Danıel Kaneman evreı ultynan shyqqan. Ol Izraılde áskerlik boryshyn ótegen. Sondyqtan áskerı oryndar da ony leksıa sóıleýge jıi usynys etedi.
Bir joly ol “qaıtkende jaqsy ushqysh baýlýǵa bolady?” degen taqyrypta sóılegen kezde: “Bir adamdy durys tárbıeleýdiń joly- derkezinde bir durys isin baǵalap, maqtap, shabyttandyryp otyrý” dep aıtady ári sol týraly jaratylys áleminen de, qoǵamdyq ómirden de talaı mysal keltiredi. Sol shaqta bir áskerı shendi myrs etip: “Bul sandyraq! Men keıbir ushqyshtardy maqtaǵannan keıin nátıjesi tómendep ketedi, al keıbirin urysyp jazalaǵannan keıin nátıjesi joǵarlaıdy, buny ózim synaq etip kórgenmin, maqtaı berý adamdy ósirmeıdi! Sen de bir aıta beretin aldamshy ekensiń!” dep qarsy pikir bildiredi.
Bul shaqta basqa adam bolsa renjip nemese sasqalaqtap qalýy múmkin. Biraq Danıel Kaneman sabyrly qalpynan jazbastan: “Men siz aıtqan jaǵdaıdy naqtyly basyńyzdan ótkergenińizge senemin, eshqandaı ótirik qosqan joqsyz, biraq ońbaı qateleskensiz. Bul eshqandaı da tárbıe tásili emes, qaıta jazǵyryp kinálaýdyń joly. Psıhologıada Qalpyna qaıtý degen zańdylyq bolady. Bir adamnyń nátıjesi keremet bolǵan kezde ony maqtaısyz, biraq ol sol shaqta óziniń qalypty deńgeıinen joǵary nátıje kórsetti degen sóz. Biraq ol sol bıikte qalyp qoımaıdy óziniń ortasha deńgeıine qaıtady. Bir adam tómen nátıje kórsetkende oǵan ursasyz, biraq ol da báribir óziniń ortasha deńgeıine oralady. Adamnyń nátıjesi de tolqyn sıaqty ol birde sál órlep, birde sál quldap turady. Tolqyn ataýly óziniń ortasha deńgeıine oralmaı qoımaıdy. Siz maqtamasańyz da, urspasańyz da ol áýelgi arnasyn tabar edi, al siz ortasha qalpyna qaıtý zańdylyǵy men sebep-saldarlyq zańdylyqty shatastyryp tursyz” dep túsindiredi.
Áskerı shendi bul sózge ılana qoımaǵan soń Danıel eki áskerdi shaqyryp nysanaǵa teńge laqtyrtady. Estelikke alǵanda teńgeniń dál túsý nátıjesi tabıǵı tolqyn qalyptastyrǵan edi. Buny kórip áskerı shendi de amalsyz moıynsal bolady.
Tárbıelenýshini ár durys isi úshin maqtap otyrý nege kerek? Úıtkeni turaqtandyrý men shabyttandyrý derkezinde bolǵanda adamnyń óz-ózine degen senimi artyp otyrady. Senimdilik artpaǵan jerde qyzyǵýshylyq bolmaıdy. Al qyzyǵýshylyqsyz óner-bilim qonbaıdy.
Bul zańdylyqty árbir ata-ana bilýi kerek edi. Úıtkeni “Bizdiń bala maqtaǵan saıyn keri ketedi, uryspasań ońalmaıdy” dep ózin de balasyn da qınap ómir súretin jandar qanshama! Sol balalardyń urys-keriske qulaǵy úırenip ketken soń tipti úırenýdi jek kórip, qaıtsem osydan qutylam dep úıden qashýǵa da beıim turatynyn qaıtersiz.
Keıbir matematıkalyq formýlalardy, fızıkalyq zańdylyqtardy bilmeı ómir súrýge bolar. Biraq psıhologıalyq qaǵıdalardy bilmeı kún keshý ómirdi qanshama ese qıyndatyp jiberedi deseńizshi…
-Yqylas Orazbaı
