Jońǵarlar joıylysymen qazaq-manchjýr qarym-qatynastary jolǵa qoıylyp, eki eldiń elshiler almasa bastaǵany tarıhtan belgili. Qazaqtar Ejenhan dep atap ketken Manchjýr-sın ımperatorlarymen júzdesken qazaq elshileri handyqtyń mámilegerlik saıasaty men resmı talap-tilekterin habarlap otyrǵan. Mysaly, 1760 jyly Qytaı saraıyna barǵan qazaq elshileri «oırat jeriniń» qulazyp bos qalǵanyn aıtyp, Tarbaǵataı men İleden «qonys berýdi» suraıdy. Qazaq elshilikteri týrasynda qytaı muraǵattarynda mol maǵlumattar saqtalǵan. Osy qatarda nazar aýdartatyn qyzyq derekterdiń biri – ımperator Sánlýnnyń 1762 jyldyń 2 maýsymyndaáskerı qyzmet ambanyna (qazirgi tilmen aıtqanda qorǵanys mınıstri) bergen jarlyǵy. Imperator jarlyqta «(Qobdadaǵy keńesshi amban) Agýı «Abylaıdyń hatynyń aýdarmasyn oqydym. Hattaǵy patsha jarlyǵyna baǵynyp, ǵasyrlar boıy beıbit ótemiz degen Abylaıdyń óz sózinen ózgesin Ataqaı janynan qosypty, jazýy da birdeı emes» dep habarlapty. Búgin Ataqaı ákelgen Abylaıdyń hatyn men de oqydym, maǵan esendik tilegen (Abylaıdyń sózinen) basqasy túgelimen Ataqaıdyń oıdan shyǵarǵan ótirigi eken. Ol ózine resmı bas kıim syılaýymdy ótinip, mal-janyn qaıtarýymdy surapty…» deıdi.
Abylaıdyń atynan Ejenhanǵa jalǵan hat aparǵan Ataqaıdyń kim bolǵany jaıly, ókinishke qaraı, qytaı muraǵattary mandymdy málimet usynbaıdy. Bul tulǵanyń esimi bizdiń ádebıetterde Atyǵaı, Ataǵaı, Ataqaı dep ártúrli jazylyp júrýiniń ózi de derekter tapshylyǵynyń saldary. Qytaılyq keı ǵalymdar, mysaly, tarıh ǵylymdarynyń doktory ChjanJýnAtaqaıdy 1760 jyly Beıjińge elshi bolyp barǵan Atalaı bolar dep boljaıdy. Biz bul boljammen kelispeımiz. Óıtkeni, 1760 jyly Sın ımperatorynyń qabyldaýynda bolǵan Atalaı Ábilmámbet hannyń elshisi edi, onyń ústine Atalaı sol saparynda Ejenhannyń jarlyǵymen úshinshi dárejeli resmı bas kıimmen jarylqanyp, laýazym belgisi – dińsetas syıǵa alǵan bolatyn, onyń arada eki jyl óter-ótpeste Abylaıdyń atynan Qytaıǵa elshilikke attanyp,ózine taǵy da resmı bas kıim suraýynyń qısyny joq.
