2021 jyly 31 naýryzda Túrkistan qalasynda Túrki keńesiniń beıresmı samıti ótti. Bul samıt Túrki tildes elder men halyqtar, sondaı-aq Qazaqstan úshin úlken mańyzǵa ıe. Samıtti Túrki keńesi uıymdastyrdy. Túrki keńesin tolyq túsiný úshin aldymen jalpy túrki halyqtary men Túrki álemine qysqasha kóz jibereıik.
Túrki halyqtary — Ortalyq, Shyǵys, Soltústik jáne Batys Azıanyń, sonymen qatar Eýropa men Soltústik Afrıkada turatyn etnolıngvıstıkalyq toptardyń jıyntyǵy. Túrki halqy Altaı taýlarynan Shyǵys Monǵolıaǵa deıin sozylǵan aımaqtarda qalyptasqan. Keıbir lıngvıster túrki halyqtarynyń tamyryn Manchjýrıadaǵy Batys Láo ózeni baseıninen tabýǵa bolatyny jóninde boljam aıtady. Túrki tildes halyqtar túrki tilderi otbasyna jatatyn tilderde sóılesedi. Olar ártúrli dárejede belgili bir mádenı ereksheliktermen, jalpy ata-babalarymen jáne tarıhı shyǵý tekterimen bólisedi.
Túrki álemi degendi halqymyz keıde durys túsine bermeıdi. Túrkilerdiń bizdiń zamanymyzǵa deıingi 3000-4000 jyldyq tarıhy bar. Muny keńistik pen ýaqyt aıasynda qarastyrǵan jón. Halyq bolyp daralanýy Qola dáýirinen bastalady. Shyǵysy - Manjýrıa, batysy – Qara teńiz, Qyrym túbegine deıin, bir sózben aıtqanda Shyǵys Eýropa, ońtústigi Pamırden bastalyp, soltústigi Iakýtıaǵa deıin sozylǵan alyp keńistik. Bul – Túrki áleminiń ómir súrgen keńistigi. 3000-4000 jyl ómir súrgen jáne osy kúnge deıin jalǵasyp kele jatqan halyqtyń turǵylyqty mekeni. Osy mekende ómir súrip jatqan halyq Túrki álemine jatady. Onda táýelsiz jeti Túrki memleketi bar. Olar: Túrkıa, Qazaqstan, Ázerbaıjan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstan, Soltústik Kıpr Túrik Respýblıkasy. Onyń syrtynda túrki tildes halyqtar Qytaı Halyq Respblıkasynyń Shyńjań uıǵyr avtonomıalyq ólkesi men Gansý provınsıasynyń Sýnanýezinde (sary uıǵyrlar), Reseı Federasıasynyń Týva avtonomıalyq respýblıkasy, Tatarstan, Bashqurtstan, Daǵystan, Altaı avtonomıalyq respýblıkasy, Qarashaı-Balqar avtonomıalyq respýblıkasynda, Astrahan, Orynbor, Omby oblystarynda, Chývashıa, Iakýtıa (Saha), Hakasıada, Qyrym avtonomıalyq respýblıkasynda, Ózbekstan quramyndaǵy Qaraqalpaqstanda, Moldova Respýblıkasy quramyndaǵy Gagaýzıada, Mońǵolıanyń Baıan ólgeı aımaǵynda turady. Sondaı-aq Iran, Irak, Bolgarıa, Polsha, Lıtva sıaqty memleketterde de turyp jatqan túrkiler mol.
Barsha álemdegi Túrki teldes halyqtardyń sany mólshermen 300 mıllıon shamasynda. Túrikter – 85 mln., ázerbaıjandar – 55 mln., ózbekter – 40 mln, uıǵyrlar – 25 mln., qazaqtar 16 – mln., tatarlar – 10 mln., túrikmender – 9 mln., qyrǵyzdar – 5,5 mln., noǵaılar – 5 mln., bashqurttar – 2,5 mln., shýashtar (chývashtar) – 2 mln., qashqaılar – 1,7 mln., ahyskalar – 1 mln., qaraqalpaqtar –1 mln., qyrym tatarlary – 500 myń, sahalar (ıakýtter) – 500 myń. qumyqtar – 420 myń, horasandar – 400 myń, tývalar – 350 myń, qarashaı-balqarlar – 300 myń, gagaýzdar – 300 myń, afsharlar –300 myń, altaılar – 75 myń, hakastar – 65 myń, salarlar – 55 myń, shorlar – 10 myń.
