Bir sulý qyz óń-turqy jónsal jigit tapty. Bir qaraǵanda jigit qyzdan kóp úlken kórinýshi edi. Endi qyzdyń tanystary ony san-saqqa júgirte bastady. “Jemesede maı jaqsy, bermesede baı jaqsy” degendeı baı bireý ǵoı – dep joramaldaǵandar boldy. “Bálkim qyzdyń basyn dýalap alǵan” shyǵar dep janashyrlyq tanytqandar da boldy.
Ásili bul taldaýlardyń barlyǵy orynsyzdaý edi, desede kóp adamdar óstip bir qısynǵa sıdyrýǵa tyrysatyn.
Adamdardyń bundaı kúrdeli uǵymdy ózderiniń jalań joramaldary arqyly túsindire salýǵa tyrysýyn psıhologıada “saldardyń sebebin tabýdaǵy jańsaqtyq” dep ataıdy.
“Ár eldiń salty basqa” degendeı joramaldyń neshe alýany, soǵan saı yrymdar men tıymdar ár óńirde ár basqa kezdesedi ári ol qoǵamǵa, ekonomıkaǵa da óz áserin tıgizedi. Mysaly qazaq elinde seısenbige ushaq beleti arzandaý. Biraq “jaratýshynyń kúniniń bári sát!” dep seısenbidede alys jolǵa attana beretinder bar. Keıde “jolda kólik az bolady” dep seısenbide saparǵa shýǵýdy unatatyndar da kezdesedi. Biraq bular qalyptasqan mentalıtetti ózgerte alǵan emes.
Bizdiń aýylda bir pysyq qart boldy. Ár túrli yrymǵa saı ózi “amal” taýyp alýshy edi. Mysaly: seısenbi saparǵa shyǵýǵa týra kelse, dúısenbi kúni atynyń erin úıden shyǵaryp qoıatyn… Ózi “Qazaq yrym ededi, yrymy qyryn ketedi, qaısybirin túgendep bolasyń” dep isin jalǵastyra berýshi edi.
Bir kúni keshqurym mańyzdy bir kezdesýge kóligimmen asyǵa attanyp bara jatyr edim, joldy kóldeneńinen kesip bir qara mysyq óte shyqty. Men aldyǵa júrýin júrip kele jatqanymmen qara mysyq jaıly qaıdaǵy yrymdar esime túsip sál eki oıly bolyp, kóligimdi jol shetine shyǵaryp sál irkilip qaldym. Sol shaqta telefonyma “Qaıda keldińiz, biz kútip otyrmyz…” degen hat keldi. Men sál qorǵanshaqtasam da alǵan betimnen qaıtpaı kezdesýge kete berdim. Kezdesý óte sátti ótti. Aman-esen qaıta kelip aldym… Ásili joldan kesip ótip óz jaıyna ketip bara jatqan mysyqtyń menimen qatysy joq edi, biraq yrymnyń adamǵa sińirgen áserin kórdińiz be?…
Sonda osy yrymshyldyq degen tek bizdiń halyqqa ǵana tán qasıet pe eken dep oılaıtynmyn. Keıin keıbir elderde ǵımarattyń 13 qabatyn 12B dep jazatynyn kórdim, úıtkeni sol halyqtyń túsiniginde 13 sıfyry sátsizdiktiń nyshany eken. Sonda baryp bul ózi adam ataýlyǵa ortaq álsizdik ekenine de kózim jetkendeı boldy.
Bir qyzyǵy osyndaı aldyńǵy týylǵan is pen sońǵy nátıjeni baılanystyryp oılaý tek yrymshyl aýyl halqyna ǵana tán uǵym emes, naryq bırjasyna aralasyp, sıfyrly ekonomıkada júrgen “oqyǵan ári baı” adamdarda da kezdesedi eken. Tipti keıbir kompanálar arnaýly túrde jarna bazarynyń jaǵdaıyn aldyn-ala boljaı alatyn erekshe aqyl-oı ıelerin, jarna pirlerin usynys etetin kórinedi.
