(Qazaqstan táýelsizdiginiń 30 jyldyq mereı toıyna arnaımyn)
Bıyl Qazaqstan táýelsizdiginiń mereıli 30 jyldyq toıy. Ata – babalarymyz san ǵasyrdan beri bilektiń kúshi men naızanyń ushy men uly dala eliniń jerin, halqyn janqıarlyqpen qorǵap, qazaq dalasyna shabýyl jasaǵan jaýlaryn jer jastandyra joıdy. Ata- babalarymyzdyń «...Kósh jolynan kóresiń kóshpendiniń, tarıhta qaldyrǵan óshpes izin…», «Kózi babamyzdyń bir kórgende túsken jeri, bilektiń kúshi, naızanyń ushy tıgen jeri» dep qazaqtyń uly dalasyn qorǵaýy bizdi batyrlar urpaǵy ekenimizdi barsha álemge pásh etti.
Qazaq handyǵynyń negizin qalaǵan Kereı han men Jánibek hannan bastap, Qasym handarǵa deıin berik qamaly, qorǵany bolǵan, ásker bastap, jaý shebine atoı salyp soǵysqan myqty qolbasshylar kóp boldy. Olardyń erlik, qaharmandyq izgi isteri urpaqtan urpaqqa ańyz bolyp tarap keledi. Alaıda tasada umyt bolǵandary da joq emes. Baıtaq dala men baılyǵymyzdy ǵana amanat dep bilmeı, olardyń erligin urpaqtan urpaqqa jyrlap ótýi bizge úlken mindet.
Elimiz táýelsizdik alǵannan beri kóp tarıhtyń beti ashylyp, qazaq tarıhyndaǵy aqtandaqtardyń, orys, qytaı basqa da sheteldikterdiń burmalaǵan, qasaqana ózgertip jazǵan tarıhtary túzetile bastady.
Búgingi tańda qazaq tarıhynyń altyn paraǵy ashyldy. Endigi tarıh qazaqtyń altyn tarıhy bolyp jazylmaq. Ata- babalarymyzdan amanat bop ne qaldy?! Aqyn Maǵjan Jumabaev aıtqandaı:
Erlerdi umytsa da el, sel umytpas,
Erlerdi umytsa da el, jel umytpas.
El úshin janyn keship, jaýdy qýǵan,
Erlerdi umytsa da el, shól umytpas.
El jaýyn zerttep, órt bop tynbaı jortqan,
Erlerdi umytsa da el, bel umytpas.
El úshin tókken erler qanyn jutqan,
Erlerdi umytsa da el, jer umytpas.
Arqanyń seli, jeli, shóli, beli,
Erlerdi umytpasa el de umytpas.
«El úmitin er aqtar, er ataǵyn el saqtar» deıtin halyq danalyǵy erdiń de eri bolatyny, bıdiń de bıi bolatyny týrasynda qazaqtyń san ǵasyrlyq tujyrymyn dáleldedi.
Mine sol uzaq tarıhtan bizge jetkeni bireý bolsa da biregeıi batyr Jántekeı Berdishorauly (1460-1543) jasaǵan. Qasymhannyń qaradan shyqqan áskerı qolbasshylarynyń biri. Qasymhan qurǵan qazaq handyǵynyń negizin qalaýshylardyń biri. Ol qazaqtyń orta júzi arǵyn, naıman, qońyrat, qypshaq, kereı, ýaq taıpalarynyń ishindegi jan sany eń kóp bolǵan kereı taıpasynyń kindikti, ósip-óngen bir butaǵy Baǵanaly-Baılaý-Berdishora atasynan taraıdy.
Baǵanaly da qazaq batyrlarynyń biri ári myqty bıi bolǵan eken. Bir halyq aqynynyń óleńinde: «Shóptiń jaqsysyn jalbyz deıdi, tyshqannyń jaqsysyn qundyz deıdi. Aıtaıyn ata tegimdi surasańyz, ákem Baılaý baı, sheshem Qundyz deıdi». Baılaý Berdishoranyń ákesi, Qundyz Berdishoranyń sheshesi eken. Baılaý da elge tanys ataqty baı, jaý júrek batyr bolǵan eken. Jaýlarymen shaıqasta erlikpen qaza bolypty. Osy Baılaý atadan Jántekeı taraıdy.
