Dımash Qudaıbergen bala kezinde qandaı oqýshy boldy dep oılaısyz? Úzdik pe nashar ma? Onyń adamgershiligi, minezi qandaı dep baǵalaısyz?
Bir qyzyǵy, kóp adamdar ómirde Dımashqa kezigip, aralasyp kórmesede ony birden oń baǵalaıdy. Ony eshbir jamandyqqa qımaıdy. Mine bul adam jan dúnıesindegi artyqshylyq ári kemshilik…
***
Balalar oınshyǵyn óndiretin Lego kompanıasy kópshilikke beıtanys emes bolar. Sol kompanıanyń tabysy molaıyp álemniń aldyńǵy qataryna shyqqan kezde kóp zertteýshiler taldaý jasap, “Bul ózekti ónimdi baıandy óndirýdiń nátıjesi” dep kókke kóterdi. Keıindep, elektrondy oıyndardyń keń kólemde jalpylasýyna baılanysty Lego oınshyqtarynyń satylymy da azaıyp, kirimi quldyraı bastady. Sol shaqta bir top mamandar “Bul bir súrdekten ózgermeı qoıýdyń kesiri” dep keskiledi. Eger siz sol shaqta bas dırektor bolsańyz ne ister edińiz? Qoǵamdaǵy alýan túrli mamandar men bilgishterdiń pikirin qortyndylaı kele Lego kompanıasynyń jetekshisi de bar kúshti jańa ónim óndirýge shoǵyrlandyryp, oınshyq salasyna jańalyq ákelýge kóp kúsh shyǵardy. Biraq kompanıanyń kirimi tipti quldyrady. Sol kezde “Legonyń quldyraýy- burynǵy júrisinen jańylyp, jańa túrlerge mán berip ketýinen” degen maqalalar art-artynan jarıalandy. Osy kezde bul kompanıany kim basqarsada osynshama qarama-qarsy bıznestik taldaýlardan esi shyǵyp “Taspen jumyrtqany ursam da jumyrtqa shaǵylady, jumyrtqamen tasty ursam da jumyrtqa shaǵylady” degen osy boldy ǵoı dep sheshim tappaı daǵdarýy múmkin.
Bul psıhologıadaǵy “sáýle sát áseri” nemese “halo effect” degen uǵymnyń bıznes áleminde óz rolyn kórsetýi edi.
Mynadaı qyzyqty jaǵdaılar bolady. Eger kórshińizben yntymaǵyńyz jaqsy bolsa onyń maly jaǵymdy, ıti súıkimdi kórinedi. Al kórshińizben shyǵyspasańyz onyń maly da jalmaýyz, ıti de sýmaqy seziledi.
Ofıserlerge jańa kelgen áskerlerdiń ishinen tózimdiligi joǵary, myqtylaryn tańdap shyǵýdy tapsyrǵanda kóbinde uzyn boıly, shymyr denelilerdi tańdaıdy eken. Demek adamnyń boıy men tózimdiliginiń tike qatynasy bolmasada solaı qabyldanyp tur.
Bul sáýleli sát áseri ómirdegi kishigirim isterden tartyp, úlken saıasatqa deıin óz yqpalyn jasaıdy. 2011 jyly AQSH-ynda 11 qyrkúıek oqıǵasy týyldy. Sol shaqta kishi Býsh úkimeti Iraqqa soǵys ashty. Kishi Býshty búkil halyq qoldady. Tipti sol birer jyl ishinde kishi Býsh úkimetiniń ekonomıkalyq saıasattary da joǵary qoldaýǵa ıe boldy. Bul adamdardyń qoldaýy degenimizdiń de olardyń psıhologıalyq sheshiminiń kórsetkishi ekeniniń belgisi edi. Ádette ǵashyq etken adamnyń árbir qylyǵynyń jaǵymdy, durys seziletini sıaqty, bir jaǵynan qoldaý tapqan soń basqa isterin de kóz juma qoldaý osydan shyǵar edi.
2015 jyldan bastap halyq kishi Býsh úkimetiniń ózge elge soǵysyn qoldamady. Úkimettiń syrtqy saıasaty qoldaýdan aıyrylýmen qatar ishki ekonmıkalyq saıasattary da synala bastady. Tipti prızdentke degen baǵa-qurmet te soǵan saı kórnekti tómendep ketti.
