Halqymyz tarıhynda arysyn aıtpaǵanda sonaý qazaq handyǵy qurylǵan bes jarym ǵasyrdan astam ýaqyttan bergi dáýirlerde nebir baqadúr batyrlar ómirge keldi. Olar aq bilektiń kúshimen, aq naızanyń kúshimen ulan-ǵaıyr dalanyń ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustap eldiń birligimen jerdiń tutastyǵyn qorǵaý jolynda eren erligimen tanylǵan. Solardyń biri – Orta júz abaq Kereıdiń Sherýshi rýynan shyqqan Uzynmyltyq batyr. Shamamen 1640-1637 jyldar aralyǵynda týyp, 97 jasynda ómirden ótken. Uzynmyltyqtyń azan shaqyrylyp qoıylǵan aty Qutymbet. Jaýgershilik zamandarda únemi uzyn myldyq asynyp, san saıystarda er júrektiligimen tanylǵan batyrdy jalpy jurt «Uzynmyltyq» atap ketipti. Ol óz dáýirindegi dańyqty qolbasshy, tanymal saıatshylardyń biri. Esimi men erligi 4 ǵasyr beri urpaqtan urpaqqa jalǵasyp, el aýzynda ańyzǵa aınalyp keledi. Er Jánibektiń senimdi serigi bolyp, eline uran bolǵan áıgili Baıtaılaq batyr sol Uzynmyltyq babanyń týǵan nemeresi.
Uzynmyltyq Batyr
(1640 – 1737)
Bıyl qasıetti qazaq eliniń egemendik alǵanyna 30 jyl. «Tegin bilý – tektilik» degen danalar. Sol babalardyń asqaq armany saı, elimiz Táýelsizdik alyp, barymyzdy baǵamdap, joǵymyzdy túgendep kele jatqan búgingi kúnde mundaı derekterdiń óskeleń urpaq úshin orny bólek. Sebebi, babalar erligi elge uran, urpaqqa úlgi. Altaı aımaǵynda týyp ósip, Shyǵys Qazaqstannyń Kýrshim aýdanynda 100 jasynda ómir ótken tarıhshy Tomalaı Toqauly bergen derekterge júginsek, Uzynmyltyq batyr taý tulǵaly, uzyn boıly, saqaly keýdesin jaýyp turatyn alyp kúshtiń ıesi ekeni aıtylady. Sondaı-aq batyr aqyl parasatymen eldiń basyn quraǵan, aýzy dýaly bı bolǵan. El ishinde rý aralyq daý-janjaldarda jurt qaraqyldy qaq jaryp, ádil bılik aıtatyn sol Uzynmyltyq babanyń sózine toqtaǵan. Batyrdyń boıynyń bıiktigi sonshalyq, atqa minip, aıaǵyn qomdanǵannyń ózinde eki tizesi jer soqqan. Al atpen aryqtardan, jyra-jylǵalardan ótkende tizesin jaralanyp qalmaýy úshin únemi tizeqap kıip júrgen. Jaı ýaqytta batyr astynda tobylǵy tory at minip, moınynda uzyn myltyǵyn asynyp, qolynda qyran búrkitin qondyryp, qumaı tazy ertip, saıatshylyqqa shyǵatyn. Endi bir derekte birde bes-alty jigit birigip, ornynan qozǵalta almaǵan dáý tasty, eki qolymen keýdesine tireı kóterip, áýden jerge deıin esh qınalmaı aparyp qoıǵan eken. Ádette Uzynmyltyq ómiri júgen-quryq tımegen shý asaýlardyń jalyna jarmasa ketip, tyrp etkizbeı jaıdaq minip- aq eki aınaldyrmaı jýasytsa, beldeskende ómiri jaýyryny jerge tıip kórmegen balýan atanǵan.
Ejelgi ańyz boıynsha er jigittiń jeti qazynasy – aqyldy jary, júırik aty, ańshy búrkiti, adal ıti, myltyǵy men qaqpany jáne qazany sanalǵan. Uzynmyltyq batyrda osy ereksheliktiń barlyǵy da bolǵan. Beldiginen oq-dári salatyn oqshantaıy men arqardyń, kıiktiń múıizderinen jasalǵan shaqshasy túspegen.
«Er qarýy – bes qarý» degen dana halqymyz. Uzynmyltyq atý quralyna – sadaq pen myltyqty, soǵýǵa – shoqpardy, kesýge – qylyshty, túıreýge –naızany, shabýǵa – aıbaltany, osý quraly retinde – qamshyny óte sheber paıdalana bilgen. Bul Uzynmyltyqtyń mergen, sadaqshy, qylyshshy, naızashy, aıbaltashy, shoqparshy jáne qamshyger ekeniniń birden bir dáleli.
