(A.Baıtursynulynyń aýdarmasyndaǵy «kempirnaz» sózinen týǵan oı)
«Alash» muralaryn aqtaryp otyrǵan kisi san myńdaǵan ǵajap uly sózderge kezdesedi. Kemeldi adam, kemeńger jurt, keremet el bolýdyń barlyq joldaryn Alash arystary kórsetip ketkendeı. Bir ǵana ult ustazy Ahmet (Ózi Aqymet dep jazǵan. – Á.A.) Baıtursynulynyń kezkelgen eńbekterinen sony anyq kórýge bolady. Elimizdiń «Jańa Qazaqstan» qurý jolyna qadam qoıǵany ras bolsa, Alashtyqtardy attap ótip ketpeýi tıis. Men alystan oraǵytyp oqyrmandy jalyqtyrmaı, sózdiń tótesine kósheıin.
Ahmet Baıtursynulynyń «Oqý quraly», «Til – qural» jáne «Saýat ashqysh» oqýlyqtaryn qansha ret aqtarǵanym esimde joq. Ahań muralaryn qarastyryp júrgen azamattardyń biri retinde aıtarym, ǵalymnyń kitaptarynyń ár joly ár paraǵyn oqyǵan saıyn, tyń tirkes, tushymdy ilimge kenelip otyrasyz.
Búgin Ahańnyń 1926 jyly saýatsyz úlkenderge arnap jazǵan «Saýat ashqysh» atty oqýlyǵyn qaıta bir ret qarap otyryp, ǵylym ǵulamasynyń «Qyryq mysalynan» alynǵan «Itter dostyǵyna» kóz júgirttim. «Itter dostyǵynan» ne kórgenimdi aıtpas buryn, ult ustazynyń «Saýat ashqyshynyń» alǵy betine (muqabasyna) nazaryńyzdy buraıyn:
Kitaptyń muqabasynda jazylǵan sózder tómendegideı, túsinikti bolýy úshin, bárin de túpnusqa boıynsha berdik:
BAITURSYN ULY AQYMET
SAÝAT ASHQYSH
Dybys ádis jolymen tártiptelgen qazaqsha álipbiı
Saýatsyz úlkender úshin 1- kitap
Bastyryýshy Qazaqystan oqyý kemeseriıeti
Endi alǵashqy bettegi osy tórt jol sózge bir-birden toqtalaıyq:
- Baıtursyn uly Aqymet. Avtor kóptegen kitaptarynda aty-jónin «Baıtursyn uly Aqymet» dep jazyp keldi. «H» dybysyn ǵalym 1924 jyldan keıin tóte jazýdan alyp tastady da, shetten engen «h» dybsyndaǵy sózderdi túgeldeı qazaqtyń tól «q» dybysy arqyly tańbalaıdy. «Han», «hat», «halyq», «Ahmet», «rahmet», t.b. sózder túgeldeı «qan», «qat», «qalyq», «Aqymet», «raqymet», t.b. bolyp jazyldy. Ǵalymnyń munysy ana tilimizdi jat sózderdiń shybarlaýynan saqtaný úshin jasaǵan uly táýekelderiniń biri edi. Sol jyly Ahań álipbıden «h»-dan syrt, «f», «ch», «h»-lardy da shyǵarǵanyn eske salaıyq. Osy jerden búgingi tańda «rahmet» pe, «raqmet» pe dep júrgen saýaldyń jaýaby ózdiginen tabyla ketedi. Ahań eshýaqytta óz aty men "rahmet" sózin «Aqmet», «raqmet» dep jazbaǵan.Qazaq tiliniń dybys júıesine sáıkes qatań dybys pen uıań ne úndi dybys qatar kele almaıdy. Sondyqtan olardyń arasynda dáneker y ne i dybystary túsedi. Bul da búgingi urpaq eskerer is.
