– Sálemetsiz be? Jamalhan apaı! «Meniń syrym» degen óleńińizde:
Taǵdyr maǵan kóp enshi baǵyshtaǵan,
Keıi kelip, keıbiri alystaǵan.
Rahatym ketkenmen jat qolynda,
Mıhynatym eshkimge aýyspaǵan.
...Taǵdyr maǵan ǵaıbatty baǵyshtaǵan.
Onyń nesin jasyryp namystanam?!
...Barmaqtaı baq ketkenimen jat qolynda,
Taýdaı talap eshkimge aýyspaǵan. - degen edińiz. Osynda tókpelik pen tereńdik, shynaıylyq pen shynshyldyq menmundalap turady. Áńgimemizdiń basyn jýsan ısi ańqyǵan aýylyńyzdan bastasaq?
– Otbasymyz mal sharýashylyǵymen shuǵyldanatyn, ortasha aýqatty shańyraq. Ákem oqyǵan, orys mektebinen jańasha bilimnende habary bar saýatty adamdar bolypty. Keıin sol aýmaly tókpeli zaman boldy, qaraǵaı basyn shortan shaldy, - demekshi, 1932 jyly Jemeneı aýdany arqyly Altaıǵa kelipti. Sosyn, jalǵasty kóship Orqasharǵa kelip, Qaraqumǵa baryp sońynda osy Dórbiljinge irge teýipti. Ol kezde Toly men Dórbiljin bir aýdan bolatyn, keıin bólindi ǵoı. Ákem Qarabatyr osynda oqytýshy bolypty, aýyldaǵylardyń bári «Ábzeı» dep ataýshy edi. Ábzeı – tatardyń tili, "oqytýshy" degen maǵyna beredi. Aǵasy Erbolat Qyzyrbek Tóreniń aýylynda bala tárbıelegen eken. 1940 jyldyń qarasha aıynda Jaıyrdaǵy Darbyty degen ózenniń boıynda týylyppyn. Mekenimiz sol Jaıyr, jazda Orqasharda bolamyz. Sheshem Nurjamal degen kisi qarabatyrdyń báıbishesi aıtqanynyń bárin óleńdetip, taqpaq aıtyp otyrýshy edi. Úıde qalyń kitap bar edi. Osynyń bári adamǵa áser etedi eken. Hat tanýdan buryn Zamanbek degen kishi ákemizden «Quralaı sulý», «Kúlánda», «Eńlik-Kebek», «Aǵash at», «Túsipqan», «Qyz Jibek» qatarly 13-14 qısa-dastandardy jattadym. Abaıdyń óleńderin de jattadym. Mine men osyndaı ortada erjettim.
1953 jyly Dórbiljinne tóte 3 klastan bastap túsip kettim. Negizi oqý natıjem jaqsy boldy. Sýret syzý, kúı shertý, án aıtý bárinde aldyda júrdim. Kóp nárse jattadym. Myna jattaý adamnyń tilin ushtaıdy eken. Eń alǵashqy óleńim úıimdi saǵynýdan bastaldy. Ol kezde týystardyń úıine jatyp oqımyz, kanıkýlda ǵana ketýge ruqsat. Keıde úıdiń tóbesine shyǵyp alyp, jaıyrǵa qarap jylap otyramyn.
Aýylym jarqylanyń yzǵarynda,
Syrqanaq tebýshi edim muz barynda.
Tas jıyp, qýyrshaqty birge oınaǵan,
Aýyldyń menen sálem qyzdaryna. - dep quraǵan sátter boldy. Negizi erke, tentek boldym. Jastaıymnan óleń de quraı bastadym. Qaısha, Moldaqazy, Shárip atty óte qabyletti muǵalimderden bilim aldym. 1957 jyly Dórbiljindegi ortalaý mektepti tamamdap, 1959 jyldan 1962 jylǵa deıin Dórbiljin aýdanynyń maralsý mektebinde oqytýshylyq istedim. Aýmaly tókpeli jyldarda mende shetke qaǵylyp, 16 jyl qoǵamdyq qyzmetten aıyrylyp qaldym. 1978 jyly qyzmetim qalpyna kelip, oqytýshylyq qyzmetimdi qalpyna keltirdi.
