Sháý Apashuly 1765-jyly qazirgi Qazaqystannyń Kókbek óńirinde dúnıege kelgen.
Sháýdyń balalyq shaǵy abaq kereıdiń irgesi bútindelip, isi ilgeri basyp tolyqsyǵan tusyna týra keledi. Bul Jánibek batyrdyń elge ıe bolyp turǵan kezi edi.
Shaý azamat bolyp, at jalyn tartyp mingen kezinde abaq kereı Ertistyń eki jaǵyn órleı kelip ata mekenderine Qonystana bastaǵan. Keıin kele eldiń sheti Erenqabyrǵa, Barkól, qobda, baıanólgeıge deıin irge tepken. Bul kereıdiń baıyrǵy mekeniniń bir pushpaǵy ǵana edi. Bir mezgil osy jerdi meken ete qalǵan qalmaqtar kereıge «Keleǵoı» dep qushaǵyn jaımaǵan. Soǵystan jaýrap kelgen abaq kereı mynadaı tórt túrli jolmen qalmaqtardan jerin qaıtaryp ala bastaıdy. Birinshi: aq bilektiń kúshi, aq Naızanyń úshymen ; ekinshi: súıekti jibiter júıeli sózimen: úshinshi: bástesip baıqasyp kórýmen ; tórtinshi: tartý-táralǵymen.
Kósh Býyrshyn ózennen ótip shyǵyp, saıyr taýyn bókterleı órlep bir shıli ózekke kelgende qalmaqtyń jerlik Bıleýshisi (moshqasy) kóp jigitpen kóldeleńdeı tosady. Áýelde eki jaqta qylyshtaryn jarqyldatyp, naızalaryn kókke sermep aıbat kórsetedi. Qalmaqtyń bıleýshisi:
– Sóılesetin kim bar? -deıdi. Bul jaqtan shaý shyǵady. Qalmaq bıleýshisi:
– Jerdi japyryp, eldi bastyryp, tóske órleıtin kim edińder? -deıdi. Shaý:
– Altaıda atamnyń basy qalǵan,
Anamnyń kóz jasy tamǵan.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Soǵysam deseń qolyńdy saıla,
Shyǵysam deseń jolyńdy saıla.
Kereıdiń qoly artta keledi,
Qonysty bosatyp, malyńdy aıda. -deıdi. Sózderi aıbatty, jigitteri Qaıratty toptan jasqanǵan qalmaq bıleýshisi sasqalaqtap qalyp, kóshtegi bir túıeniń ústindegi qazandy nusqap:
– Bes júz jyl jer oshaǵyńdy kúzettim aqysyna anaý qazanyńdy berseń kóshemin,-deıdi. Bul sózge shaý de toqtap qazanyn beripti. Qalmaqtar da sıyryla jurt bosatypty. Keıin el sháýden «Qazanyńyzdy nege berdińiz? »-degende «Qazan meniń múlkim, jer halyqtyń múlki ; qazan tabylar, jer tabylmas» degen eken.
* * *
Orta júzdiń aǵa soltany qunanbaı abaq kereıge Amandy syltaýratyp, at keýdesimen soqqan orys náshálıgin oltyryp órleı qashyp kelgen aqsaq qıan, tabyldy deıtin jigitterdiń izin qýyp kelgen jolynda ; abaq kereı qunanbaıdy asa úlken qurmetpen qarsy alyp, abaq kereıdiń eldigi men birligin áıgileıdi. Sonda qunanbaı:
– Eldiń shetinde, jaýdyń ótinde júrgen kereıdiń ata meken altaıǵa qaıta kelip Qonystanǵaly da kóp bolmady, keregeleriń bútindelip, irgeleriń kómildi me? -dep amandyq suraǵanda, kereı bıleriniń tór basynda otyrǵan shaý jyraý:
– Bizdiń kereı kem bolmaǵan eshkimnen,
Momyn elge bir qudaıym des bergen.
Kezderinde tizeliden kúsh kórgen,
Jazyqsyz el bilektiden mush kórgen,
Baraq batyr* bir ǵajaıyp tús kórgen.
Muz tóbeli qart altaıdyń shyńynan,
Kereı baba úni úzilip estilgen.