Erte Túrki memleketi dáýirinde, ıaǵnı Túrik qaǵanatynyń kúsheıgen kezeńinde Soltústik-SHyǵys Qytaı (Manchjýrıa), Mońǵolıa, Altaı, Shyǵys Túrkistan, Batys Túrkistan, Orta Azıa, Qazaqstan jáne Soltústik Kavkaz aımaqtaryna ıelik etken.
Túbi bir túrki jurtyn bir shańyraqtyń astyna jınap Túrik qaǵanatyn qurǵan er Býmynnan bastap, Estemı qaǵan, abyz Tonykók, kóne túriktiń kók semseri atanǵan Kúltegin syndy batyrlar Kók Táńirge syıynyp, tóbedegini keltirgen edi…
«Bek uldary – qul bolmasyn, Pák qyzdary – kúń bolmasyn» dep kúlli túrki álemin qorǵaý jolynda «bastyny – eńkeıtip, tizelini – búktirgen edi» deıdi shejire-tarıh…
Odan keıin tarıh barysynda, ásirese Anadoly túrkileri Kóne Túrki memleketiniń jalaýyn jyqpaı úsh qurlyqta jelbiretti. «Meshitter – qorǵanymyz, Kúmbezder – dýlyǵamyz. Munaralar – naızamyz, Mýmınder – áskerimiz» dep urandatqan túrki jurty álemniń jartysyna bıligin júrgizgen erjúrek halyq bolǵan desedi…
Túrkilerdiń tarıhy tereń, geograsıalyq aýmaǵy keń, halyq sany kóp. Túrk tildes halyqtar soqtyqpaly, soqpaqsyz jerlerde ósti. Tebingige ter qatyp, qabyrǵana qar tutyp, myńmen alysyp, ósip órbidi. Alýan tarıhı kezeńdi basynan ótkizdi. Myń ólip, myń tirildi. Túrkıa Respýblıkasy tysyndaǵylardyń kóbi úlken ımperıalyq kúshterdiń bodandyǵynda qaldy. Qanshama qyrǵyn jasalyp, assımılıasıa saıasaty astynda bolsa da birtutas túrki rýhynyń myzǵymas kıesi joıylmady. Kezinde Keńes Odaǵynyń óktemshil saıasaty túrki jurtynyń aǵaıyn bolyp, aralas-quralas ómir súrýine jol berý bylaı tursyn, kerisinshe, bir-birin jatsynyp, jatyrqaıtyn deńgeıge jetkizip edi. Alaıda, óktem saıasat túrki jurtynyń baýyrmaldyǵyn joıa almady.
1933 jyly Túrkıa táýelsizdiginiń 10 jyldyǵynda Túrkıa Respýblıkasynyń qurýshysy, uly kósem Mustafa Kemal Atatúrik: «Máńgi ómir súretin ımperıa joq... Keńes úkimeti de bir kúni toqyraıdy. Sol kezde onyń quramyndaǵy túrki tildes taıpalardyń urpaqtary da óz táýelsizdigin alady. Biz olardyń ótinishin kútpeı, kómek qolyn sozýǵa mindettimiz» - degen eken. Sodan 58 jyl ótip, Keńes Odaǵy tarıh betinen joıylǵan kezde Túrki tildes elder táýelsizdigin aldy. Atatúriktiń sózin umytpaǵan Túrkıa eli osy elderdiń táýelsizdigin birinshi bolyp tanydy. Ár el derbestik alyp, táýelsizdigin jarıalap, «óz qoly óz aýzyna jete» salysymen-aq túrki aǵaıyndar bir-birin izdeı bastady. Táýelsizdik alý-Túrki tildes elder úshin úlken tarıhı oqıǵa boldy. Osydan bastap túrki tildes elder bir-birimen qoıý baılanys jasap, qarym-qatynastar ornatty. Babalardyń «Túrki tektes túgel bol!» - degen amanaty tilge oralady. Túrki áleminiń bereke-birligi úshin ártúrli issharalar oryndaldy. Sonyń ishindegi eń úlkeni Túrki keńesiniń qurylýy boldy.