– Siz jańa Qytaıdyń azattyq tańy men reforma jasap, esik ashyqan 40 jyldyń da kýágerisiz! Eń alǵash aıtysqa qatynasqan ýaqytyńyz qashan?
– Elimiz qudyrettendi, damyp dúnıeniń aldyńǵy qatardan oryn alyp jatyr. Búgingi adamdar baqytty ǵoı, jegeni alda jemegeni artta. Bizdiń de óz dáýirimiz boldy. Al suraýyńa kelsek: men alǵashynda balalarǵa, qurdastarǵa óleń qurap júrdim, al úlken kisimen aıtysýym 1958 jylǵy aýdannyń orynbasary Utynasyn degen muńǵul kisimen aıtysym boldy. Orta mektep oqımyn, demalysta úıge barsam Utynasyn bastaǵan kóp qonaq bar eken. Orynbasar ákim 5-raıon degen jerdiń bastyǵy. Ol kisi biraz tıisip:
Jaıyrdyń kúngeıine qoı qaptaıdy,
Qaryndasty óleńshi dep el maqtaıdy.
Dıdaryn kóreıik dep kelip edik,
Burymy arqasynda bulǵaqtaıdy. - dedi.
Oı, Jamalhan óleń bilesiń be? - dedi. Kópshilik jáne ákem de ruqsatyn bergendeı boldy. Sosyn men:
Qýanam ákem kelse alaqaılap,
Júrgem joq siz keler dep óleń saılap.
Kóldeneń aldyńyzdan óte alam ba?
Aıtaıyn ne desem de aǵataılap.
Men seni jerim bar ma qalmaq degen,
Baıqasam sózdiń arty salmaqty eken.
Arasyn ult pen ulttyń aıyrmaımyz,
Qıyn ǵoı araǵa jik salmaq degen.
. . . . . . . . .
Siz úlken jurt syılaǵan el aǵasy,
Men jaıyn buqaranyń bir balasy.
Tyshqanshyl kári búrkit degendeıin,
Baıqasań jer men kókteı eki arasy. - dep jaýap berdim. Sosyn ol kisi: Oı! jaı bolyp ketken eken, erteń jáne jumys bar uıyqtaıyq dep dalaǵa shyǵyp ketti. Sonymen el arasyna Qarabatyrdyń qyzy óleńshi eken, aıtysady eken dep jurtqa tanyla bastadym. Bul bir úlken sahynadaǵy aıtys emes, qara lashyqtaǵy qara óleń osylaı esimde qalypty. Ádette otbasynda ákeme qaljyń aıtyp, shesheme óleń qurap mashyqtana bastadym. Qansha qıyn-qystaý jyldar bolsada óleńimizdi tastamadyq. Aýyl arasyndaǵy aıtysymyzdy qoımadyq. Qaltamyzdan bir qalam, janqaltamyzdan bir dápterimiz úzilmedi. Boz balalarmen qaǵytbalarymyz kóp boldy. Dórbiljin aýdanynyń mádenıet salasyn sol kezdegi atqa miner azamattary Yrymhan joldas basqardy. Sonda Tolynyń Muratjanymen, Dórbiljinnyń Qabyshymen aıtystym. Eń tamasha aıtysym Berdihanmen aıtysym jáne Jumaqalımen aıtysym. Sondaı-aq, Altaıdyń Bolbadaı degen jaılaýynda İle oblysynyń 3-kezekti aqyndar aıtysynda İleniń Álqyzyr, Andas Omaraqynuly degen myqty aıtys aqyndarymen sahynaǵa shyqtym. Onda ekiden aıtysady. Meniń janymda Yrysaldy degen kelinshek bar. Sol aıtysta áıgili Symaǵul, Bozdaq degen qart aıtys aqyndarmen tanystym. Aqyn Ǵalym Qanapıauly men jazýshy Maqatan Sháriphanulymen tanystym. Sonda jyr dodasy, tamasha óleń toı bolǵan edi.
