Mustafa Shoqaı Áýlıe-Taranǵyl aýylynda (qazirgi Qazaqstannyń Qyzylorda oblysy) dúnıege kelgen. Túrkistannyń saıası bostandyǵy úshin kúreskerdiń týǵan kúni 1890 jyldyń 25 jeltoqsany. Mustafanyń áýleti dala aqsúıekterine jatatyn: arǵy tegi qypshaq aqsúıekteri. Bolashaq saıasatkerdiń atasy Syrdarıa aýdanyn basqarsa, ákesi aýyl sharýashylyǵymen aınalysyp, halyq sotynda qyzmet etken.
Otbasynda Mustafadan basqa taǵy tórt bala bolǵan. Bastapqyda Mustafa Shoqaı úıde oqysa, keıin orys mektebinde bilimin jalǵastyrdy. Osy jerde aıta ketetin jaıt, sol kezde Reseı ımperıasy qazaq kóshpendileri ejelden ómir súrgen aýmaqty túgel derlik jaýlap aldy. Mustafanyń januıasy turǵan aýyl Reseı Túrkistanynyń quramyna engen.
Mustafa on eki jasynda gımnazıada bilim alý úshin Tashkentke barady. Oqý ornyn támamdaǵan jas jigit Túrkistan gýbernıasynda aýdarmashy bolýy múmkin edi, biraq bul Mustafanyń óziniń kelispeýshiliginen bolmady. Mustafa Shoqaı 1910 jyly barady Sankt-Peterbýrgte Imperatorlyq ýnıversıtettiń zań fakúltetine túsedi. Onda zıaly qaýymmen tanysady, qoǵamdyq-saıası jumystarǵa aralasady.
1912 jyly jas jigit marqum ákesiniń isin jalǵastyrý úshin týǵan aýylyna oralady. Stolypın reformasynyń kesirinen qazaqtan jer tartyp alyndy. Mustafa aýyldastarynyń múddesin qorǵaýǵa tyrysty. Shoqaı 1914 jyly akademıalyq bilim alady. Jas jigit óz qurdastarynan aqyldy jáne aqyldy bolǵandyqtan, oǵan Memlekettik Dýmaǵa jumys usynyldy.
Ol jerde eki jyl ǵana jumys istese de, musylmandar fraksıasynyń hatshysyna jolyǵypty. Orta Azıadaǵy kóterilister úkimetti arnaıy bólim qurýǵa májbúr etti, Shoqaı oǵan múshe boldy. Mustafa Bashqurtstanda depýtat bolǵysy keldi, biraq oǵan úlgermedi: patsha Dýmany taratyp jiberdi, sodan keıin ony tolyǵymen tastady.
1917 jyly bastalǵan ımperıadaǵy revolúsıalyq ózgerister qazaq saıasatkeriniń taǵdyryn túbegeıli ózgertti. Shoqaı Mustafa Túrkistanǵa qaıtady. Barsha túrki tildes halyqtarǵa
erkindik berý ıdeıasyna boı aldyrǵan ol Túrkistan Odaǵyn qurýǵa bastamashylyq etedi. «Znamá birlik» gazeti Mustafa ıdeıalaryn jarıa etetin alańǵa aınalady.
1917 jyly sáýirde Túrkistan ulttyq keńesi quryldy. Mustafa Tashkenttegi jıynǵa qatysty. Sol kezde Shoqaı 27 jasta bolǵanyna qaramastan atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp saılanady. Shilde aıynda saıasatker Orynborda ótken Birinshi jalpyqyrǵyz sezine qatysady.
Kelissózder nátıjesinde «Alash» partıasy qurylyp, onyń jetekshisi Shoqaı boldy. Petrogradta Mustafa Ýaqytsha úkimettiń Túrkistan komıtetiniń múshesi bolyp saılandy. Bólshevıkter Tashkentte (1917 j.) bılikti basyp alyp, olarǵa baǵynbaǵandardy qýdalady. Mustafa qashýǵa májbúr bolady. Túrkistan avtonomıasynyń qurylýy baılanysty meken Qoqanǵa qonystandy.
Alǵashynda Shoqaı syrtqy ister bóliminiń meńgerýshisi bolǵanymen, kóp uzamaı avtonomıany basqardy. Ol jańa saıası qurylym Reseı Federasıasynyń quramyna enýi kerek ekenin ashyq aıtady, óıtkeni nólden memleket qurý qıyn. Saıasatker Túrkistan (Qoqan) avtonomıasynyń basshysy retinde Orynborda ótken 2-Búkilqyrǵyz sezine barady. Onda Alash avtonomıasy jarıalandy. Shoqaı úkimettiń múshesi.
Alaıda taǵdyr kútpegen burylys jasaıdy. Komýnıser bılikti ustap qalýǵa tyrysady, biraq saılaýda tıisti qoldaý ala almaıdy. Sosyn olar narazylyq bildirip, dıktatýra ornatýǵa shyqqan demonstranttardy atyp tastaıdy. Shoqaı jańa úkimetti qabyldaýdan bas tartady.
Túrkistan avtonomıasy bólshevıkterge qajet emes, sondyqtan olar jergilikti turǵyndardyń jappaı narazylyǵyna qaramastan odan qutylady. Qoqan avtonomıasy joıyldy. Mustafa Shoqaı ǵajaıyp jaǵdaıda qaıǵyly jaǵdaıdan qutylyp, Tashkentke ketedi.