- Saýat ashqysh. Saýatsyz úlkenderge arnalǵan bul oqýlyq ózimen bir jylda shyqqanyna qaramastan (1926 j.), mektep oqýshylaryna arnalǵan «Álipbı – jańa qural» atty oqýlyqqa uqsamaıdy. Bul oqýlyqtyń mazmuny 1921 jyly Semeıden basylym kórgen «Úlkenderge arnalǵan "Oqý quralyna"» jaqyn. Degenmen, atalǵan oqýlyqtardyń ekinshi bóliminde keltirilgen mátinderde aıyrmashylyq kóp. Sondyqtan, zertteýshiler ǵylymı turǵyda úlkenderge arnalǵan «Saýat ashqysh» pen úlkenderge arnalǵan «Oqý quralyn» bólek qarastyrýlary kerek. Al, ult ustazynyń «Oqý quraly» degen atpen shyqqan oqýlyqtarynyń aty uqsas bolǵanymen, olar arasyndaǵy aıyrmashylyqtar týraly ushan-teńiz áńgime aıtýǵa bolady. Qyzyǵýshylarǵa Ahań muralaryn zerttegen ǵalymdar eńbekterin paraqtaýǵa jáne ózim jazǵan «A.Baıtursynulynyń «Oqý quraly» týraly» atty maqalamdy oqýdy usynamyn.
- Dybys ádis jolymen tártiptelgen qazaqsha álipbiı. A.baıtursynuly ózi jazǵan birneshe oqýlyqtarda «Ýsýl sotıe joly», «Jańa jol», «Dybys ádis joly» jáne «Tutas sóz ádisi joly» qatarly birneshe ádis joldaryn paıalanǵan. Avtordyń oqýlyqtarynyń aıqara betinen atalǵan ádis joldarynyń qaısysyn qoldanǵany jazylyp otyrady. «Oqý quraly», «Saýat ashqysh», «Álipbı – Jańa qural», «Baıanshy» qatarly oqýlyqtarynyń bárinen osy eskertpeni kórýge bolady.
Osy jerde biz tártiptelgen degen sózge de toqtala keteıik: tártiptelýdi barshamyz túsinip otyrmyz. Biraq, alashtyń Ahmeti bul jerde bul sózdi búgingi biz qoldanyp júrgen «Tártiptel etistiginiń qımyl ataýy» (Qazaq ádebı tiliniń sózdigi. On bes tomdyq. 14-tom. / Qurast.: M.Malmaqov, Q.Esenova, B.Hınaıat jáne t.b. – Almaty, 2011. 800 b.) ornyna emes, osy kitapty dybys ádis joly degen oqytý ádistemesin ábden zerttep, sol zertteýi negizinde jazylyp shyqqan oqýlyq ekenin meńzep otyr. Iaǵnı atalǵan oqýlyqty qurastyrýshy da, jazýshy da, shyǵarýshy da A.Baıtursynulynyń ózi bolǵandyqtan, osy birneshe jumysty bildiretin «tártipteý» sózin osy arada áp-ásem qoldanyp otyr. Jáne bul tártiptelý termıni qalamgerlerdiń sol kezeńde basylym kórgen eńbekterinde de emin-erkin qoldanysta bolǵan.
Taǵy bir sóz «álipbıdiń» «álipbiı» bolyp jazylýy. Baıtursynuly Aqymettiń eńbekteriniń esh birinde qazaqta daýysty ıá jartylaı daýysty «ı» dybys bar degen tirkes kezdespeıdi. Qazaqta jalǵyz ǵana daýyssyz «ı» bar. Sondyqtan, Ahańnyń da, «Alashtyń» ózge alyptarynyń da eńbekterinde «ı» daýyssyz bolyp turaqtanǵan. Shyn máninde tilimizde «ı» degen daýysty dybys joq. Sol kezeńdegi kez kelgen basylymda «ı» qatysqan sózder «biı», «syı», «syılyq», «syıaqty», «qupyıa», t.b. bolyp jazylǵan.
- Saýatsyz úlkender úshin 1- kitap. Joǵaryda atap ótkenimizdeı Ahańnyń bul oqýlyǵynyń ishki mazmundary balalarǵa arnaǵan oqýlyqtarynan múlde bólek. Úlkender saýatyn ashqannan keıin qazaqtyń tarıhı jyrlaryn, sheshendik sózderin, aýdamalardy, mysal áńgimelerdi oqıdy. Al, balalardyń jasyna qaraı bul mazmundar jeńildetilip berilgen. Osy turǵydan alǵanda da, Ahmet Baıtursynuly óte ozyq oıly ádisker (metodıst) bolǵanyna kóz jetkizý qıynǵa soqpaıdy.