TMYK nemese Túrki keńesi Túrki tildes memleketterdiń yntymaqtastyq keńesi nemese qysqartyp aıtqanda Túrki keńesin qurý týraly kelisimge 2009 jyldyń 3 qazanynda Ázerbaıjannyń Nahıchevan qalasynda ótken Túrki tiles memleketter basshylarynyń 9-shy samıtinde qol qoıyldy. Al keńes qurý týraly bastamany Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev kóterip, oǵan Túrkıa, Ázerbaıjan, Qyrǵyzstan basshylary qoldaý kórsetti. Túrki keńesiniń 1-shi samıti 2011 jyl 21 qazanda Almaty qalasynda ótti. Sodan keıin 2012 jyldyń tamyzynda Qyrǵyzstanda, 2013 jyldyń tamyzynda Ázerbaıjanda, 2014 jyly Túrkıada, 2015 jyldyń qyrkúıeginde Astanada, 2018 jyly Qyrǵyzstanda, al sońǵy 7-shi samıt 2019 jyldyń qazanynda Ázerbaıjannyń Baký qalasynda uıymdastyryldy. 2018 jyldan beri Vengrıa baıqaýshy el mártebesin alsa, 2019 jyly Túrki keńesine Ózbekstan Respýblıkasy qosyldy. Sol jyldan beri QR tuńǵysh prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev Túrki keńesiniń qurmetti tóraǵasy mártebesinde. Aıta keterligi, 2020 jyldyń 10 sáýirinde Túrki keńesiniń tótenshe samıti beınekonferensıa arqyly uıymdastyryldy. Samıtte COVID-19 pandemıasymen tıimdi kúresý máseleleri talqylanyp, arnaýly deklarasıa qabyldandy. Jınalysta Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev COVID-19 pandemıasy jaǵdaıynda elimiz úshin baýyrlas memleketterdiń azamattaryna barynsha qolǵabys kórsetýdiń mańyzdylyǵyn aıta kele, azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin Qyrǵyzstan men Tájikstanǵa (ár elge 5 myń tonnadan ún beriledi) qoldaý kórsetiletini týraly aıtty.
Kúltegin babamyz «Aspanda - kún, jerde – túrki» degen edi. Shyn máninde, Túrki álemi barshamyzǵa ortaq. Bizdiń tarıhymyz da, taǵdyrymyz da bir. Keshegimiz bir bolǵan soń, keleshegimiz de bir bolmaq.
Túrki tildes elderiniń prezıdentteri Túrki Keńesi qurylǵan sátten bastap onyń mańyzdy jetistikterin atap ótti, Túrki álemindegi yntymaqtastyq pen úılestirilgen qyzmetti qamtamasyz etýdegi, túrki halyqtarynyń qundylyqtary men múddelerin óńirlik jáne halyqaralyq arenada ilgeriletý men qoldaýdaǵy keńestiń rólin arttyrý nıetin bildirdi.
Memleketter basshylary Túrki halyqtarynyń tatýlyǵyna, turaqtylyǵyna, qaýipsizdigi men órkendeýine yqpal etetin qural retinde kópjaqty ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń mańyzdylyǵyn basa kórsetip, Túrkistan qalasynyń búkil Túrki álemin biriktirýdegi rýhanı mańyzdylyǵyn moıyndady. Qorytyndy deklarasıada Qazaqstannyń tarıhı Túrkistan qalasy Túrki áleminiń rýhanı astanalarynyń biri bolyp jarıalandy. Sondaı-aq bolashaqta Túrki áleminiń basqa da tarıhı qalalaryna rotasıa qaǵıdaty negizinde osyndaı mártebe berý týraly ýaǵdalastyqqa qol jetkizildi. Samıt qujatynda Túrki Keńesine asa ór maqsattar qoıýǵa, ásirese kólik, keden, energetıka jáne ınfraqurylym salalarynda strategıalyq óńirlik jobalardy iske asyrýǵa múmkindik beretin ekonomıkalyq jaǵdaılardyń mańyzdylyǵy atap ótildi.
Deklarasıada Álisher Nevaı (belgili aqyn jáne memleket qaıratkeri), Iýsýf Balasaǵunı (aqyn, fılosof jáne memleket qaıratkeri), Nızamı Gendjevı, Iýnýs Emre, Jambyl Jabaev, Álıhan Bókeıhan, Hýseın Qarasaev jáne basqada Túrki álemi tarıhyndaǵy ádebı, kórkem-óner, áleýmettik-ekonomıkalyq, ǵylymı jáne mádenı ómirdiń damýyna úlken úles qosqan kórnekti tulǵalardyń esimderi arnaýly ataldy. Deklarasıada ásirese Túrkistan qalasynyń Túrki áleminiń rýhanı astanasynyń biri bolyp jarıalanýy Qazaqstan úshin tarıhı mańyzǵa ıe úlken oqıǵa bolyp tabylady. Túrkistan qalasy qaımaǵy buzylmaǵan qazaqtyń qarashańyraǵy, erekesi uıyǵan kıeli meken. Áıgili ultjandy aqyn Maǵjan Jumabaıuly Túrkistan jaıly:
«Túrkistan – eki dúnıe esigi ǵoı.