– Týǵan jerdi, ósken eldi aıtyp maqtanyp, rýyn suraıtyn qarǵa tamyrly qazaqtyń balasymyz. İsmer kisilerdiń kóbi sizderdiń el bolyp jatady. Ózińizde qolónerden qur jaıaý emes shyǵarsyz?
– Mynaý buryn eshkim suramaǵan suraý. Óner juǵysady ǵoı, men bala kúnimnen ismer, pysyq boldym. Klastyń taqtasyna syzdym, konsertterde kúı shertip, terme oryndadym. Oıý-órnek, túlki tymaq, qasqyr ishik degende tamasha tiktim. Terme baý toqý, shym shı oraý, bunyń bári mende boldy. Tikken túlki tymaǵymnyń úlgileri balalaryma tarady. «Et jasaǵyshtyń balasy esikte turǵysh, qoı jaıǵyshtyń balasy atqa mingish» demekshi, áke sheshesi nemen shuǵyldansa, balasy da soǵan beıim bolady eken. «Óner kóptik etpeıdi» óleńmen qosyp, ultymyzdyń ónerin de ala jurdym. Álgi Qurmanbekpen aıtysta:
Folklor bár ónerdiń tekti anasy,
Shýlaǵan kórkemóner kóp balasy.
Sorabyn ǵasyrlardyń izdep júrmiz,
Eshkimniń buǵan aıtar joq talasy.
Qorǵaýda el murasyn talaı erler,
Ketýden qoryqpaǵan sotqa basy,
Ekemiz emes bedi sol muraǵa,
Temir etik tozdyrǵan joq qaraýshy. - degenim osy óleńdi ámalıattan kórip aıttyp otyrmyn. Bir ónerdi qýalaǵan adamǵa bar óner darıdy eken. Sondaı-aq onyń ystyǵyna kúıesiń, sýyǵyna tońasyń. Sonyń bárine shydaǵanda ǵana natıje shyǵady. Al onyń baryn qýý bir adamnyń qolyna kelmeıdi. Óner urpaq qýalaıdy eken, aıqyn degen balam termeshi boldy, qazir kelinimdi osy syrmaq tigýge, ton, tymaq jasaýǵa qaraı tárbıelep kelemin.
– Sizdiń tylyńyzben jyr kestelegen, on saýsaǵyńyzben biz kestelegen ónerińizge tántimin. Iá, áńgimemizdi onan ary jalǵastyraıyq. Keıbir óner adamdary óziniń ónerine, shyǵarmashylyǵyna jaýapkershilikpen qaramaıdy. Baspaǵa jınap bergen emes, gazetke shyqqan bir shyǵarmasyn joǵaltyp jatady. Onyń janynda siz «Aqyndar aıtysynyń» neshe tomyn baspadan shyǵardyńyz. Shyǵarmashylyq jaýapkershilik degenniń ózi azamattyq ba?
– Álbette, mura jıý arǵy burynǵy ata arýaǵyna degen boryshtylyq, erteńgi urpaqqa jalǵap bergen izimiz desek. Sondaı-aq, ózimizdiń mektebimiz. Meniń óz basym men sol folklor degen óner mektebinen oqydym. Qısa-dastannan, ertekter men ańyz áńgimelerden, jańyltpas, maqal-mátelden bilim aldyq. Mura jıý 1984 jyldan bastaldy. Ol kezde kólik qaıda?! Kótek arba tabylsa qýanyp ketemiz. Erjan, Kádirhan degen azamattar bar, qaı jerde quıma qulaq qarttar bolsa sonyń úıine baramyz. Sonymen 1992 jyly Dórbiljin aýdanynyń qısa-dastandary, maqal-mátelderi, ańyz-áńgimesi, ertegileri» degen 4 kitap shyǵardyq. Qaryz sol qarttardyń basym kóbi dúnıeden ótti. Sol kezde alyp qalǵanymyz qandaı tamasha bolǵan.
