Birneshe aıdyń aldynda elordadaǵy Qazaqstan Qarýly kúshteri Áskerı-tarıhı mýzeıiniń kóshpeli kórme uıymdastyrylatyn tómengi ekspozısıa zalynda, qazaq tarıhyna qatysty Omby muraǵatynan jetkizilgen, HVIII ǵasyrǵa tán qujat-hattardy kórip kózaıym bolǵan edik. Osyndaǵy qundy jádigerler qatarynan qazaq hany Abylaıdyń ár jyldary Qytaı eliniń ımperatory Sıanlýnǵa jazǵan hat-habarlary oryn alypty.
Kórme tórindegi 7 hattyń 5-ýi oırat-mońǵol tilinde jáne tod (tóte) jazýymen jazylypty. Osyndaǵy tod jazýynyń tarıhyna toqtalsaq, buny 1648 jyly oırat-mońǵol oqymystysy Zaıa Bandı degen adam jasapty. Bul kisi irgeli ulystyń Solqanatyn (Jońǵar) quraıtyn mońǵoltekti taıpalardyń tildik ıntonasıasyna beıimdep, Shyńǵys qaǵannan beri paıdalanyp kele jatqan uıǵyr-mońǵol jazýyn reformalaý arqyly tod jazýyn oılap tapqan eken.
Bul jazýdyń basty ereksheligi – tıbet, sanskrıt, manjý tilderindegi áripterdiń dybystalý úndestigin tolyq saqtaı alady. Sol sebepti, HVIII-HİH ǵasyrlarda bul jazý qytaı-mońǵol-qazaq qatynasynyń hat almasý quraly bolǵan syńaıly. Bul jazýdy qazirgi Qalmaqıa Respýblıkasy 1924 jylǵa deıin kerektense, Shyńjań ólkesindegi mońǵoltekti halyqtar kúni búginge deıin qoldanýda.
Al qazaq hany Abylaı ne sebepten ordanyń dıplomatıalyq hat-habaryn oırat-mońǵol tilinde tod jazýymen júrgizdi. Oǵan tarıhshylar jaýap bere jatar.
Qazaq ordasy qytaı jáne oıratpen qatynas qaǵazdaryn tod jazýymen júrgizgeni jaıly qazaq ǵalymy Shoqan Ýálıhanovtyń jazbalarynda aıtylady. Ǵalym óziniń bir eńbeginde: «Malaısary batyrǵa jońǵar qontaıshysy Qaldan Seren «tarhan» ataǵyn bergeni jaıly qujat qalmaq tilinde tod jazýymen jazylǵan eken. Ony batyrdyń urpaqtarynan alyp týysym Abylaı Ǵabbasulyna oqyttym» deıdi. Osyǵan qaraǵanda, qazaqtyń orda mánsaptylary tod jazýyn tolyq meńgergen syńaıly.
Tómende jarıalanyp otyrǵan eki hattyń mátinine keler bolsaq, bul qujattar ilgeride reseılik manjý-qytaıtanýshylar (N.S.Iahontova, T.A. Pan) tarapynan zerttelipti. Dese de, biz kórmedegi tupnusqa mátindi Beıjińdegi Qytaı Halyq Ýnıversıtetiniń magıstri, oırattanýshy L.Enhsarýyl (Enhsarýýl) jáne Mońǵolıa Ǵylym akademıasynyń Tarıh jáne arheologıa ınstıtýtynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, oırat tiliniń maman S.Amarbaıyrlarǵa jiberip, olardyń oqyǵan nusqasymen joǵarydaǵy reseılik ǵalymdardyń aýdarmasyn salystyra otyryp, mátindi qazaqshaladyq. Ańǵarǵanymyz reseılikterdiń aýdarmasynda qazaq hanyn tym qorash hám jalynyshty etip kórsetýge tyrysqany baıqalady.
Birinshi hat
Bul qujat týraly anyqtamalyqta: «Manj-qytaı patshasy Sánlýnǵa 1757 jyly jazǵan Abylaıdyń haty» delinipti.