- Bastyryýshy Qazaqystan oqyý kemeseriıeti. Bul oqýlyqtyń aıqara (tıtýl) betindegi jazý. Bul jerde aldymen «bastyrýdyń» «bastyr-yý», «oqýdyń» «oqyý» bolyp jazylǵanyna búgingi tańdaǵy oqyrman tańdanýy ábden múmkin. Biraq, bul jerde de Ahmet qazaqta «ý» degen daýysty dybys joqtyǵyn kórsetip otyr. Ahmet qana emes, kúlli Alash zıalylary «alyý», «keliý» dep jazdy. Tek «sý», «bý» sıaqty sózderde «u» anyq estilip turǵan jerlerde ǵana «suý», «buý» dep jazdy. Ásirese, 1924 jyldan bastap Ahań óz qasynan tabylǵan Eldes Omaruly, Halel Dosmuhammeduly qatarly ǵalymdarmen keńese otyryp, «ý» men «ı» máselesin osylaı turaqtandyrdy.
Taǵy biri, Qazaqstannyń «Qazaqystan» bolyp jazylýy. Eshbir qazaq «ystandy» «stan» dep aıtpaıtynyn aıta salsaq ta jetedi-aý. Tipten, Ahań bul týraly «Qazaqystan men Qazaǵystan týraly» degen maqala da jazǵan bolatyn.
Endi bir sóz «kemeseriıeti». Bul endi kópke tanys «komısarıaty» degen sóz. 1922-jyly Termınderdi qazaqshalastyratyn komısıa (kemesiıe) qurylǵanda «shetten engen sózderge: aldymen, barynsha qazaqsha balama tabý; týystas túrik jurttary qalaı alsa solardan alý; Eýropa sózin qazaq tiliniń tól zańdylyǵyna syndyryp alý» degen úsh prınsıpti basshylyqqa alý kózdelgeni belgili. Sol úrdis boıynsha shetten engen sózderdi qazaqtyń tól sózderin termındendirip, qanshama kóp ári ǵajap termınder jasaǵanyn búgingi jurttyń biri bilse biri bilmeıdi. Bastaýysh, baıandaýysh, pysyqtaýysh, zat esim, syn esim, etistik, pishindeme, keskindeme, úshkil, tórtkil, kópkil, teńgil, t.b. termınderdiń Ahańdar men Eldesterden, Alash ordadan jetken balamasyz baılyq ekenin eske saqtaǵanymyz jón. Al, komısarıatty «kemeseriıet», konferensıany «kánperense», komıtetti «kámiıtet», fızıkany «piıziıke»,t.b. dep «qazaqshaǵa syndyryp» alýy da til tazalyǵyn saqtaý úshin qoldanǵan eń uly ustanymdary edi. Biz «Eldes Omarulynyń termınjasam ustanymdary» atty magıstrlik dıssertarsıamyzda jáne Alashtyń termınjasamy týraly jazbalarymyz ben suhbattarymyzda bul týrly kóbirek aıtyp, jazyp kelemiz. Árıne, biz bul jerde eshteńeni joqtan jonyp tappadyq. Ótken ǵasyrdyń basyndaǵy Ahań bastaǵan ult qaıratkerleriniń eńbekterinen jáne qazirgi táýelsiz elimizdegi aǵabýyn alashtanýshylardyń eńbekterinen oqyp, túıgenimizdi ortaǵa salyp júrmiz.
Minekı, kórip otyrǵanymyzdaı, ult ustazynyń «Saýat ashqysh» oqýlyǵynyń muqabasyndaǵy birneshe sózden osynshama uzaq áńgime aıttyq. Demek, biz úshin Ahańnyń árbir kitabynyń ishindegi ár sózi men ár árpi baǵaly. Ár sózinde qorǵasynnan aýyr salmaq jatyr.
Endi biz jazbamyzdyń taqyrybynda aıtylǵan «kempirnaz» sózine toqtalyp óteıik:
Óz basym «kempirnaz» degen bul sózdi Ahmet Baıtursynulynyń Krılovtan aýdarǵan «Itter dostyǵy» atty óleńinen tuńǵysh ret keziktirdim. Múmkin, keı oqyrmanǵa bul sóz tańsyq ta emes shyǵar. Túsinikti bolýy úshin, óleńniń sol sóz jazylǵan bólegin kórsete keteıik:
Bir baıdyń Tórt kóz, Moınaq tóbetteri,
Ózderi iıt bolsa da ádepti edi.
Túnde úrip, kúndiz úrmeı jaı jatatun,
Bolady ádepti iıttiń ádetteri.
Tús mezgil edi tóbet toıyp jatyp,
Kempir naz ókpelerin qoıyp jatyp.
Ac úıdiń aldyndaǵy kún shuýaqta,
Sóılesti ár nárseniń basyn shatyp.
................