– Kórermenge talabyńyz bar ma? Aıtys aqyny qandaı bolý kerek?
– Qalyń kórermenniń bári óleń tanıtyn synshy emes. Basym kóbi tyńdarman. Aldyńda qansha adam otyr. Júz be, myń ba? Maǵan óleń túsinetin eki adam otyrsa da rızamyn. Solar úshin aıtysamyn. Solardyń qurmetine jaqsy aıtýǵa qulshynys jasaımyn. Sosyn qoǵamdaǵy qolamtaly máseleni aıtbasań bolmaıdy. Ony janamalatyp, keıbireý, málim aýdanda, ishinara aýylda degen sıaqty sıpaı qamshylap beıneleýiń kerek. Jyly-jumsaqtap qulaǵyna quıa otyrýdyń ózi sheberlik. Keıde qarsylasyń láılip ketedi, nemese óziń uıqastan jańylyp, bir noqtaǵa jınaı almaı, oıyń shashyraıtyn kezder bolady. Sonda keıbir tyńdarman malyna, keıbiri úıine kete bastaıdy. Sonda qaljyńmen úıirip ákeletin uıystyrǵysh qasıet bolý kerek. Sondaı qolamtaly máseleni aıta almasa, ol aqyn bola almaıdy. Aıtys aqynyn soǵan jaratqan, halyq aqyndar aıtysyna keledi. Sonan úgit osynda bastalady, halyqtyń muń muqtajy osynda aıtylady. Ákim de, qarada menÓleńge qosyp kete meken dep aıtqanyń aǵady, oılaǵanyń oryndalady. Eń keminde eldiń joǵyn joqtaı alasyń. Keıde halyqqa tórt bet gazet oqyǵannan, úsh kýlıt óleń aıtqanyń qonymdy bolatyn jeri osy.
– «Bekeńdeı oıy júırik, sóz nárli, qyran minez áriptesimniń kóp jyldyq qaqpaqyly; Qurmanbekteı tókpe jyrdyń tasqyny meniń de qanatymdy ushtap, qarymymdy jetildirdi deýge ábden qaqylymyn» dep áriptesińiz Qurmanbek pen Berdihan jaıly aıtqan edińiz. Mine osy oıyńyzdan «Adam adamnan, aǵash-aǵashtan máýe alady» degen halyq naqylyn bir jaǵyna durystasa, endi bir jaǵyna sizdiń áriptesińizge degen durys baǵańyz menmundalap turǵandaı. Sizshe, aıtys aqynynda qandaı kásiptik moral bolýy kerek?