Jántekeıde Súıinshiáli, Súıinbaı, Súıindik atty úsh uly bolypty. Bulardy ata tek shejirelerinde «úsh Jántekeı» dep ataıdy. Jántekeı kezinde ataqty baı bolǵan. Tarıhı ańyzdarda Jántekeı aıtypty eken degen sóz bar. «Baılyǵym halqyma jetse mende arman joq» degen sózi onyń óz zamanynyń kóregendi tulǵasy ekenin kórsetedi. Jántekeıdiń áıeli Máýlim de erlermen qatar soǵysqa qatysqan batyr, aqyldy, parasatty, qolynan óner tamǵan, tekti, ultyna pana, urpaǵyna asyl ana bolǵan eken. Máýlim Kelbaǵys qyzy(shubaraıǵyr atasynan).
Máýlim ananyń ákesi Kelbaǵys. Onyń ákesi Kenel degen ataqty baı aýylyn jaýgershilik zamanda jaý shaýyp, tyshqaq laq qaldyrmaı Shaıbandar áýleti shaýyp ketedi. Osydan keıin aýyl óte qıyn aýyr asharshylyqqa tap bolyp, kóp adam qyrylady. Shydamaǵan Kelbaǵys Janata, Járke abyz atty eki ulyn ertip, keń dalada ıesiz – tegin jatqan Jántekeı jylqysynan birer aıǵyr úıirli jylqysyn barymtalap alyp qaıtady da, ákelgen jylqylardy aýylyna soıysqa taratyp berip, tek aıǵyryn ǵana alyp qalyp, aýyl arasyna kólik qylyp paıdalanady eken.
Bir úlken toıda bir aıǵyrǵa mingesip júrgen bir aqsaqal, eki azamatty kórip, jylqysyn tanyǵan Jántekeıdiń aǵasy Jádik batyr jylqyny qaıdan alǵanyn, qasyndaǵy qalǵan jylqyny surapty. Shynyn aıtqan Kelbaǵys mal qunyn tóleýge shamasy joq bolǵandyqtan, qyzy Máýlimdi inisi Jántekeıge nekelestirip berýge kelisedi.
Tarıhı ańyzdarda «Qydyr» paıǵambar Jántekeı shańyraǵyna kelip, músápir adam kúıinde qonady eken deıdi. Kelgen qonaǵyn erekshe syılap, syı kórsetken Máýlim anaǵa jaqsy qasıet osy paıǵambardan daryǵan desedi. Halyq aýyzynda «Jántekeıge qydyr daryp, baq qonǵan» deıtin támsil osydan taraǵan eken.
Mal basy tegis ósken batyr Jántekeı óz kezinde Qasymhan áskerleriniń qolbasshysy bolǵan, oǵan qosa Qasymhan ordasynyń jáne Qasymhan atty áskerleriniń minis atyn, han, sultandardyń minetin ataqty júırik, jorǵa sáıgúlikterin de óz jylqysynan tańdap bergen. Tipti Iran, Irak, Qyrǵyz, Parsy elderine deıin dańqy shyqqan. Qasymhan elshilik maqsatta basqa eldiń sultandaryna syılaıtyn jylqylardy da osy Jántekeı baıdyń jylqylarynyń úıirinen tańdaǵan desedi.
Jántekeıdiń sol kezdegi qonysy Saryarqanyń jony men Sibirdiń shyǵysy eken. Saryarqa qazaqtyń kindik kesip, kir jýǵan, batyrlarymyzdyń bilektiń kúshi, naızanyń ushymen qorǵaǵan qasıetti mekeni. Jántekeı batyrda onyń uldary men nemereleri de Saryarqa tósinde jerlengen.
Ulytaý erteden qazaq astanasy. Joshy han negizin qalaǵan. Qasymhan qazaq ordasyn tikken. Jántekeı han shańyraǵyn kóterisken qasıetti mekeni.