Hattyń kóne oıratsha, qazirgi mońǵolsha jáne «Epıstolárnoe nasledıe kazahskoı pravásheı elıty 1675-1821 gg» atty eki tomdyqta jarıalanǵan oryssha nusqasyn salystyra otyryp, bizdiń túıgenimiz mynaý:
«Ulyq mártebeli patshanyń quzyryna úshbý hat joldaımyn. Meniń babam Eshım (Esim) han, Iangır (Jáńgir) hannan beri sizdiń jarlyǵyńyz bizge jetpegen edi. Endi biz sizdiń jarlyǵyńyzdy esitip, ony qabyl alýǵa bek shattandyq. Men, Abýlaı (Abylaı) óz uldarymmen hám qaraýymdaǵy buqaramen sizge bodan boldyq. Sizdiń tarapyńyzdan bolatyn árbir ulyq iltıfatyńyzdy qabyl kóremiz. Jeti bas (adam), elshi on birmiz.
[Qustumsyq qos mórdiń ishindegi jazý]: «Qazaq hany Abylaıdyń móri», «Abylaıdyń kishi inisi Ábilfeıizdiń móri».
Ekinshi hat
Bul qujattyń muraǵattyq anyqtamalyǵynda: «Qazaq hany Abylaı manjý-qytaılyq Sın ımperıasynyń patshasy Sánlýnǵa Tarbaǵataı gýbernatory arqyly oırat tilinde 1774 jyly jiberilgen haty» delinipti.
Bul qujattyń qazaqsha aýdarmasy joǵarydaǵy tásil boıynsha jasaldy. Bundaǵy mátinde: «Táńiriniń jarylqaýymen zaman bıleýshisi joǵarǵy mártebeli Boǵda ıeme baıandaımyn. Kókeıimdegi oıym bul. Bizdiń qazaqtar aýyzsha aqyldasady, jazbasha baıandaıdy. Olar (basqa) adamdarǵa uqsaǵanymen taǵy qulandar sıaqty ózgeshe jurt. Iemniń jarylqaýymen jaıylymdy boldyq. Mal basymyz ósti. Jasaǵannyń jarylqaýymen ıeligimniń shyǵys shekarasy Chorgoǵa (Shorǵa) deıin, ońtústiktigi Sharabelge (Sarybel) jetti. Ortasy Lebsı (Lepsi) oıpatyn meken etýdemin. Bulda táńirdiń bergen syıy. Men túpki maqsatym men búgingi jaǵdaıdy paıymdaı kele bodan boldym. Bul urpaq bolashaǵy úshin jasalǵan is. Meniń bolashaq izbasarlarym saqtaý úshin qyzyl mórli bıleýshi tańbasyn berýińizdi ótinem» dep jazylypty.
Joǵarydaǵy hatta aıtylǵan keıbir jer ataýlaryna toqtalsaq:
- Shorǵa (Chorga) – Shyǵys Qazaqstan oblysy, Tarbaǵataı aýdany Qabanbaı aýyldyq okrýgine qarasty shaǵyn eldimeken. Qazaq batyrlary 1750 jyly Tarbaǵataı óńirin oırattardan azat etý úshin tarıhymyzda «80 kún Shorǵa soǵysy» dep atalatyn sheshýshi maıdan osy jerde ótken.
- Sarybel (Sharabel) – qazirgi Almaty qalasynan soltústik-shyǵystaǵy Sarytaýqum shólinen Qapshaǵaıǵa deıin sozylyp jatqan keń ólke.
- Lepsi (Lebsı) – Jetisýdyń shyǵys bóliginde aǵyp jatqan ózen. Jońǵar Alataýynan bastaý alyp, ońtústikte Balqash kóline quıady. Almaty oblysynyń Alakól jáne Sarqand aýdany jerinen aǵyp ótedi.
Beken QAIRATULY
«Egemen Qazaqstan» gazetinen alyndy