Batyr jasaǵan dáýir Jońǵar qosyndary qazaq dalasyna kóz súzip, jıi shabýyl jasaǵan kez. Sondaı qıyn-qystaý kezderde batyr «ereýil atqa er salyp, egeýli naıza qolǵa alyp» halqyn urys dalasyna bastaǵan. Ol elim dep eńirep, halqym dep eljirep qalyń qolmen jaýǵa san márte qarsy shaýyp, toıtarys bergen. Uzynmyltyq aq saqaly keýdesin jaýyp, 70 jastan asqan shaǵynda da kúsh-jigeri tasqyndap, jońǵarǵa qarsy urystar da asqaq rýhy, qaıtpas qaısarlyǵymen tanylǵan. Ol tebindi tegeýrindi, ádis-aılasynyń arqasynda qarsy kelgen jaýdyń arny qatty, kúshi myǵym talaı batyrlaryn jer jastandyrǵan. Tipti, elin qorǵaý jolynda urpaqtarynda batyldyqqa baýlyp, uldary men nemelerin de aldyńǵy shepke ózi qolymen attandyryp otyrǵan. Uzynmyltyq uly Beıimbetke, nemeresi Baıtaılaqty jastaıynan dara turmys keshirýge, batyldyqqa tárbıleýge basa mán bergen. Nemeresi Baıtaılaqqa barlyq soǵys ónerin óz qolymen úıretken. Kenin «Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» demekshi batyr Baıtaılaqtyń 13 jasynda qolyna qarý alyp, Jońǵar shapqynshylarymen jan aıamaı aıqasýy sol taǵlymdy tárbıeniń aıqyn bir aıǵaǵy. Baıtaılaq batyr shamamen 1703 jyly dúnıege kelip, 1781 jasynda ómirden ótken. Aqtaban shubyryndy zamanynda er Jánibektiń senimdi serigi bolyp, jońǵarǵa qarsy nebir surapyl shaıqastarda atoı salyp, atqa qonyp, jeńistiń týyn tikken. Keıin sherýshi atadan taraǵan árbir urpaq onyń esimin uran etip, «Baıtaılaqtap!» jaýǵa attanatyn bolǵan.
Uzynmyltyq batyr qoldanǵan myltyǵynyń uńǵysy ıir oqpanynyń ústińgi jaǵy qyrlanyp soǵylǵan. Kózdeý tetigi qazyna bóliginde ornatylǵan, kózdeýishten jáne aýyz tusyndaǵy qaraýyldan turady. Oqpan qundaqqa eki metalmen qursaýlanyp bekitilgen. Qundaǵy aǵashtan, moıyny uzyn, oqpannyń aýyzynyń ushyna deıin jetedi. Dúmi eýropalyq úlgide jasalǵan. Dúminde metal plasınamen jabylǵan oıyǵy bar. Qundaq moıynynyń orta túsynda sıraǵy ornatylǵan, sıraqtarynyń ushtary temirden jasalǵan. Metal dińgektiń uzyndyǵy - 92 sm, aǵash arnasy - 126 sm, tireýi metal aıaq tuǵyry - aǵash tiregi metal tireýishterimen -15 sm. Myltyqtyń jalpy uzyndyǵy 135 sm. Ol quralaıdy kózge atatyn áıgili mergen adam bolǵan. Ony Uzynmyltyq atandyrǵan Shıti myltyq-dárini myltyqtyń aýzyna quıyp, keıin domalaq qorǵasyn salyp, biltemen ot tutandyryp atýǵa arnalǵan. Ań, qusty alys qashyqtyqtan aýlaýǵa qolaıly otty qarý. Uzynmyltyq batyrdyń naızasy basqa batyrlarǵa qaraǵanda uzyn edi. Naızanyń uzyndyǵy mólshermen 2-2,5 metr. Naızany jaqynnan, betpe-bet aıqasta túıreý arqyly qoldanylǵan. Al, sadaǵy kúrdeli qurama túri bolatyn. Serpindi etip jasalǵan negizi –«adyrna» aǵashtan jasalyp, ustaıtyn tusy súıekpen kúsheıtilip, syrtynan taramyspen oralǵan. Kerilgen jibi-«kirisi»-maldyń sheginen órilgen. Qaıyńnan jonylyp, ushyna temirden, súıikten jebe ornatylǵan. Tómengi jaǵyna qustyń qaýyrsyny bekitilgen. Oqtardyń arnaıy qaby-«qoramsaq»-teriden jasalyp, beti qazaqy oıý-órnektermen bederlengen. Batyr qoldanǵan aıbaltanyń aǵash saby eki jerden temirmen bekitilgen. Júzi jarty aı tárizdi dóńgelenip kelgen. Naıza, sadaq jáne aıbalta syndy bul qarýlar Uzynmyltyq batyrdyń soǵysta, jekpe-jekte alyp shyǵatyn jeke qarýy. Batyr sonymen qatar shoqpar ónerin óte jaqsy meńgergen. Uzynmyltyqtyń shoqpary tastan jasalǵan. Tas shoqparlar negizinen orta ǵasyrlarda ǵana qoldanylǵan. Máselen,
«Qoblandy batyr» jyrynda:
«Tarlan atqa kidirip,
Er salǵansha asyqty.