Ataqty Úmbetaı jyraý jyrlaǵandaı:
Batyr hanǵa saı boldy,
Eli jalpaq baı boldy.
Qys qystaýy taý boldy,
Jaz jaılaýy kól boldy.
Saryarqa bel boldy,
Saryarqa dep tańdanyp,
Ózge jurt ańsar jáı boldy.
Maǵol jáne úndi elderiniń bıleýshisi, aqyn, jazýshysy Zahıreddın Babyr óz derekterinde « Jurttyń aıtýyna qaraǵanda qazaq handary men sultandarynyń birde biri búl halyqty dál Qasymhan sıaqty baǵyndyra almasa kerek. Onyń áskerinde úsh júz myń adam bolǵan » dep jazady. Al áıgili tarıhshy, ádebıetshi Muhammed Haıdar Dýlatı Qasymhan jaıynda «Ol deshti Qypshaqqa tolyq bıligin taratty. Onyń halqy mıllıonnan asty. Joshy hannan keıin búl jurttyń dál osyndaı kúshti hany bolǵan joq» dep jazady.
Orta ǵasyrdaǵy qazaqtyń ǵulama ǵalymy Qadyrǵalı Jalaıyr eńbekterinde «Jánibek han uldarynyń ishindegi asa belgili bolǵany Qasymhan edi, uzaq ýaqyt atasynyń ulysyna patshalyq etti. Tóńiregindegi ýálıattardy ózine qaratty» dep jazylsa, tarıhshy Muhammed Haıdar Dýlatı « Tarıh-ı-Rashıdı » kitabynda: « Qazaq handary men sultandary arasynda Qasymhandaı qudiretti bolǵan eshkim bolǵan emes»dep jazady.
Al batyr Jántekeı Berdishorauly osy Qasymhannyń qaradan ózi tańdaǵan qolbasshysy, týyn ustap, elin, jerin qorǵaǵan qaıtpas, jaý júrek batyry. Sol kezdegi qazaqtyń alyp jaýy Shaıbanı áýletiniń qazaq dalasyna jasaǵan bes márte qandy shaıqasynda Qasymhan úsh júz myń atty áskeri men onyń qolbasshysy Jántekeıge qatty senim artypty.
Tize qosqan Qasymhan áskerleri 1519 jyly bastalǵan Mańǵyttarǵa qarsy shabýylyn, Shaıbanılardyń Samarhan, Túrkistan, Syr óńirlerindegi qalalardy basyp alýy shaıqastaryn, Ulytaýdaǵy han saraıyn basyp alýy shaıqastaryn mańyzdy strategıalyq soǵys taktıkasymen talqandaıdy.
Ákesine sáıkesken Jántekeıdiń úsh uly Súıinshiáli, Súıinbaı, Súıindikter Qasymhan atty áskeri qatarynda jaý shebine toıtarys berip, óz erlikterin kórsetedi. Tarıhı derekterde aıtylýynda Jántekeı uldarynda alpys myńnan astam jylqy bolyp, minis at, soıys mal sıaqty han ordasynyń negizgi qajettilikterin qamdaýda eresen zor eńbek kórsetken eken.
Batyr, óz dáýiriniń kórnekti tulǵasy, qoǵam qaıratkeri, qolbasshy Jántekeı Qasymhannyń qasqa jolyn jasaýǵa eleýli úles qosqan tarıhı tulǵa. Ol atam qazaqtyń uly dala kóshpeli eliniń mal sharýashylyǵymen shuǵyldanýdaǵy tarıhı tájirıbelerin durys qorytyndylap, qazaqtyń kóshpeli turmysyndaǵy qys qystaý, tóldeýlik, jaz jaılaý, kúz kúzeýliktegi tabıǵı turmysyn Qasymhannyń tuńǵysh ret qasqa jolyna engizdirtken saıasatker. Keıingiler bul joldy «qazaqtyń tórt ózgermesi» dep ataǵan. Bulaı degendik aýa-raıyna qaraı qystaý, kúzeýlik ózgermeıdi dep qazaq qaıda kóship barsa da bul qaǵıdadan ajyraı almaıtyndyǵyn zańdyq turǵydan turaqtandyrǵan.
