Álde qashan tarıh qoınaýynda shań basyp qalǵan babalar izin qaıta taýyp, eski súrleýdiń úzik-úzik joldaryn qaıta jalǵap sýyrtpaqtap otyrsaq, nebir asyl tekti babalarymyzdyń asqaq tulǵasyn eriksiz kóz aldymyzǵa elestetemiz. Elestetemiz de, ózimizdi sol tekti babanyń qanynan jaratylǵan urpaq ekenimizdi oılaǵanda, boıymyzdy bir ǵalamat maqtanysh kúsh kerneıdi. Osy bir kıeli rýh kúshi janyńdy qalyqtatyp áýelgi ornynan bir kóterip tastaǵandaı bir qudretti kúı keshesiń. Bul, sirá, qandaı qudiretti kúshi?! Múmkin, arýaq, múmkin, sol qanyńdaǵy baǵzydan úzilmeı jetken tektilik juqanasy shyǵar. Burynǵylar aıtatyn "arýaqty er", "tekti atanyń urpaǵy" deıtin uǵymdar, sirá, osy shyǵar!
Aýylda meniń Nurǵazı deıtin áke dosym boldy (ákemniń qurdasy, Qazybek ishinde Ájeke). Óte saýatty bilimdi adam edi. Áńgimesi men sózine qulaq asqandyǵymnan shyǵar, menimen rýhanı jaqyn dos boldy. Ózi saýda kooperatıvinde satýshy bolatyn. Qoly bosaı qalsa boldy, dúkenin tutatyp, eskiden kele jatqan saba kórigin gúpildete basyp-basyp qoıyp, býynshaq-túıinshegin jaıyp salyp zergerlikpen aınalysatyn. İstegen isine aqy dámetpeıtin. Qyz-kelinderge alqa, bilezik, óńirshe, túıreýish sıaqty biz kórmegen, tipti, atyn da estip bilmegen áshekeı buıymdaryn jasap, aqysyz, qunsyz syılap otyratyn. Aıtýynsha, bul óner ata babasynan jalǵasqan. Jetinshi atasy Qazybek Sámenbetuly darqan usta, shlińgir zerger, aǵashtan túıin túıetin aıtýly sheber bolǵan. Jońǵar shapqynshylyǵy tusynda erligimen qosa, osy sheberligimen de elge áıgili bolǵan. Qarý -jaraq, saýyt-saımannan bastap, báki-pyshaq, astaý-tegenege deıin jasaǵan jáne osy zattardyń qaldyǵy Qytaıdaǵy urpaqtarynda aty shýly mádenıet zór tóńkerisine deıin qundy jádiger retinde babanyń kózindeı bolyp saqtalyp kelgen. "Tórt kóneni" joǵaltý deıtin solaqaı urannyń tusynda kóptegen jádigerler otqa jaǵylyp ketken. Shama keletin kishigirim nársesin anda-munda jasyryp saqtap qalǵan eken. "Mynaý kempiraýyz tisteýik pen myna kúmis qaqtaıtyn balǵa sol Qazybek babamnan kele jatqan mura. Aǵam Nursadyq altyn ustaıtyn usta edi, ol kisi Qabas záńginiń shákirti, Qabas Danzynnyń shákirti, ol túgensheniń shákirti", - dep biz estimegen attarmen Qazybek babamyzǵa biraq jalǵaıtyn.
Ol kezde jastyqtyń áserimen kóp sózine mán de bermeıtinbiz. Aıtýynsha babamyz Qazybek Abylaı hanǵa altynnan mór júzik soǵyp syıǵa tartqan eken. Abylaı han osy júzikti ómiriniń sońyna deıin tastamaǵan desedi. Bul ańyz derek Qazybek urpaqtaryna maqtanysh bolǵan.