Keıindep Danıel Kanemandy osy “Boljampazdardyń” esepteýi men jarna bazarynyń naqtyly jaǵdaıy arasynda qandaı baılanys barlyǵyn, bul adamdarǵa sonshama kóp aqsha tólep usynys etkende kompaná úshin ónimdi boljam jasaı alatyny-almaıtyny jaıynda naqtyly zertteý jasaýǵa shaqyrady. Danıel uzaq ýaqyt qunyttap zertteý arqyly aıtýly mamandardyń joramaly men naqtyly jarna qunynyń órlep-quldaýynda eshqandaı sáıkestik bolmaıtynyn dáleldep shyqqan.
Árbir tike túısikpen qabyldaı salatyn adam sońǵy saldar men nátnıjeniń barlyǵyn qarapaıym sebepterge jaba salýǵa, sol arqyly ózin aldyn ala biletin jandaı kórsetýge tyrysady.
Aýylymyzda bir shaǵylǵyr jaman kóligimiz boldy. Ol eki kúnniń birinde otalmaı qalýshy edi. Eger kólikti otaldyra almaı ábigerge túsip jatqan kezde ájemiz kórse: “Aıtyp edim ǵoı, kóliktiń basyn qybylaǵa qaratyp toqtatpaısyńdar da, endi otaldyra almaı tozasyńdar” dep ursa jóneletin… Ájemizdiń túsinigi sondaı rásyz ári qamqor edi, ájemniń súıtip urysqany maǵan bir túrli súıkimdi bolyp kórinetin. Keıindep bulaısha saldardyń sebebin tabýǵa degen joramaldaǵyshtyqtyń tek eski túsiniktiń kózindeı qarttarda ǵana emes, kádimgi jastardada, tipti el basqarǵan tulǵalarda da únemi ushyrasatynyn baıqadyq. Osyndaı jańsaq uǵym saldarynan úlken zıan týyndaıtyn jaǵdaılar da kezdesedi eken.
Ásirese, emshilikte osyndaı qubylys jıi qaıtalanady. Bir dári bir óńirdegi, qaraılas jas mólsherindegi biraz adamǵa kórnekti áser berip aýyrý azabynan qutqarýy múmkin. Endi sol kisiler kez-kelgen aýrýmen aýyrǵan adamǵa osy dárini usyna bastaıdy. Árıne, paıda taba qoıaıyn degen nıetpen emes, basqalar da men sıaqty aýrý azabyn tartpasynshy degen adal kóńilmen. Biraq ondaı dáriden aýrýy aıyqpaı aqshasyn bir shashyp, ýaqytyn eki ótkizip zıan shegetinder de jeterlik. Tipti dáriniń keri áserinen basqa aýrý jamap alý jaǵdaıy da kezdesedi. Sondyqtan óz basymyzdan ótkizgen, bizge naqtyly kómegin tıgizgen emniń bári basqalarǵa da solaı jaqsylyq ákelýi ekitalaı…
Keı adamdarda “basketbolmen aınalyssań boıyń ósedi, aınalyspasań alasa bolyp qalasyń” degen kózqaras bar, úıtkeni basketbol oınaıtyndardyń kóbi suńǵaq boıly keledi. Bul endi boıdyń bıik bolýy degen natnıjeniń sebebin qarapaıym túrde basketboldan izdeý. Álemdik basketbol sheberleriniń ishinde alasa boılylarda bar, muny qalaı túsindirýge bolady? Ásili boıy bıik adamdar basketbol oınaǵanda yryqtyraq keledi, sondyqtan basketbolshylardyń kóbi bıik boılylardan shyǵady. Biraq muny kerisinshe oılaý jańsaqtyqqa uryndyrar edi.
Sondyqtan saldardyń sebebin anyqtaý úshin shynaıy áser etý faktory men naqtyly qaǵıdalardy tabý kerek.
Keıde dári satýshylar:“Bul dárini ishseń bir aptada táýir bolyp ketesiń” deıdi. Rasynda táýir bolýym múmkin, biraq dári ishpesem de bir aptada táýir bolyp ketýim múmkin ǵoı dep oılaı bermeımiz. Buny qazaq ańǵaldyq dep ataǵan, al ańǵaldyq jańsaqtyqqa jýyq, aqymaqtyqqa beıim.