Budan tys qazaq arasynda kóp bolatyn jer daýy, jesir daýy, mal daýy, kisi ólimi qatarly keleli isterdi naqtylap, Qasymhannyń qasqa joly dep kórsetken. Bul halyq arasynda durys sheshim jasaýǵa yqpal etip, Qasymhannyń bedelin arttyrdy.
Jántekeı Muryndyq han tusynda Qasymhanmen birge qol bastap Noǵaı Ýálıattaryna basyp kirip, Noǵaılardy talqandap, Muryndyq hannyń Saraıshyqty astanaǵa aınaldyrýyna eleýli úles qosady.
Qasymhannyń qazaqtyń órisin keńeıtip, Sibirdiń shyǵysyn, Aqmola, Kókshetaý, Qyzyljar, Mańǵystaý, Qostanaı, Saryarqa, syr boıy, Samarhan, Buhar, Túrkistan, Saraıshyq, Ulytaý, Qaraǵandy óńirlerine, Sarysý, Atasý, Nura ózeni boılaryna tolyq jetekshilik etip, qazaqtyń etnografıalyq ornyn keńeıtip, Qasymhan dáýirindegi bir mıllıonnan astam qazaqtyń qýanyshyn eselep, qazaq qolynyń aıbatyn eseledi.
Qasymhan tusyndaǵy úsh bı: Tanash Farhatuly, Baǵlan bı, Jántekeı bı qazaqtyń «úsh altyn dińgegi» atanǵan jáne «alty arysty» eldiń bıleri bolǵan eken.
Qasymhan men birge han ordasyndaǵylardyń qol astyndaǵylardyń kóbi han tuqymy, sultan áýletteri bolǵan. Qaradan tańdap alǵan memleket qaıratkerleri az sandy bolǵan. Tarıhshy, ádebıetshi Muhammed Haıdar Dýlatı « Tarıh-ı-Rashıdı » kitabynda «Qasymhannyń óz zamanynda tarıhı orny joǵary boldy, ásirese qazaq halqynyń etnıkalyq aýmaǵyn keńeıtti, mal sharýashylyǵyn negiz etken taıpalardyń jaıylymdyq jerleriniń tutastyǵyn qamtamasyz etti, eldi nyǵaıtty. Halyq sanyn ósirdi. Qazaq elin alys jaqyn elderge pash etti. Qazaq sany bir mıllıonnan asty»dep jazady.
Múhammed Shaıbanı 1500 jyldarda qazaq jerine qaıta – qaıta shabýyl jasaıdy. Qolbasshy Jántekeı shabýyldarǵa atoı salyp batyldyqpen qarsy turady. Osy qıan keski shaıqastarda ákesi Berdishora da qaza bolady. Berdishoranyń ákesi Baılaý batyrda Sibir dalasyn qorǵaýda elýli eńbek kórsetken batyr bolǵan eken.
Jántekeıdiń mol baılyǵy Baǵanadan, Baılaýdan, Jıenshoradan urpaq jalǵap úzilmegen eken. Ol tek jylqylarynyń kóptigi men emes, sapasynyń óte jaqsylyǵymen elge tanylǵan.
Qazaq halqy jylqyny úlken jaqtan qylań, baran dep eki túske bóledi. Baranǵa qara, qarager, tory, keri, qońyr, qubaqan(qubań), jıren, qara sury, sury, qula jatady. Qylańǵa aq, boz, kók, qara kók, qyzyl kók, tarlan, aq sury kiredi. Jántekeı jylqylarynyń kóbi osy eki túrge jatqan eken. Qyıyq endi Jántekeı maly degen osydan qalǵan.
Qasymhan kezindegi ataqty saıgúlikterdiń, jorǵalardyń, júırikterdiń aty qazaq elinen tys basqa elderge de keń taraǵan. Jylqy qasıetti mal, ata- babamyz jylqyny ózine erteden serik etken. Ony qadirlep, qasterlegen.