Qazybek Sámenbetulynyń urpaqtary derlikteı QHR-dyń Altaı, Erenqabyrǵa, Barkól, Qumyl óńirleri men Mońǵolıanyń Baıanólgeı aımaǵynda turady. Shyǵys qazaqstannyń Aıakóz óńirinde birer atanyń urpaǵy bar. Germanıa, Italıa, Túrkıada biraz urpaqtary turady. Otanymyz táýelsizdik alǵannan keıin otanǵa qaıtqan uly kóshtiń leginde biraz urpaqtary baıyrǵy babalary kúl tókken ata qonysqa irge teýip úlgirdi. Táýelsiz eldiń aıasynda esh qaqpaısyz, emin-erkin, ósip-ónip jatyr. Qazyr olardyń jalpy sany shamamen myń tútinge jaqyn dep shamalaımyz.
Qytaıda jańa ókimet ornaǵanǵa deıin Qazybek urpaqtarynda baı, dáýletti adamdar óte kóp bolǵan. 19-ǵasyrda Altaıda úlken Bapań (Qunıaz) men Kishi bapań (Qyılybaı) aýyly kóshkende bir juma el kóshpeıdi eken. Qosylǵan malymyz tabylmaı ketedi dep. Eki Bapańnyń jylqysy sýǵa túskende Bilezik ózeni tartylyp qalady degen ańyz bolǵan. Osy baılyqtyń kelý qaınaryn urpaq jalǵaǵan qol ónershilikpen baılanystyrady.
Qazybektiń urpaqtarynan erkek kindiktisinde temir soqpaıtyn, aǵash jonbaıtyn adam iliýde bir bolǵan.
Men es bilgen kezde qystaqtyń (da dúı) sheberhanasynda tórt qazaq bir qytaı jumys isteıtin. Keıin oılasym sol tórt qazaqtyń tórteýi de Qazybek urpaqtary eken. Káýker (meniń ákem, Nádireke) Nurǵazı (ájeke) Aqaı (shánsheke) Kórimbaı (shánsheke) osydan-aq urpaq jalǵaǵan ónerdiń tamyrynyń tereńdigin ańǵaryýǵa bolady. Qazirdiń ózinde búkil Qytaıǵa tanylǵan Morı aýdanyndaǵy ulttyq buıym óndiretin sheberlerdiń deni Qazybek urpaqtary.
Eski ańyz derekterge qaraǵanda 18-ǵasyrdyń basyna deıin Syr boıynyń Sekseýil jyńǵyly men qopaly qamysyn kystaý etip, Saryarqanyń sýly da, shuraıly kindik ortasy bolǵan Kereı kólinen (Qorǵaljyn) bastap, kógildir Kókshege deıin kósile jaılap eshkimge ese bermeı shalqyp júrgen Abaq Kereı eli "aqtaban shubyryndyda " kútpegen jaýgershilikten oısyraı jeńiledi. Adam jaǵynan da, mal jaǵynan da kóp shyǵynǵa ushyryıdy. Eski aýyz derekterine negizdelgende Sámenbet babamyzda osy jolǵy tutqıyl kelgen jaýdan qapyda qaza bolǵan degen ańyz bar. Bul 1723-jyldyń mamyr, maýsym aılary bolsa kerek.
Kútpegen jaýdan Eseńgirep qalǵan el etek- jeńin jınap áreń úlgirip, tabandary tilinip appaq bolyp, jaıaý shubyryp, syrdy baryp panalaıdy. Qashyp Syrǵa barǵanymen Syrdyń jaz boıǵy qapyryq ystyǵy men shybyn-shirkeıine shydamaıdy. Saryarqanyń samaldy salqyn tóskeıin qansha saǵynǵanymen, Jońǵardyń aryndy aıbatynan seskenedi. Arada biraz jyldar salyp Kishi júz elin jaǵalap jaz jaılaýyn Muǵaljar taýlarynyń toǵaıly jylǵalarynda ótkizedi.
Qazybek babamyzdyń jas jigit shaǵy eken Or ózeniniń bederli qaraǵashynan astaý-tegene, saptyaıaq, keli-kelsap oıyp malǵa aýystyrady. Kıgiz úıdiń bosaǵa, mańdaısha, tabaldyryǵyn esigimen qosa oıý-órnekpen áshekeılep jasap, bir atqa nemese qulyndy bıege aıyrbastaıtyn kórinedi. Osy qol óner men erinbeı etken eńbektiń arqasynda qaıtadan jylqy bitip úıir salǵan. Eski kóz qarıalardyń aıtýynsha, babamyzǵa ylǵı da kók shubar jylqy bitken eken. Osy jylqynyń tuqymy 1951-jalǵy Qytaı komýnısteriniń kúshtep kollektıvtendirý kezine deıin kelip, úkimetke tapsyrylǵan.