FDA(Food and Drug Administration) dyń bir dárige kóz jetkizip tolymdylyq uqyǵan berýi ádette mynadaı tekserý kezeńderinen ótedi.
- Basqalarǵa qalaı áser berip jatqanyn emes, óndirýshi jaq dáriniń quramy men em bolý qaǵıdasyn túsindirýi kerek. Ǵlmı túsnikteme bolǵan soń ǵana ekinshi qadamǵa ótýge bolady.
- Alǵashqy tekserý, bul satyda bastysy dáriniń keri áseri, qosymsha zıany bar-joǵy anyqtalady.
- Ekinshi kezeńdik tekserý, dári jasaýshy bir top adamǵa synaq jasaýy múmkin biraq synaqqa qatysýshylar bir óńirden bolýyna, zamandas bolýyna bolmaıdy. Tipti keı qatysýshylar arnaıy uıymdastyrylǵan daıyn adamdar bolýy da múmkin. Sondyqtan bul kezeńde barynsha kez-kelgen adamnan, jasy,jynysy, tipti ulty men jasaǵan memleketi de basqa-basqa adamdarǵa synaq jasalady. Bul synaqtardy bir orynda jasaýǵa bolmaıdy, sózsiz álemniń túkpir-túkpirinde alýan túrli shart-jaǵdaıda jasalýy kerek. Úıtkeni shart-jaǵdaıǵa qaraı adamdardyń kóńil-kúıi de túrlishe bolady. Bul satyǵa árıne uzaq ýaqyt, qyrýar qarajat kerek. Sonyń bárinen kóńilge tolymdy nátıje shyqsa sol dárini úgitteýge bolama? Joq, álý erte, endi kelesi kezeń bastalady.
- Bul kezeńde synamaǵa qatysýshylar grýppalar arqyly bólinip tekseriledi. Bul dáriniń syrtyn uqsas etip 2 túrli jasaý kerek. Biri shyn dári, endi biri syrty uqsatylǵan zıansyz ýıtamın. Synaqqa qatysýshylar óziniń qaısy topta ekenin jáne qandaı quramdaǵy dári tutynǵanyn bilmeýi kerek. Tipti dári nátıjesin baqylaýshylar da kimniń qandaı dári ishkenin bilmeýi shart. Múldem paryqsyz osyndaı dárilerdi ishken kezde shyn dáriniń nátıjesi basqasha bolyp shyqqanda ǵana onyń ónimi dáleldenedi.
- Biraq bul dárini halyqqa usynýǵa áli erte, óıtkeni keı dári júz adamǵa jaqsy áser bergenimen myń nemese on myń adamǵa berilgen kezde ónimi aıtarlyqtaı bolmaı qalýy múmkin. Sondyqtan sońǵy synaq osy dárini qoldanýdan basqa amaly qalmaǵan jandarǵa keńeıtiledi…
Mine bul 5 kezeńnen sátti ótýge 10 úmitkerdiń 9y jetpeı qalsa tań qalmaımyz. Sondyqtan bir dáriniń zerthanadan halyqqa usynylýyna deıin 8-10 jyl ýaqyt jáne mıllıarttaǵan dollar kerek.
Maqalamyzdyń aıtar oıy dári óndirý mashahaty emes, qaıta ǵylymı dáleldeýdiń kúrdeliligi. Biz kóbinde ózimizge jaqqan nárseni op-ońaı qoldap basqalarǵa usyna salamyz, ózimizge jaqpaǵandy zerdelep zerttemeı jatyp jerge kómemiz. Eger bir adam sebep-saldarlyq qatynasty qanshalyq qarapaıym, ústirt oılasa, soǵurlym soqyr senimge jýyq keledi.
Ǵalymdar aýyz ashyp sebebin aıta almaıtyn keı kúrdeli máselelerge soqyr senim ıeleri ońaı jaýap tabady. Úıtkeni eki qubylysty, eki oqıǵany sáıkestirip, birin sebepke, endi birin tátıjege jorı salýǵa asa bir qabylettiń qajeti joq.
-Yqylas Orazbaı