Qazaq aýyz ádebıetinde jylqy týraly « Qulyn – taıǵa jetkizer, taı – qunanǵa jetkizer, qunan – atqa jetkizer, at – muratqa jetkizer » dep, jylqyny óziniń baqyty men muratyna jetýdiń negizine balaǵan.
Halyqpyz jylqy ósirgen álmısaqtan,
Janyna batyrlardyń tulpar jaqqan.
Minseń at, ishseń qymyz, jeseń qazy,
Qazaqqa jylqy maly bolǵan maqtan,- dep ánge de qosqan.
Tepkishekte ósken qazaq urpaǵymyz ǵoı,
Beldeýinde at turmasa jatpaǵan,- degen ataly sózde aıtylǵan.
Tarıhı derekterde Jántekeı jylqylarynan sý jorǵalar kóp shyqqan desedi. Sý jorǵa dep júrisi maıda, tostaǵanǵa sý toltyryp qoısa da tógilmeıtin jáıli bolady. Saǵatyna 15-20 kılometr jol basady. Túıe jorǵa jyldamdyǵy tez, saǵatyna 20-25 kılometr jol basady. Endi bir jorǵa tókpe jorǵa, eń tezi saǵatyna 50-60 shaqyrym jol bastalady. Halyqaralyq jorǵalar mınýtyna bir kılometr jol basady. Bul jorǵalardyń eń jaqsy túri.
Jylqynyń osy túrlerine qatty qyzyqqan Qasymhan birde Saıdhanǵa bylaı depti:
- Biz dala halqymyz, bul jerde alýan túrli buıymdar joq, úı salý mashaqaty joq. Eń qymbatty baılyǵymyz jylqy jáne dámdi tamaǵymyz onyń eti. Ári eń súıikti sýsynymyz onyń súti, bizdiń ólkemizde baý baqshamen ǵımarat joq, serýendeıtinbiz maldyń jaılaýy, jaılaýǵa baryp jylqylardy tamashalaımyz, sony qyzyqtaýdan lázzat alamyz, – dep Saıdhandy ertip, úıine alyp barady. Jylqylarymen maqtanǵan Qasym han:
- Meniń eki arǵymaǵym bar, ekeýide búkil úıirge tatıdy,- dep arǵymaqtaryn alyp keledi. Saıdhan dál mynandaı keremet sáıgúlikterdi eshqashan kórmegenin jasyrmaıdy. Qasym han:
- Dala halqy jylqynyń kúsh qýatyna qaraı tirshilik etedi. mende osy eki arǵymaqtan ózge ózime laıyq senimdi serik joq. Sondyqtan ekýin birdeı sizge syılaı almaımyn. Olar men úshin qymbat bolsa da sizge bireýin syıǵa beremin jáne sizdeı qadyrly qonaqqa laıyq búl,- deıdi.
Osy syıǵa berilgen arǵymaq Jántekeı jylqysynan tańdalǵan eken.
Jántekeıdiń úsh uly Súıinshiáli, Súıinbaı, Súıindikterde eń az degende otyz myń áskerdi soǵysqa attandyra alatyn baılyq qýaty men attary bolǵan desedi. Odan bólek áskerlerdi kıim – keshek, tamaq, qarý jaraqtarmen qamdaǵan. Qazaqta « Erdiń de eri bolady, Bıdiń de bıi bolady» deıtin maqaly bar. Osy ataly sóz ataqty batyr, qolbasshy jomart baı Jántekeı bıge berilgen halyq baǵasy. Qazyr Jántekeı urpaqtary Qytaı, Manǵolıa, Qazaqstan, Túrkıa, Germanıa qatarly qyryq neshe elde ómir surip jatyr.
Jántekeıdiń «Baılyǵym halqyma jetse mende arman joq» degen sózi urpaqtan urpaqqa jalǵasyp, ózi batyr, ózi jomart, óz zamanynyń kóregendi tulǵasy bolyp, artyna óshpes mol mura qaldyrǵan.