Degenmen, Ataqaıdy súıegi buryt (qyrǵyz) bolar degen ChjanJýnnyń joramalynyń jany bar dep esepteımiz. Senimdi derekkózder 1762 jyly Abylaıdyń atynan Beıjińge elshilikke baryp, hannyń ótinishimen Sın ımperıasyna táýeldi İle óńirinen qonys alǵan aǵaıyndy Omar, Syrymbet, Qýattardyń qyrǵyzdarekenin aıǵaqtaıdy. Ózge ult ókilderin elshilikke jiberýdiń munan ózge de mysaldary bar. Ábilpeıizdiń1764 jyly Qytaıǵa júrgizgen elshiliginiń quramynda oırattyń tarbaǵachyn rýynyń táıjisi Saıbek (Sibek) degen kisi de bolǵan, ol Ábilpeıizdiń ókil inisi edi. Ábilpeıiz hatynda Saıbektiń İlege irge kómýine Sın úkimetiniń ruqsat etýin suraıdy. Bul týraly İle szánszúni Mınjýıımperatorǵa joldaǵan málimetinde «Qazaqtar Tarbaǵataıǵa ásker turǵyzǵanymyzdan alańdaıdy eken, Saıbekti İlege qonystandyryp, sol arqyly jasyryn til alyp turǵysy kelgen shyǵar» degen kúdigin aıtady. Qalaı degenmen, Qazaqtardyń bir kezde jońǵarlar kúshpen jaýlap alyp, endigide basy bútin shúrshit bıligine kóshken ata qonystaryn qaıtaryp alýǵa baǵyttalǵan aýmaqtyq talabynyń dáıekti bolǵandyǵyn rastaıtyn derekter jetkilikti. Osy maqsatqa oraı qazaq han-sultandary ártúrli ádis-amaldar qoldanyp jatsa, oǵan tań qalýdyń jóni joq.
«Ataqaıdyń soıy qyrǵyz bolar» degen boljamdy rastaýy múmkin kóldeneń derek retinde 1765 jyly 1 mamyrda jazylǵan «Qazaqtar men qyrǵyzdardyń birin-biri tonaǵany jáne basqa máseleler týraly İledegi szánszún Aılýnanyń bergen málimeti» degen manchjýrsha qujatty aıtýǵa bolady. 1764 jylǵy qazaq-qyrǵyz janjalynan syr shertetin osy qujattan belgili bolǵandaı, qyrǵyzdy shabýǵa attanǵan Ábilpeıiz sultannyń qoly İle ózeninen ótip, Samsý degen jerge jetkende, Shońǵaı, Ernazar, Qulnazar jáne Aqtamberdi bastaǵan top «Myna otyrǵan buryttar, byltyr bizdiń jylqymyzdy aıdap áketken buryttar da, osyndaǵy Kebek deıtin burytpen qońsy otyryp júretin Nobhýı bastaǵan buryttar. Biz endi osylardy shabaıyq» dep aqyl qosady jáne Ábilpeıizdiń qarsylyǵyna qaramastan «buryttardyń osydan buryn mal aıdap ketken izin qýyp baryp, Ataqaı esimdi buryttarmen qońsy otyrǵan Kebektiń aýylyn shabady. (Shynymen qyrǵyzdar) aıdap áketken jylqynyń ishinen Shońǵaı sekildi qazaqtardyń aldyrtqan jylqylary bar bolyp shyqty».
Biz Abylaı hannyń atynan Beıjińge elshilikke barǵan Ataqaı osy derekte tilge alynǵan qyrǵyz Ataqaı bolýy múmkin dep jorımyz. 1762 jyly qyrkúıek aıynda ımperator Sánlýnnyń qabyldaýynda bolǵan qazaq elshiliginiń quramyndaǵy qyrǵyz Omar ımperator saraıynan Sánsınmen jasaýyly degen laýazym alyp, Abylaı hannyń ótinishimen ata jurty İlege qonystana turýǵa Sın bıliginen ruqsat alady. Múmkin, Ejenhanǵa jalǵan hat aparǵan Ataqaı da osy qatarda İlege qonys tepse ǵajap emes. Árıne, bul boljalymyz qazirshe ózin-ózi aqtaı almaıdy, degenmen, bul jumbaqtyń sheshýi qytaı muraǵattaryna júrgizilgen egjeı-tegjeıli zertteýdiń arqasynda anyqtala jatar dep úmittenemiz.