Óleń birshama uzaq. Mazmunynda: ekeýimiz búginnen bastap tatý bolaıyq desip, jaqsy sózderdiń bárin aıtysyp, qushaqtasyp, ýádelesken eki ıttiń ortasyna ıesi súıek tastaı salǵanda, eski ádetterine basyp yryldasyp talasqany aıtylady. Bulaı talasý ıtterge jarasady, biraq keı adamdar mundaı jaǵdaıda ıtten beter talasady dep óleń aıaqtalady. Biz óleń mazmunyna taldaý jasaýdy ózimizge mindet sanamaı, atalǵan «kempirnaz» sózine toqtalaıyq.
«Kempirnaz» atty bul sóz týraly qolymdaǵy sózikterden naqty anyqtama taba almadym. Biraq, kempirler (ájeler) keıbir júrek syrlaryn shaı iship otyryp, shúńkildesip aıtysyp alatyny bar. Sol turǵydan qaraı otyryp, bul sózdiń zilsiz, keksiz, keshirýge bolatyn jeńil-jelpi ókpe maǵynasyn beretinine kóz jetkizdik.
Al tilimizde «kempirmen» qosarlanyp atalatyn kempirtas, kempirshash, kempirshóp, kempir bet, kempirshýaq, kempiraýyz, kempirqosaq, kempirqasaq, kempir óldi, kempirqaýyn, kempir-keshek, kempir-sempir, kempir-sampyr, kempir kelsin, t.b. kóptegen sózder bar ekenin de eske sala keteıik. Qazaqtyń keıbir sózderin jasy kelgen analarymyzben (kempirlermen) birlestire ataýynda da qyzyqty syr jatyr. Al, biz oımaqtaı oıdan ordaly sóz týdyrǵan «kempirnaz» sóziniń basqa materıaldarda qalaı qoldanylǵanyna nazar aýdaralyq.
«Kempirnaz» sózi Ahmettiń atalǵan aýdarma óleńinen keıin, taǵy da HH ǵasyr basyndaǵy «Qazaq», «Saryarqa» gazetterinde kezdesedi.
«Saryarqa» (1917-1979) gazetinde basylǵan Alash uldarynyń biri jazǵan «Qazirgi memleket kúıi» atty úndeý maqaladaǵy myna tirkeste «kempirnaz» sózi bar:
Alash kúshin ońǵa bastańdar! Jurt jumysyna jumylyp, otbasyndaǵy kempirnaz arazdyqty tastańdar! (Alash kósemsózi, 10-tom, 78 b.)
Al taǵy da atalǵan basylymda «Jer máselesi» atty maqalada tómendegi tirkes kezdesedi:
Pereselen mekemesiniń burynǵy istegen jumysy qazaq pen kresán ortasyna kempirnaz ókpe kirgizipti. (Saq Q. Alash kósemsózi: Jer máselesi. – Almaty: «Qazaq ensıklopedıasy», 2014. T. 1. – 400 bet).
Mine, osydan júz jyl burynǵy mateıaldarda kezdesetin, sol kezdegi ekiniń biri biletin «kempirnaz» sóziniń tórkinine úńilý barysynda biz de oqyrmanǵa birmunsha sózt aıttyq. Al arǵy bette (QHR, Altaı) ómir súrgen belgili qalamger Mıdhat Razdanulynyń Shákárim eńbekteri týraly kólemdi maqalasynda biz tilge alyp otyrǵan, Ult ustazy Ahmet Baıtursynulynyń Krılovtan aýdarǵan «Itter dostyǵy» atty óleńin 1931-1937 jyldar arasynda Altaı betindegi bilim qýǵan jastarǵa Shákáriminiń uly aparyp, olarǵa jattaýdy tapsyrǵanyn aıtady. Osy arqyly bizdiń tilimizge tıek bolyp otyrǵan «kempirnaz» sózi de Ahańnyń óleńimen birge Shyǵystaǵy qandastardyń sanasyna kórkem ádebıet arqyly tipten ornaı túsedi (Mıdhat Razdanuly: Shákárim óleńderi jáne «Úsh anyq» jóninde | https://qazaqtimes.com/article/5246).
Ahmet Baıtursynulynyń árbir eńbekterindegi aıtylǵan ár sózdiń astarynda tereń syr bar. Onda bizdiń búgingi el qurý jolynda, ulttyq sanamyzdy jańǵyrtyp, zaman kóshiniń buıdasynan emin-erkin jeteleýge baǵyt siltep, baǵdar kórstetin baǵaly sózder jeterlik.
Ádilet Ahmetuly
