýylǵan júzimdi súrtip,
Onsaqtap oıym, buzyldy shyrqym.
Ashtylaý aıttym, ókpeleısiń-aý,
Osylaı eken búgingi surqyń!
Ádilet Ahmet
***
Qadirli, Alash azamattary, osynaý bir ǵasyrdyń basy men aıaǵynda qazaq halqynyń basynan keshken qyıly taǵdyry jónindegi úsh azamattyń úsh túrli estelikterin nazarlaryńyzǵa usynýdaǵy maqsatymyz, aınalyp kelgende Mirjaqyp Dýlatovtyń «Oıan qazaq» uranyn taǵy bir ret eske alyp, oılanyp, tolǵanýlaryńyzǵa túrtki bolar degen úkili úmit edi.
***
Avtor jóninde aıtarymyz:
Moldaǵalı Bekturlyuly kishi júz, Alshyn ata urpaǵy. Túrkıada oqyp, Eýropany aralap qaıtqan jigit edi. 1909 jyly qyzaıdyń ataqty adamdarynyń biri Satypaldymen tanysyp ózinen bes-alty jas kishiligine qaramaı bilimin qurmettep, Kúnes aýdanyna muǵalim bolýǵa shaqyrady. Keıinnen óz qaryndasyn qosyp otaý tigip beredi. Moldaǵalı 1932 jylǵa deıin Satypaldy aýylynda turyp aǵartýshylyqpen aınalysady. «Aıqap», «Qazaq» basylymdaryna Qyzaı eli habarlaryn jazyp turǵan tilshisi boldy, arada 1926 jyly týǵan jeri Oralǵa barady 1927 jylǵy Oral gýbernıasynyń ólkelik gazeti «Qyzyl týdyń» keı sandarynda halyqaralyq tilshi retinde Qytaıdan jibergen habarlary kezdesedi. 1932 jyly Jaıyq boıynda týylǵan Alash azamatyna, İle boıynan topyraq buıyrady.
Moldaǵalı bul jyldary jádıttik oqýmen qatar Alash ıdeıasynyń da taralýyna bastmashy bolady. Ol bylaı dep jazady: «Bul kúnde Qyzaıda úsh muǵalim bar. Ekeýi noǵaı, bireýi Moldaǵalı degen qazaq» dep jazylǵan.
Moldaǵalı Bekturlın İle aımaǵynda bolǵan 22-23 jylda seksennen asa daryndy balalar bilim alyp, İledegi tórt qyzaı eline jáne búkil Shyǵys Túrkistanǵa tanymal kóptegen zıalylardyń ustazy retinde qurmettelgen.
Maqala "Týǵan til" jýrnaly, 2022 jylǵy №3 sanynda jarıalanǵan
