Bul HVİİİ ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Altaı ólkesinde bolǵan oqıǵa. Oırattan bosaǵan ejelgi jerine qazaqtar qaıtadan baryp jatqan shaq. Jaıly qonys, mamyrajaı meken... Ómir bar jerde, ólim de bar. Alǵashqy jyldary qazaqtar topyraǵy shymdanyp ketken opyrma sazdy jerge máıitti aqymdap jerleýdi bilmeı, ábigerge túsken kórinedi. Dál osyndaı bir almaǵaıyp tusta qorqaý aıý paıda bolady. Tegi kóp jyldyń aldynda shúrshittiń sherigi qyryp ketken ólgen torǵaýyttardyń etin jep aýyzdanǵan bolýy kerek. Adamnan basqany qorek etpeıdi. Qaraǵaıy sıregen tasty qyrattyń ústirtin qýalap qazaqtar ólik jerleıdi. Tap sol kúni máıitti aıý qazyp áketedi. Bul anturǵan túndeletip keler bolsa bir sári, týra ekinti men aqshamnyń arasynda óristen mal kelip, jelibaýdaǵy bıelerdiń sońǵy saýymyn sarqyp jatqanda, órdegi jynys qaraǵaıdy satyrlatyp syndyryp, jerdiń shymyn oıyp alyp, burqyratyp aspanǵa atyp, kúndeı kúrkirep aqyryp, baqyryp jetedi. Aıýdyń zárinen qoryqqanda jeli basyndaǵy mama bıeler dirildep, sıip-sıip jiberedi eken.
Tiri jandy esinen tandyryp, arqyraǵan aıý jańa jerlengen máıitti kórden sýyryp alyp, qaraǵaıdyń ishine kirip ketedi. Ar jaǵy – ıt tumsyǵy ótpeıtin ný. Onda ne bary jan balasyna beımálim. Biletinder aıtady: «Aıý máıitti adam aıaǵy jetpeıtin jerge aparyp, jýan qaraǵaıǵa bastyryp ketedi de, ábden shirigende kelip jeıdi».
Eldiń esi shyǵady. Ólgen adamdy jerleýden qalady. Tiri júrgender ólýden qorqady. Osylaı jalpaq jurt daǵdaryp turǵanda Ramazan deıtin jasy qyryqtan asyp ketken, tulǵasy atan ógizdeı, arysqa túsip ataǵy shyqpasa da qara kúshke myǵym, boıy eki qulashqa taıaý azamat ortaǵa shyǵyp: «Men ótirik óleıin, aparyp kómińder! Laǵynat aıýmen aıqasyp kóreıin!» deıdi. Amaly taýsylǵan halyq «maqul!» depti.
Tegi qaza tapqan adamdy jerlegen sátti sonaý qıada júrip-aq qorqaý aıý da únemi qadaǵalaıdy eken. Sóıtip el tirideı Ramazandy jerleıdi. «Tiri ólik» qalyńdyǵy bir eli buqar bylǵarysynan syryp tikken saptama etigin kıip, jalańdaǵan jýan qanjardy qonyshyna tyǵyp, keletin tajaldy kútip kórde jatady. Týra aqsham aldynda qara jerdiń qyrtysyn aýdaryp-tóńkerip, bala qaraǵaılardy túbirimen qosa julyp laqtyryp, azan-qazan aıý da jetedi. Kele kórge qoldy salady. Ramazandy tirideı sýyryp alady. Tik turǵan kúıi oń ıyǵyna arta salyp ala jóneledi. Aıý ketip barady, bizdiń batyrdan shym etken belgi joq. El-jurt ań-tań.
Úlkender joqtaý aıtyp, daýys shyǵarǵan Ramazannyń sheshesi men áıelin toqtatyp, birer jigitti myqty atqa mingizip aıýdyń artynan jiberedi. «Ne boldy eken, baryp bilińder!».
Sol kúni qarańǵy túsip ketedi de, sholǵynshylar qaıtyp kelip, tańerteń erte attanbaqshy bolady. Biraq olar attanbaıdy. Alań-eleńde Ramazannyń ózi aman-esen úıine keledi. Sabazyń eshtememen sharýasy joq, balpań-balpań basyp, arqandaýly turǵan kúreń atynyń jalynan bir sıpap, úıine qaraı tartady. Aldynan oıbaılap júgirgen áıeline moıyn buryp ta qaramaı: «Áı qatyn, úıge baryp shaqshamdy ákel!», – depti. Tek esik aldynda janary jasaýrap turǵan anasyna «Apa, qoryqqan joqsyz ba?» dep, bir ret myrs etip qoıyp, tór aldynda uıyqtap jatqan bes jasar ulyn keýdesine mingizip, qoryldap ketipti.
Ramazannyń qurdastary onyń áıeline: «Áı, qatyn, anyqtap qarashy, tórde qapersiz uıyqtap jatqan seniń baıyń ba, álde, álgi kisi jeıtin aıýdyń ózi emes pe eken?» dep qyljaqtaıdy. Batyrdyń uıqysy qanǵan soń, el-jurt jınalyp kelip «ne boldy?» degende, Ramazan qysqa ǵana: «Meni kórden sýyryp alyp arqalap ketkende, qanjar salǵan etiktiń qonyshy aıýdyń keýde tusynda qalyp, eki qolym arqasynda ketti. Qımyldasam, álgi pále jerge uryp esimnen tandyrar dep oıladym. Sodan qalyń qaraǵaıdyń ishine alyp baryp, meni tik turǵyzyp, synǵan qaraǵaıdyń dúmine súıep qoıdy. Ólgen adamǵa uqsap, kózimdi jumyp sańylaýlatyp qarap men turmyn. Artyna sheginip bardy da shyńǵyryp jiberip, ókirgen kúıi júgirip kelip oń alaqanymen jaǵymnan tartyp jiberdi». Estip otyrǵan jurt «oıpyrym-aı, qalaı janyń qaldy» degende, Raqań: «Qudaı-aý, aıý aǵyndap kelip urǵanda, jyǵylýǵa shaq qaldym emes pe?» depti jaıbarat.
Áńgimege elikken adamdar «Sodan keıin ne boldy?». Raqań: «Meniń jyǵylmaı turǵanyma aıýdyń ózi tań qaldy. Ańyryp bir sát turdy da, artyna sheginip álgiden de alysqa ketti. Tegi aǵyndatyp kelip taǵy urmaqshy. Endi budan aman qalmasym belgili boldy. Aıý aqyryp maǵan qaraı umytylǵanda, jalt berdim de, ózine qaraı men de aqyryp utyldym. Qolymda qanjar. Aıý mundaıdy kútpese kerek, qoryqqannan ózi shalqasynan tústi. Tórt aıaǵy tyrbyńdap eseńgirep jatyr. Bardym da aǵarańdap turǵan shabyn jaryp tastadym. Maqulyq qanjardy shap berip ustaımyn dep, jarylǵan óziniń ishek-qarnyn sýyryp aldy. Qorqyrap jatyp jan tapsyrdy. Ábden ólsin dep janynda qarap turdym. Qarańǵy túsip ketken soń joldan adasyp ketpeıin dep, tań qylańdaǵanǵa deıin kútip otyryp, úıge keldim.
Beken QAIRATULY