Túrkistan – er túriktiń besigi ǵoı.
Tamasha – Túrkistandaı jerde týǵan.
Túriktiń táńir bergen nesibi ǵoı» dep jyrlaǵan edi. Elbasy Nursultan Nazarbaev: «Árbir halyq, árbir táýelsiz memleket óziniń rýhanı ortalyǵyn naqtylap alýy kerek. Qazaqstannyń rýhanı ortalyǵy Túrkistan»-degen bolatyn. Samıt barysynda memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Túrki órkenıetin jańǵyrtýdy Túrkistandy álemge tanytýdan bastaýǵa shaqyramyn» dep Túrki elderiniń basshylaryna mańyzdy úndeý tastady.
Túrkistan qalasynyń búkil Túrki álemi úshin mańyzy zor, sebebi qalada Ahmet Iassaýıdiń kesenesi ornalasqan. Sondyqtan qala búkil Túrki áleminiń rýhanı ortalyǵyna aınaldy. Túrkistannyń Túrik jurtyna ortaq rýhanı astana retinde damýy-túbi bir baýyrlas elderdiń yntymaqtastyq-birliginiń artýyna yqpal jasaıdy. Qazaqstannyń bayrǵy qalasy Túrkistannyń 2 myń jylǵa jýyq tarıhy bar, ýaqytynda Qazaq Handyǵynyń astanasy retinde qyzmet etken qalada kóptegen qazaq handarynyń qabirleri ornalasqan.
Túrkistan oblysynda IýNESKO-nyń mádenı muralar tizimine engizilgen Qoja Ahmet Iasaýı kesenesi, kóne Otyrar, Saýran qalashyqtary, Otyrar aýdanyndaǵy Arystan bab kesenesi, Báıdibek bı aýdanyndaǵy Báıdibek ata, Domalaq ana keseneleri men Aqmeshit úńgiri, Túlkibas aýdandarynyń qaıtalanbas ásem tabıǵaty, Aqsý-Jabaǵyly, Qarataý qoryqtary, Saıram-Ógem memlekettik ulttyq tabıǵı parki qatarly talaı saıahatshylardy tamsandyrǵan mekender bar. Túrkistan qalasyndaǵy Qoja Ahmet Iasaýı atyndaǵy Halyqaralyq Qazaq-Túrik ýnıversıteti-Qazaqstannyń ozyq kóp salaly ýnıversıtetteriniń biri. Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy baýyrlastyqtyń eń aıqyn nátıjesi osyndaı ortaq ýnıversıtettiń qurylýy. Búginde atalmysh ýnıversıtette Túrki áleminen kelgen 10 myńnan astam túlek bilim alýda. Ýnıversıtet alǵashqy túlekterin ushyrdy jáne bul túlekter Qazaqstan-Túrkıa jáne basqa túrki elderinde de bıik parasattylyqpen halqymyzǵa qyzmet etýde. Týǵan aǵasyndaı baýyrlasy Túrik memleketinen úlgi alǵan Qazaqstan Respýblıkasy halyqaralyq qatynasta aıtarlyq jetistikterge qol jetkizdi.
Qoryta aıtqanda, Túrki tildes elder keńesi týys elderdi toptastyryp, ortaq mádenı-rýhanı jobalarǵa bastamashy bolyp keledi. 2021 jyly 31 naýryzda ótken Túrki keńesiniń beıresmı samıti beınekonferensıasy Túrki tildes memleketterdiń ózara yntymaqtastyǵyn naǵaıtýmen qatar, ásirese Qazaqstan men Túrkıa arasyndaǵy jan-jaqty strategıalyq qarym-qatynastardy tyń beleske kóteredi.
Qazaq halqy birliktiń kúndelikti tirshiliktegi orny men mańyzyn "Birlik bolmaı tirlik bolmas", "Birlik túbi - bereke", "Altaý ala bolsa, aýyzdaǵy ketedi, tórteý túgel bolsa, tóbedegi keledi" dep túıgen. Qazirgi jahandasqan álemde túrkitildes elder men halyqtarynyń birligi men yntymaqtastyǵy óte mańyzdy.
Túrik Keńesiniń Bas hatshysy Baǵdat Ámireev "Túrki Álemi Birikken Memleketterin" qurýdy maqsat etkenderin aıtty. «Túrki tektes túgel bol!». Óıtkeni birlikten tirlik týady.
Zeınesh Smaıyl (Túrkıa)
Qazaqstan Ǵylymdar Akademıasynyń
qurmetti akademıgi, profesor
6 alash usynady