Saıasatker eki aıdan beri Tashkentte jasyrynyp júr. Bul onyń ómirindegi betburys: ol bolashaq jary Marıa Gorınamen kezdesedi. Úılený toıynan keıin Mustafa Shoqaı jubaıymen Máskeýge barady - Marıaǵa operaǵa jumysqa ornalasýǵa ýáde beredi. Alaıda Edil ózenindegi soǵys qımyldarynan poıyz toqtaýǵa májbúr boldy.
Mustafa jubaıymen Alashordashylar aýylynda jerlesterimen birge turady. Shoqaı shette tura almaı, taǵy da saıasatqa oralýdy uıǵarady. 1918 jyly maýsymda Samaraǵa baryp, Quryltaı jınalysy múshelerimen bólshevıkterge qarsy odaq qurady. Alaıda bılikti kútpegen jerden Alash-Orda men Bashqurt avtonomıasyn taratýǵa buıryq beretin admıral Kolchak basyp alady.
Mustafa men onyń serikteri tutqyndalyp, Chelábige jiberiledi, biraq saıasatker qashyp úlgeredi. Kolchaktyń áreketi sosıal-revolúsıonerlerge unamaıdy, sondyqtan olar Orynborda kezekti Quryltaı jınalysyn ótkizedi.
Olar admıralǵa qarsy kúsh biriktire almaıdy, óıtkeni jergilikti ataman Aleksandr Dýtov jasyryn kezdesý týraly biledi. Sáttilik taǵy da Mustafanyń jaǵynda: ol áıelimen birge Bakýge kóshedi.
Osydan keıin Mustafa Shoqaı qýǵyndaǵy qyzmetin bastady: Tıflıste «Na lınıa» jýrnalynyń redaksıasynda jumys isteıdi. Zakavkazedegi respýblıkalar qulaǵannan keıin Shoqaı Túrkıaǵa kóshedi. Munda ol aǵylshyn gazetterine túrli maqalalar jazady.
Sodan Shoqaı Parıjge barady. Tabystyń azdyǵy qazaqstandyq saıasatkerdi Parıj mańyndaǵy eldi mekenderge kóshýge májbúr etýde. Túrkistan ǵana emes, Kavkaz, Ýkraına halqynyń múddesin qorǵaý jaǵynda bolǵan «Prometeı» jýrnalyn shyǵarýmen aınalysady.
Aldaǵy ýaqytta Mustafa Shoqaı Eýropa elderinde baıandamalar jasap, Túrkıa men Berlın úshin jýrnaldar shyǵarady, Túrkistan ulttyq birlestigin basqarady. Mustafanyń Ortalyq Azıadaǵy bólshevıkterdiń saıasatyn aıshyqtaıtyn shyǵarmalarynyń ártúrli tilderde jaryq kórýi onyń Eýropada tanymal bolýyna septigin tıgizedi.
Bul shyǵarmalardyń antısovettik kózqarasy fashıserdi qyzyqtyrdy. 1933 jyldyń ózinde Mustafa Shoqaı Úshinshi reıh mınıstrlikteriniń biriniń basshysymen kezdesý úshin Berlınge bardy. Kezdesýdiń qalaı aıaqtalǵany belgisiz. 1941 jyly Parıjde 22 maýsymda nemister túrki emıgranttaryn tutqyndaıdy.
Mustafa Shoqaıdan túrki tutqyndarynan quralǵan Túrkistan legıonynyń basshysy bolýdy talap etti. Saıasatker uzaq ýaqyt boıy nasıstermen yntymaqtastyqtan bas tartty. Alaıda, jerlesteriniń qandaı jaǵdaıda ustalǵanyn kórgen ol oıynan qaıtty. Mustafa basqynshylarǵa eki shart qoıady: Túrkistannyń bolashaq bıleýshileriniń jergilikti joǵary oqý oryndarynda bilim alýyna múmkindik berý; Túrkistan shekarasyn qorǵaý úshin túrikterdi paıdalandy.
Gıtlerdiń Shoqaımen ymyraǵa kelýi tıimsiz boldy. Fashıserdiń josparlarynda legıonǵa zeńbirek jemi dep atalatyn ról taǵaıyndaldy, sondyqtan Mustafa Shoqaıdan bas tartyldy. Ol Úshinshi reıh basshylyǵyna hat jazmaq boldy, biraq sáti túspedi: fashıser Shoqaıdyń jarty jolda kezdespeıtinin túsinip, odan qutylýdy uıǵardy.
Jeltoqsanda Gıtler Túrkistan legıonyn qurý týraly jarlyqqa qol qoıady, onda Shoqaı týraly bir aýyz sóz joq. Mustafa Shoqaıdyń neden qaıtys bolǵany naqty belgisiz. Bul 1941 jyly 27 jeltoqsanda boldy. Resmı derekterde: ólimniń sebebi - súzek.
Alaıda tarıhshylar Shoqaı ýlanǵan dep esepteıdi. Bul boljamdy saıasatkerdiń áıeli Mustafanyń buryn súzekpen aýyrǵanyn jáne ımýnıteti bar ekenin aıtqan sózderi rastaıdy. Shoqaıdyń ýlaýshysy saıasatkerdiń pikirin shyn máninde qoldamaǵan serigi Velı Kaıým boldy degen kúdik bar. Mustafa Shoqaı qansha qıyndyq kórse de, sońyna deıin Qazaq eliniń patrıoty bolyp qala berdi. Bul Mustafa Shoqaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyn rastaıdy.
Kerimsal Jubatqanov,
Qazaq-Orys halyqaralyq ýnıversıtetiniń dosenti,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty
Derekkóz: Qazaq úni
6alash usnady