Sın ımperıasy qazaq-manchjýr qarym-qatynasyna dıplomatıalyq daǵdarys ákelýi múmkin «Ataqaı oqıǵasyn» «jumsaq» jolmen sheshýge tyrysady. Basta aıtqanymyzdaı, ımperator Sánlýnáskerı qyzmet ambanyna bergen jarlyǵynda máseleni ýshyqtyrmaı sheshýdiń joba-josparyn atap kórsetedi: «Eger Ataqaıdyń ótirigin betine basyp, syılyq bermeı qaıtarsam, Abylaı jáne barsha qazaq bul isten habarsyz bolǵandyqtan, betaldy shúbálanýy múmkin dep alańdaımyn. Sondyqtan, túk sezbegendeı burynǵysha qonaǵasy berip, syılyq ustattym. Bastapqyda Ataqaıdyń qasyna jasaýyl qosyp, Abylaıǵa jiberiletin jarlyq pen tartý-taralǵyny sol arqyly tabys eteıin dep oılap edim, biraq, Ataqaı Abylaıdyń aldynda ótiriginiń ashylýynan qorqyp, jolshybaı jasaýylǵa qastyq jasar, sosyn páleni qaraqshylarǵa aýdaryp, jasaýyldy solar óltirdi, syılyqty da solar áketti dep bet baqtyrmaı júrer dep,ol oıymnan qaıttym. Ondaı bolǵanda daý shyqqany bylaı turypty, isti anyqtaýdyń ózi qıynǵa soǵady. Sondyqtan Abylaıǵa jiberiletin jarlyq pen syılyqty Ataqaıdyń ózine berdim». Ári qaraı ımperator Agýıge Ataqaı İleden attanarda olardyń qasyna jer jadysyn jaqsy biletin adamdar qosyp jiberip, sol arqyly istiń mán-jaıyn Abylaıǵa habarlaýdy mindetteıdi jáne eger «Ataqaı Abylaıdyń aldynda bettetpese, táptishtep qýzaýdyń qajeti shamaly» dep aıryqsha eskertedi. Qytaı zańy boıynsha, ımperatordy aldaý – shekten shyqqan keshirilmes qylmys. Biraq, soǵan qaramastan, ımperatordyń bul isti ýshyqtyrmaýǵa meılinshe tyrysýy Sın ımperıasynyń qazaqtarmen qarym-qatynasqa aıryqsha mán berip, qyldaı syzat túsirmeýge múddeli bolǵanyn kórsetedi. Deı turǵanmen, osy oqıǵaǵa baılanysty Sın ımperatorynyń kóńiline kúdik kirgeni de ótirik emes, ony joǵaryda aıtylǵan jarlyqtaǵy «Ótkende Saıbekter kelgende Abylaıdan elshi kelmegen, sondyqtan, onyń bul joly elshi jiberýi oryndy. Sanáz (sultan) da elshi jiberemin depti, Saıbektermen birge onyń da elshisi kelgen edi, olar áli qaıtqan da joq, qalaısha taǵy da elshi jibermek? Bunda qalaıda bir gáp bar» degen sózder rastaıdy.
İstiń nemen tynǵanyn qolymyzdaǵy málimetterdiń tapshylyǵyna baılanysty qazirshe boljaı almaımyz. Bir anyǵy qazaq elshisi Ataqaıdy Manchjýrdiń aıdarly jasaýyly Aqtuńa 1762 jyldyń jeltoqsan aıynda Aıagózge deıin jetkizip salady. Sol saparynda Aqtuńa qazaqtyń sýan rýynan Úmbetaı degen adamnyń Aıagózdi qystap otyrǵanyn habarlaıdy. Ataqaıdy Abylaıdyń aldynda jaýapqa tartty ma, joq pa, ol jaǵy jumbaq. Degenmen, qytaı muraǵattarynyń qısapsyz moldyǵyn eskergende, qazaq-qytaı qatynastarynyń ózge de ashylmaǵan qupıalaryna sol baǵyttan izdeý salǵan jón dep bilemiz.
Mazan ERLAN,
L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa
ulttyq ýnıversıtetiniń magıstranty
"Astana aqshamy" gazetinen alyndy