«Jaýshylyqta altaıdan aýǵan el,
Ata meken altaıyńa kósh» degen.
Qaıta shapqan qalmaqtarmen soǵysyp,
Kereı eli at ústinen túspegen.
Arman qylyp ata-babam altaıdy,
Batyr jákem* baraq sózin eskergen.
Ata meken altaıymda abaq el,
Baqyt taýyp, bul kúnderi «Ýush! » Degen,-dep el jaıyn otty jyrmen baıandapty.
Abaq kereıdi ajy bılegen kezde ańqaý eldiń kútken úmitinen shyǵyp elge pana bolǵannyń orynyna tizesin batyryp, jelkesine jelqom salady. Kereıdiń adamyn maldaı, malyn ańdaı kórip janyn jaralaıdy, kúshti men kúshtiniń ortasyndaǵy barymta-syrymtada jaı halyq solardyń qol shoqparyna aınalyp, beıbit tirligi berish muńǵa aınalady. Synshy eldiń aýyzyna «Qara baýyr tóre» deıtin naqyl ilinedi.
Shaý jyraý abaq kerıde tóbe bı bolyp turǵan kezinde:
– Tóbe degeniń tomar boldy,
Tóre degeniń ojar boldy.
Qalhasyna qara tartyp,
Qalmaǵyna bura tartyp,
Qarasha eldi tonar boldy.
Tony jyrtyq tozǵan elim,
Tońda qalyp tońar boldy.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Erteńi bulyńǵyr eldi oılaıyq,
Abaq kereıdiń ózinen bı saılaıyq. -degen. Shaýdyń degeni kóp tileginiń jarshysy bolyp, eldi birlikke keltiredi. Abaq kereıdiń aqyldylary aqyldasa kelip, abaq kereıden tórt bı saılaý bekimine keledi ári yqtyrmaǵa jel toqtaıdy, shaý jyraýǵa el toqtaıdy tórt bıdiń biri shaý bolsyn degen Usynys beredi. Shaý jyraý «Jasym egde tatty, basym jerge tartty. Bı bolmaıyn, bı túsetin úı bolaıyn, bıdi qarttar saılasyn, bılikti jastar alsyn» dep óz basynan ónege kórsetip, qatarlas bılerdi de jastarǵa jol berýge kóndiredi. 1836-jylǵy tórt bıdi saılaý uly jıynynda abaq kereı aqylgoı qarty, «Ejelgi sartaban júırigi» sháýge úlken qurmetpen «Abaqqa ózinen bı saılaıyq dep siz aıttyńyz, dúnıe tórtke toqtaıdy, abaqtyń bıi de tórteý bolsyn dep te siz aıttyńyz, endi saılanǵan tórt bıge batańyzdy berińiz! »,-dep bata suraıdy. Sonda shaý kúmis saqalyn kúnniń altyn sáýlesimen jarqyldatyp, qolyn bıik kóterip, altaıdyń aqıyǵynyń pyshtaǵyndaı tunyq daýyspen:
– Otyrdyń jańa túlekke,
Jetkize kór tilekke.
Taýpıyq berip qudaıym,
Ǵadyldyq salsyn júrekke.
Balýandyq qaldy burynǵy,
Senetin emes bilekke.
Endigi jol jińishke,
Eńkeıe shappa eńiske.
Kótergeniń aýyr júk,
Jurtyńnan al taýirlik.
Ádildik kerek ulyqqa,
Raqym kerek nasharǵa.
Ulyǵy ádil bop tursa,
Bereke jurttan qashama.
Ǵadyldyq sebep bolady,
Ǵumyryń uzyn jasaýǵa.
Otyrdyń úlken orynǵa,
Qaryshtaı ber qorynba.
Shúkirshilik bul kúnge,
Jurtyń túgel qolyńda.
Qylmystyǵa jaza kóp,
Sharıǵattyń jolynda.
Eki daýger bir kelse,
Baı kisige burylma.
Adaspaı júrseń jolyńnan,
Kez bolasyń qyzyrǵa.
Alasa men bıikti,
Abaıla ash pen aryqty.
Qudaı bergen ózińe,
Otyz myń úı halyqty.
Endigi úmit senderde,
Jaýyńnan qorqyp teńselme.
Túlkilik qylǵan zalymdy,
Búrkitshe ústep sheńgelde.
