Ótken HVİİİ ǵasyrdyń ekinshi jartysy 1755-shi jyldary Sın ımperıasy Jońǵar handyǵyn jer betinen joıyp jiberdi de, Qazaq ulysy qytaıdaǵy manjýlar áýleti basqarǵan patshalyqpen betpe-bet túıisti. Osy tusta qazaq han-sultandary men Sın ımperatory arasynda hat-habar almasý isi jolǵa qoıyldy. Bul úrdis 1754 jyldan bastap, 1780-shi jyldarǵa deıin úzdik-sozdyq jalǵasqan syńaıly.
Jýyqta Beıjińde qytaı tilinde 2006 jyly jaryq kórgen «Sın patshalyǵy tusyndaǵy qytaı-qazaq qatynastary jaıly arhıvtik qujattar» atty eki tomdyq eńbekti kórip qaldyq. Osy kitaptyń birinshi tomynda 1754-1762 jyldardy qamtıtyn 269 túrli is-qujat, ekinshi tomynda 1762-1764 jyldarǵa tıeseli 239 túrli is-qujat jınaqtalǵan kórinedi.
Osy eńbektiń 199-betinde: «Qazaqtyń Ábilpeıiz bahadúr sultanynyń manjý hanyna joldaǵan haty» degen qujat tur. Hat kóne oırat-mońǵol tilinde jazylǵan. Hat ıesi Ábilpeıiz sultan kim, degenge toqtalsaq, bul kisi orta júzdi basqarǵan Ábilmámbet hannyń balasy. Qazaq tarıhynda bul tulǵaǵa qatysty «Qytaımen dıplomatıalyq baılanys ornatyp, qazaq-qytaı qatynasynyń damýyna zor úles qosqan hám jońǵarǵa qarsy soǵysta Abylaı han saıasatyn qoldaýshy» degen baǵa berilipti.
Onyń syrtynda ıaǵnı 1784 jyly Abaq Kereı taıpasy osy Ábilpeıiz hanǵa el bıleıtin tóre surap barǵanda, 13 jasar uly Kógedeıdy «Abaq eline bas bolsyn» dep eki inisimen (Sámen men Jabaǵy) Taýasar bıge jetektetip jibergen elshil tulǵa.
Joǵarydaǵy hatty Ábilpeıiz sultan Sın patshasynyń murageri Nýý ambyǵa (laýazymdyq ataq) 1758 jyly joldaǵan kórinedi. Hatta: «Abýlpeıistiń haty. Nýý amby jáne saraı noıandaryna salamat bolsyn. Málimdeımin: býrýdtyń jáne úsh serigin keri qaıtarǵanda, olardyń at-kóligi men azyǵyn qadaǵalaýdy ótinemin» delinip, hattyń sońyndaǵy júzik-taban mórde: «Abý-l-Faız-Bahadýr-sýltan» degen belgi bádizdelipti.
Atalmysh hatpen tanysqan kóne uıǵyr-mońǵol jazýynyń mamany, astanalyq jas ádebıetshi-ǵalym Asylbek Baıtanuly, bul qujat sol kezdegi shekaralyq kerýenshilerge qatysty joldanǵan hat, mundaǵy «býrýd» dep otyrǵany qyrǵyz-hakastar, ıaǵnı bulardy Reseı úkimeti oırattardan bosaǵan jerge qonystandyrý úshin Hakasıadan aıdap ákelgen jurt edi deıdi.
Beken QAIRATULY
«Egemen Qazaqstan» gazetinen alyndy