Adamdardyń kópshiligi qarapaıym túrde basqalardy “Jaqsy nemese nashar” dep ǵana baǵalaıdy. Eger jaqsy degen pikirge kelse barlyq isin qoldap, nashar degen pikirge kelse ne aıtsada teristeı bastaıdy. (Abaı atamyzdyń “kópte es joq” deıtini sodan bolsa kerek.)
Sáýleli sát áserine kompanıalar kóp ushyraıdy. Ásirese kompanıany baǵalaý kezinde eger bir kompanıanyń kirimi joǵary bolyp, tabysy órlep tursa onda sol kompanıanyń ár alýan sheshimderi de durysqa shyǵarylady. Keıde osyndaı úzdik delingen kompanıalardyń ortaq erekshelikterin jınaqtap qortyndy zańdylyqtardy shyǵaratyndar da bar. Biraq onyń paıdalaný quny asa tómen bolady. Úıtkeni “Basyńda kúniń kúlip turǵanda kim maqtamaıdy” degendeı dáýreni júrip turǵan kezde ne istesede oryndy, qaǵıdaly sıaqty seziledi. Muny qazaq “Baıǵa taı minsede jarasady” degen bir aýyz sózben uryp alǵan. Al kirimi tómendegen kompanıadan min tabý tipti de ońaı…
Kóptegen mamandar “kompanıanyń basty bir ónimi bolyp, ózge salaǵa aýyspaı turaqty damytý kerek” dep qaraıdy. Japonıanyń “7-eleven” kompanıasy óziniń ózekti kásibi qolaıly magazınge múldem qatyssyz bank ashýdy qosqan kezde kóptegen taldaýshylar “bul durys emes” dep qarady. Tipti kompanányń óz ishindede qarsy kózqarasta bolǵandar bolypty. Biraq “7-eleven” kompanıasy úshin óz bank júıesiniń bolýy asa kóp tabys ákeldi. Sol sáttilikti kórgen soń endi qoǵamdyq taldaýshylar muny “Asa kóregen talǵam” dep atady…
Adamzat tarıhynda máńgi dáýrendegen patshalyq bolmaǵan, sol sıaqty ǵasyr boıy saltanat qurǵan kompanıa da joq. Ómir zańdylyǵy boıynsha aldyńǵy tolqyndy sońǵy tolqyn basyp ketip otyrǵan. Biraq “Jeńgen-han, Jeńilgen-qaraqshy” degen qaǵıda ózgermegen.
Biz kóbinde málim adam nemese kompanıa týraly jurttyń baǵasyn bilgimiz keledi. Biraq tek ǵana jurttyń sózine sener bolsaq, Gıtler jahanda teńdesi joq armá qurǵan kezde ony kókke kóterip qoldaǵan da sol jurt edi ǵoı, jeńiliske ushyraǵannan keıin “Álemdegi eń jaýyz adam” dep baǵalaǵan da osy jurt emes pe?… Bálkim ol jeńgende tarıh basqasha jazylatyn shyǵar…
Sáýleli sát aserinen qutylý qıyn, desede onyń ómirimizdegi qatelikterge uryndyrmaýy úshin óz tujyrymymyzǵa synaı qaraýymyz, óz pikirimizdi salqyn aqylmen tarazylaýymyz kerek. Kózimizge sulý kóringen qyzdyń adal ári pysyq, aqyldy seziletini bar nemese shyǵyspaı qalǵan adamnyń ózimizge istegen barlyq jaqsylyqtaryn joqqa shyǵaramyz. Ádette, 20-30 jyl qyzyq pen qıyndyqta birge bolǵan jubaılardyń ajyrasyp ketýine osy psıhologıalyq álsizdikter áser etedi.
(Bálkim, Halo effect degen uǵymdy sáýleli sát áseri dep alǵanym onshalyqty da dál túspegen shyǵar. Keı ataýlardy aýdarý da aýtqýdy keltirip shyǵarady. Desede óz jan dúnıemizdegi osyndaı ortaq álsizdikterdi tanyp jetken kezde ǵana kemeldilikke jaqyndaı túsemiz.)
-Yqylas Orazbaı