At basyndaı tas shoqpar,
Taqymyna basypty» degen jyr shýmaqtary kezdesedi. Uzynmyltyq batyrdyń shoqpary osy jyrda súrettelgendeı tas shoqpar. Uzynmyltyq shaqparynyń qaıysyn 24 taspadan jumyrlap órip, onyń basyna at basyndaı tas baılap urady eken. Ań-qus aýlaýǵa tas paıdalansa, soǵysta temirden, shoıynnan, qorǵasynan quıylǵan, salmaqtary birneshe batpan bolǵan aýyr shoqpar túrin qoldanǵan. Batyr óziniń qamshygerligine saı qamshy órýdiń qyr-syryn jaqsy meńgergen. Tórt taspadan bastap, on eki taspaǵa deıingi qamshylardy túrli tásildermen óre bilgen. Uzynmyltyq qamshy arqyly jaýynan qorǵanatyn, ásirese jońǵar shaıqasynda jaýdyń birneshe batyryn jaıratyp salǵany el ishinde aýyzdan aýyzǵa tarap úlken ańyzǵa analǵan. Mysaly, ol qamshymen jasqaý, sıpaı qamshylaý, batyra soǵý, orap tartý, shyqpyrtý, osa tartý, tile tartý, basa tartý, kósip jiberý, serpe tartý, kósıte tartý, salyp qalý, siltep qalý syndy ádisterdiń túr-túrin qoldanǵan. Naqtyraq aıtqanda qamshygerlik adam boıyndaǵy eptilik, dáldik, jyldamdyqpen júrektilik qyryn kórsete biletin úlken óner. «At adamnyń qanaty» degen halqymyz jylqy malyn erekshe qasterlegen. Batyrdyń ómirde janyna balap, san saıystan aman alyp shyqqan tobylǵy tory aty 32 jasqa kelip ólgende erekshe egilip jylap qoshtasqan eken.
«Jigitke 70 ónerde az» demekshi, bir boıynnan batyrlyq, mergendik, qamshygerlik, qusbegi, atbegigilik syndy erge tán asyl qasıetterdiń barlyǵy tabylatyn Uzynmyltyq batyrdyń qazaq eli tarıhynda sińirgen eńbegi eren. Batyrdyń zıraty Shyǵys Qazaqstan oblysy Tarbaǵataı aýdany Zaısan kóliniń ońtústik batysyna qaraı shamamen 12 shaqyrym jerde. Zırat jatqan jer orys geografıalyq qoǵamynyń 1910, 1923 jyldary syzǵan kartalarynda da anyq belgilengen. Bul óńir keńes odaǵy zamamynda beket bolǵan. Tarbaǵataı aýdany Qabanbaı aýylynda turatyn Uzymlyltyqtyń jıensharlary osy tańda rýly el bolyp ósip, óngen eken. Uzynmyltyqtyń tikeleı urpaqtary Saǵı Altaı, Lashyn Máýlen, Qarqyn Qasymbekuly syndy azamattarǵa 2019 jyly 12 jeltoqsanda batyrdyń týǵan jıeni 90 jastan asqan Qabdolla aqsaqal zıratty kórsetip bergen. Osy aýylda bir mal joǵalyp ketse nemese jaıylyp ketip tabylmaǵanda, maldy kórgender «Uzynmyltyq zıratynyń arǵy jaǵynda nemese tómengi jaǵynda jaıylyp jatyr» desedi eken. Qabdolla aqsaqaldyń aıtýyna qaraǵanda zırat kıiz úı pishinindes, satylanyp jınalǵanyn, tóbesine at ústinde turǵan adamnyń qoly kótergende jetpeıtin. Uzynmyltyq áıgili batyr bolǵandyqtan zıaraty bıik salynǵan kórinedi.
Uzynmyltyq batyrdyń urpaqtary búginde bir qaýym el. Olar Qyzaqstannyń ár jerinde, Qytaıda, Monǵolıada, Túrkıada, Eýropa elderinde jáne álemniń túpkir-túkpirinde turady. «Óli razy bolmaı, tiri baıymaıdy» degendeı, onyń urpaqtary jaqynda babasynyń zıratyn jańǵyrtyp úlken kesene turǵyzdy. Keseneniń turǵyzylýyna batyrdyń tike urpaqtarymen qatar Shyǵys Qazaqstan oblysy Tarbaǵataı aýdany Qabandaı aýyldyq okrýg ákimshiligi qol ushyn berdi. Barlyqtaryna Alla razy bolsyn!, – deıdi keseneni turǵyzýshylar.
Zeınesh Smaıyl
(Túrkıa-Ankara)
Qazaqstan Ǵylymdar Akademıasynyń qurmetti
akademigi, profesor, túrkolog
6alash usynady