Qazybek babamyzdyń dáýleti - balasy Náýetaıdyń (ájeke) tusynda tipti de dúrkirep ósip, Abaq Kereı ishindegi eń baı shańyraqqa aınalǵan eken. "Náýetaı malymnyń quty" dep, Náýetaıdy erekshe jaqsy kóretin kórinedi.
18-ǵasyrdyń orta shenine kelgende Jońǵar handyǵy ishki-syrtqy tarıhı jaǵdaılarǵa baılanysty ydyrap joıyla bastaıdy. Qonystyń tarlyǵy jáne rýlar arasyndaǵy alakózdikten qajyǵan Abaq Kereı eli Jánibek batyrdyń bastaýymen baǵzy Túrkilerden beri ata qonysy bolǵan Altaı jotasyna qaraı kósh basyn bir jolata burady. Arǵy tegi ózderimen tektes bolǵanymen keıin Jońǵar atanyp, úsh ǵasyr ózderine jaý bolǵan qara qalmaqtan qalǵan ata jurtyna irgesin kómip kúlin tóge bastaıdy.
Jońǵar handyǵynyń qulaýyna úlken kúsh shyǵarǵan shyǵystaǵy alyp ımperıa Shıń handyǵymen Qazaq handyǵy arasyndaǵy 1757 jylǵy shekara kelisimi ornaǵan soń, qazaqtyń baı, aýqatty adamdary Abylaı hannyń arnaıy uryqsatymen Qytaıdyń sol kezdegi batys óńirdegi ákimshilik ortalyǵy bolǵan Úrimji qalasyna jylqylaryn aparyp saýdalap, torǵyn-torqa, jibek-matalaryna, taǵy basqa turmystyq zattarǵa aıyrbastaı bastaıdy. Osy qatarda Qazybek babamyz kerýen basy bolǵan. Qazaq jigitteri 1757-jyly shilde tamyz aılarynda neshe myń jylqy aıdap aparyp satqany týraly derek sol kezdegi Úrimji saýda estelikterinde aı-kúnimen anyq jazylǵan eken (Qazaqtyń qysqasha tarıhy. Shınjań halyq baspasy, 524-betke qarańyz). Demek, budan Qazybek babamyzdyń myńǵyrtyp jylqy aıdaǵan baı bolǵanyn kórýimizge bolady.
Qazybek babamyzdyń qolynan shyqqan arada alty-jeti urpaq jalǵap búginge jetken qundy jádiger shıratpaly kúmis bilezik qazyr Nur-Sultan qalasynda turatyn urpaǵy
Altynbek Qumyrzaqulynyń qolynda tur. Bul jádigerdi olar babamyzdyń kózindeı kórip saqtap otyr.
Kóptegen ustalyq qural saımandary Qytaıda turatyn urpaqtarynda kúni búginge deıin saqtalyp keledi.
Búginde Seriknur Ábdiraqymanulynyń úıinde saqtalǵan. Bólekshe sheberlik pen áshekeı órnekte bezendirilgen talaı dáýirdiń kýási, talaı dáýperim baqsylardyń serigi bolǵan qara qobyzdy da (Narqobyz) Qazybek babamyzdyń qolynan shyqqan degen ańyz derek bar.
Aıta bersek babamyzdyń asyl ónerin áıgileıtin osyndaı tarıhı muralar kóptep kezdesedi.
Osynyń bárin táptishtep aıtyýdaǵy bizdiń negezgi maqsatymyz búginde óshkindep, úzilip bara jatqan babalar izin qaıta jalǵap, búgingi mynaý jahandaný dáýirinde solǵyndap, suıylyp bara jatqan boıymyzdaǵy ulttyq rýqymyzdy qaıta jańǵyrtý bolyp tabylady.
ASQAT KÁÝKERULY
6alash usyndy