– Iá, ol úshin myna bir qansha túıinge toqtalýǵa týra keledi. Aldymen, aqyndar kúndestikten aýlaq bolýy kerek. Erkin myqty eken dep Aıqanyshtyń, Zýra asyp ketti dep Shákenniń, Gúlden syılyq aldy dep Aıypqannyń renjýiniń, keıýiniń qajeti joq. Saǵan da kezek keledi, tek daıyn júrseń boldy. «Keń kelseń, kem bolmaısyń» keıde bir aýdandaǵy eki aıtys aqynynyń biriniń úıine biri kirmeıtinin kórip júrmiz. Keń minezdi bolǵanymyz abzal! Ekinshi, jas aıtys aqyndary durys sóıleýi, týra kózǵaras aıtýy, unasymdy kıinýi kerek. Mine bul jaǵynda jergilikti mádenıet mekemesiniń adamdary syrttan maman usynys ete me? Joq, ózderiniń adamdary bolama? Birer kún sabaq sóılep aıtys aqyndaryn tárbıelese bolady. Sosyn, eki aınalmaı «Janyńdy alamyn, alyp qashamyn, qap-qara bolǵan surqyńdy qara...» degen dóreki oıdan aýlaq bolǵany jón. Jalpy qyzdar sypaıy sóz qoldanyp, jaǵymdy óleń aıtýy, zilsiz qaljyńdarmen qarsy jaǵyn jeteleýi, erler ushqary talǵamymen azamattyq oı-pikir kóterse nur ústine nur bolar edi. Úshinshiden: jershil bolmaýy kerek. Árıne, aıtys ortasynda nemese taqyryp belgilegende «Týǵan jer» týraly temeler aýyzǵa alynady. Biraq, ony bizdiń aıtys aqyndary týǵan jermen maqtaný dep jalań túsinedi. Sen búgin óz aýylyńmen maqtanyp, qarsy jaqty bet qaratbadyń delik, erteń uzatylyp basqa aımaqqa, oblysqa barsań qaıtesiń?! Bizde sondaı aýdan-aımaq attaǵan aıtys aqyndar bolǵan. Sondyqtan, jalań jershildikpen barar jerimiz shamaly. Otannyń taý-sýyn, keń baıtaq alqabyn, jaqsy qoǵamdy ortaq jyrlaǵanǵa ne jetsin!
– Sizdiń jazba poezıadaǵy shyǵarmalaryńyz óz aldyna bir tóbe. Áli esimde «At» degen termeńizde:
At usty sergitedi aýyrýdan,
Korgem joq atsyz ótip, saýyq-dýman.
Aýdaryspaq oınaǵan qandaı jaqsy? !
Alysyp at ústinde jaýyrynnan.
Kitáptiń at qoıylǵan álibine,
Sondyqtan, at pen erdiń jany birge.
Biz búgin attan tusyp qalsaqtaǵy,
Úzengiden túskemiz joq áli bizde. - degen joldaryńyz jóbi-shókim aqyndar jaza bermeıtin qymbat poezıalar. «Aǵaıyn» termesinde:
Eńirep ketsem ezilip,
Besigime bas qoıǵan.
Erjetbesteı sezinip,
Tabanyna tas qoıǵan.
Jaqyn júrse bir jerge,
Sımaıtuǵyn aǵaıyn!
Alystasa bir-birin
Qımaıtuǵyn, aǵaıyn! - degen joldaryńyzda týystar ara qaımaǵy buzylmaǵan berekeniń, saqtalǵan kishigirim kirbeńdiktiń bárin jaıyp tastaǵan. Bul ári shyndyq. Odan basqa qaısy temelerińiz bar? Termeni suranyspen jazasyz ba?
– Keń taraǵany «Til», «Abysyn» jáne óziń aıtqan termeler boldy. «Jyr nóseri» «Aýyl áýenderi» aty jınaq bolyp baspadan shyqty. Bárin tolyqtap otyrý mindet emes, meniń jáne kóptegen tolǵaýlarym bar. Keıde jazylǵan jyrlarym ózi matynyn taýyp alady. Keıde tapsyrysy bolady. Negizi kompozıtor izdegen adam emespin. Álbette, folklor bizdiń ádebıetimizdiń qaınar bolaǵy, ony qorǵaý, jalǵastyrý biz sıaqty óner adamynyń ǵana mindeti emes, basshylardyń da, jalpy halyqtyń da boryshy dep bilemin. Men aýdan-aımaq, oblstyq saıası máslıhat keńesine múshe boldym. Mine sondada aýyz ádebıetimizdiń joǵyn joqtadyq. Kóptegen usynystar jasadyq. Ǵylmı talqy jıyndarǵa da muryndyq bolǵan kezimiz de boldy.