Aıqasqan teńdes sheneni,
Kete ber julyp óńgerde.
Halqyńnyń obal-sýaby,
Atqa mingen senderde.
Halqyńnyń bol qorǵany,
Jurtyńa arna ordany.
Nápsige tartpaı bólip ber,
Qolyńa kelgen Oljany.
Bul halyqtyń tilegi,
Sender dep soǵat júregi.
Elbasyna kún týsa,
Bol qorǵaýshy tiregi.
Muny aıtqan qart aǵań,
Ejelgi júırik sar taban.
Qartaıyp tústim tuǵyrdan,
Jasymda shaýyp sharshaǵan! *-dep bata beredi. Shaý sodan keıin de tórt bıdiń aldyndaǵy aǵasy, aqyl aıtar danasy bolǵan.
Elim dep eńiregen, jerim dep kúńirengen shaý jyraýdyń eńbegin eli esine saqtady, atyn Ardaqtap jyrǵa qosty. Aqyn Aqyt úlimji uly «Kereı bıleri» degen óleńinde:
– Shákenbaı qaıda, shaý qaıda?
Aqyl qaıda, mal qaıda?
Kereıge uıtqy qut bolǵan,
Berekeli dán qaıda? *-dese ;
«Abaq kereı shejiresi» degen óleńinde:
– Kereıdiń ońǵardy aldyn bir qudaıy,
Altaıdan týyp jańa kún men aıy.
Jeńilgen juńǵar jaýy qobdaǵa asyp,
Jótkelip sóltústikke ketken jaıy.
Sol soǵys kereı elin biriktirdi,
Alastap aradaǵy iritkini.
Tóre alyp ábilpeıiz balasynan,
El boldy óz aldyna jilikti, iri.
Onan soń tórt bı, tóre atanypty,
Gúń tóre Ejenhannan hat alypty.
Baıkúıek degen jerde baıge shaýyp,
Shaý degen kári bıden bata alypty.
Shaý degen botaqara kári kisi,
Aýyzynan shyqqan sózi nárli kisi.
Tar zamanda shyǵady-aý myńnan bireý,
Keń zamanda kisiniń bári kisi.
Shaý aıtqan: el bolmaspyz parshalanyp,
Qaramaı uly hanǵa arqalanyp.
Bolmasa ara duspan tynshytpaıdy,
Barymta-syrymtasy qaıtalanyp.
Sony uǵyp on eki abaq kereı eli,
Altaıǵa jaıǵan eken keregeni.
Qabyldap Ejenhannyń bılik zańyn,
Tutynǵan shaýdyń sózin ónegeli*,-deıdi.
Al, aqyn Arǵynbek apashbaı uly:
– Jantekeıde shaý degen bı bar eken,
Dánishpán, ózi júırik Dilmar eken.
Aq júrek jurtty birdeı kóretuǵyn,
Halqyna qudaı degen dindar eken.
Qaı jerde ulyq keńes tileý bolsa,
Bátágóı halyq súıgen bir kári eken, *-deıdi.
Asqar tatanaı uly da «Jánibek batyr jáne abaq kereı» degen maqalasynda:
– Abaq kereı tórt bı saılaǵanda bılik basyna shyǵyp kereıdi basqarǵan tarıhqa belgili shaý jyraý, *-dep shaýdy zertteýimizdegi tuǵyrly tyıanaq, súıener dálel bolatyn quny joǵary derekter jazady. Ásirese, Aqyt úlimji ulynyń shaýdy qıyn kúnde myńnan shyqqan birge balap, tórt bılik el basqarý qurlymy «Tutynǵan shaýdyń sózin ónegeli» deýi qadaǵalap zertteýdi qajet etedi.
Shaý 1850-jyly kúzde 85 jas múshelinde býyrshynnyń shuńqyr degen jerinde qaıtys bolyp, qarakemerdiń shuńqyr ózenine qaraı salmalaǵan jaǵalaýǵa jerlenedi.
«Shaýdyń Zıraty aq tas pen kók, kók shubar tastar aralasqan úıme tas Zırat» dep aıylǵan derek boıynsha 2010 jyly sol jerden tabyldy.
Aqıqat Qazezuly
6alash usyndy