Jántekeı urpaqtary tarıhtan beri eń kóp ósken qazaq halqynyń bir butaǵy. Osy rýdan talaı maıtalman bıler men jaýjúrek batyrlar shyqqan. El uıytqysy bolǵan el.
Jántekeı men Qasymhan deńgeıles ósken, biri tóreden shyqqan han bolsa, biri qaradan shyqqan qolbasshy egiz qozydaı aýyly aralas, qoıy qoralas bop ótken eken.
Qasymhan dáýirinde Jántekeıdiń bas bolýymen han ordasyn qazaqtyń kıgiz úı jabdyqtary men qazaq kıgiz úıleriniń eń jaqsy úlgilerin tańdap, Jántekeı urpaqtary Ulytaýda han ordasyn tikken. Sheteldikterdiń, han sultandardyń, ekspedısıashylardyń tamashalaýyna kórsetip qana qalmastan, han ordasynyń aıbaty men bedelin arttyra tústi. Qazaq kıgiz úı mádenıetin shet elderge deıin taratady.
Sol kezde han ordasynda Jalaıyrshora bastaǵan 200 den astam ataqty saıatshy, ańshy jáne sal seriler bolǵan, olar han ordasyn aıý, qasqyr, jolbarys terisi men qamdap, túlki, qarsaq, qundyz terilerinen qymbat buıymdar jasap han ordasyn jabdyqtaǵan.
Tarıhı derekterde Qasymhan dáýirinen qalǵan bir sóz aıtylady eken.
«Qustar aıtady eken, aspanǵa ushsaq qanatymyz talady, Jerge qonsaq Jalaıyrshora alady» dep. Osy ańyz el aýyzynda taraǵan.
Qasymhannyń «Aq ordasyna» tigilgen úıler 130 bastan, «Kók ordasyna» tigilgen úıler 120 bastan eken. Hannyń qonaq kútetin jáne óz úıleri 80-90 bastan, Ádettegi as úıleri 40-60 basty úıler tigilgen. Úıdiń 120-130 basty úıler 12 qanat kerege men ýyq pen esepteledi. Mundaı úıler atpen tigiledi. 8-10 qanatty úıler 8 de 10 kerege ýyqpen, 4-6 qanat úılerde qanattyq úılerde ýyq pen ólshenedi.
Burynǵy óten babalarymyz atqan tańǵa shyqqan kúnge jetsem dep armandap ótken eken ǵoı. Dál qazir qazaqtyń tańy atyp, kúni shyǵyp, kók týymyz jelbirep, tutas dúnıege tanylǵaly shuǵylaly 30 jyl boldy. Ár qazaq balasy qaz daýysty Qazybek bı aıtqandaı:
Altyn uıań otan qymbat,
Qut berekeń atań qymbat.
Aımalaıtyn anań qymbat,
Meıirimdi apań qymbat.
Asqar taýyń ákeń qymbat.
Týyp – ósken eliń qymbat,
Kindik keske jer qymbat.
Uıat penen ar qymbat,
Óziń súıgen jar qymbat.- dep tolǵaıdy.
Rasynda «Erdiń aınasy – eli, jerdiń aınasy kóli», « Ata qonys – altyn meken», «Eliń panań, jeriń anań», «Er esimi el esinde», «Er ólse de aty ólmeıdi» deıtin sóz ónerin ustanǵan halyqpyz. Uly jazýshy Muhtar Áýezov aıtqandaı: «Er el tarıhynyń beli, ol kózi tirisinde bir tanylady, ózi ketken soń keıingi urpaq qadyryn bilip, qasıetin tanyǵan saıyn taǵy da tanylady».
Qazaqtyń uly dalasyn, elin, jerin qorǵaǵan batyrlar rýhy máńgi óshpeıdi. Táýelsizdigimiz tuǵyrly, eldigimiz ǵumyrly bolsyn, aǵaıyn!
Avtory: tarıhshy, fólklorıs, fılolog, alashtanýshy
Kerimbaıuly Talasbek Taýasar
Eskertý: Bul maqalany baspaǵa bastyrý jáne
saıyttarǵa shyǵarý tek avtordyń ruhsatymen bolady.
2021 j
6alash usynady