– Naqtyly istegen jumystaryńyz qaısy?
– Naqtyly degende aýdan, aımaq, oblys dárejeli aqyndar aıtysynyń uıymdastyrý alqasynda bolyp, kóptegen usynystar qoıdym. İle oqý-aǵartý ınstıtýtynyń aqyndar klasyna jáne qysqa merizimdik aıtys aqyndar kýrsyna sabaq berdim. Sondaı-aq, «Aıtys jáne meniń áriptesim», «Berdiqan qandaı aqyn edi», «Aýyz ádebıetindegi áıelderdiń orny», «Kórkemdik jáne sheshendik», «Joqtaýlar neni aıtady?», «Besik jyrynyń belgisi», «Aıtystyń minezi» syndy kóptegen zertteý maqalalary men ǵylmı Eńbekter jazdym. Osy kúnde halqymyz, zerttermender Qurmanbek, Jamalqan aıtys mektebi dep alqap júr. Oǵan kóp rahymet!
– Siz 18 ret bas júldeni jeńip alǵansyz, 6 ret 2-dárejeli bolypsyz, ári 2 ret halqaralyq júldeger boldyńyz. Munan da úlken qýanarlyq jaıt: Týǵan jerińiz Dórbiljin aýdanynan 2013 jyly «Jamalhan atyndaǵy aıtys úıirmesin» qurypty. Mine bul eldiń, basshylardyń sizdiń ónerińizdi tolyq tanyp, eńbegińizdi baǵalaǵany dep bilemiz. Óner adamdarynyń eskerýsiz tustarynyń ózi bir hıkaıa. Sonyń bir ázil qaljyńdar. Álbette, «Mutalyp tartqan adyrna», «Tap bermeniń tarlany» atty kitaptar dálel bolady. Al sizdiń qaǵytbalaryńyz da bir tóbe bolar?
– Qaǵytbalar kóp boldy. 1978 jyly qańtar aıy edi. Men soǵym jumysymen eki kún ruqsat alyp, 3 kúni qyzmet ornyna kelsem bizdiń mekemeden alma kótergen eki-úsh bala shıpahanaǵa kirip barady eken. Mende baraıyn dep ere jóneldim. Barsaq Berdihan aspa ýkolymen arqandalyp jatyr eken. Men: Oıbaı-aý! Beke qashan kelgensiń? - dedim jalbyraqtap. Sonda Bekeń kútbegen jerden:
Men kelgem soǵymdy soımas buryn,
Úıtkeni, sorpa jaǵyn oılastyrdym.
Kóksaýǵa et ákelmeı alma ákelip,
Jamalqhan myna qylǵan qaı qastyǵyń?! - degende kóńilge bolmasa qysylyp kettim. Alma meniki emes dep aqtalýdyń da jóni joq. Sál kidirip baryp:
- Oı, Beke-aý! Sybaǵańyz bas emespe?
Shóp-shalań kók jóteldiń qasy emespe?!
Týǵanyń baıjigitten ras bolsa,
Alma-órik atańyzdyń asy emespe?! - dedim. Bári kúldi de qoıdy. Áńgimemiz onan ary jalǵasty. Mine mundaı qaǵytbalar men tap bermeniń jaýaptary kópten tabylady. Bul da bir ómir elesi eken. Keıde osyndaıda shynyǵyp shyǵamyz.
– Suqbatyńyzdyń basyn sizdiń óleńińizben bastaǵan edim. Sońynda «Jan ana» degen óleńińizben aıaqtatqym keledi.
Keýdemdegi seniń quıǵan jalynyń,
Zerdemdegi senen jıǵan daryny, - dep jyrlaǵansyz. «Yrys juǵysyty bolsyn». Sizden alǵys alý biz úshin úlken mártebe. Áńgimeńizge kóp rahymet!
suhbattasqan Qýandyq KÓBENULY
6alash usyndy
