Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń bastamasymen qolǵa alynǵan «Arhıv-2025» baǵdarlamasy ótken tarıhymyzdyń aqtańdaqtaryn ashýda asa mańyzdy mánge ıe. «Bul jobany júzege asyrý barysynda tarıhshylardan, derektanýshylar men mádenıettanýshylardan qurylǵan arnaıy toptardyń otandyq jáne sheteldik iri arhıvtermen ózara júıeli ári uzaq merzimdi yqpaldastyqta bolyp, izdeý-zertteý jumystaryn júrgizýine basa mán berý kerek» degen Elbasy talabyna sáıkes, sheteldik arhıvterdegi tól tarıhymyzǵa qatysty derekter men muraǵattarǵa izdeý salýdyń ózektiligi aıtpasaq ta túsinikti. Ásirese, kóshpendilerdiń ejelgi tarıhy men Qazaqstan jáne qazaq tarıhynyń qupıaly qoınaýlarynan syr shertetin qytaı derekteriniń máni zor, mańyzy basym. Degenmen, qytaı derekteri Beıjiń arhıvterinde ǵana jatqan joq, Qytaıdyń ózge ólkelerindegi arhıvterde de qazaq tarıhyna qatysty derekkózder jetkilikti. Biraq, bizdiń aıtpaǵymyz bul emes. Biz ótken tarıhymyzdyń ózekti máseleleri boıynsha mol maǵlumat bere alatyn muraǵattardyń eleýli bir toby ózin egemendi el, táýelsiz memleket retinde sezinetin jáne halyqaralyq qaýymdastyqpen is júzinde derbes qarym-qatynas jasap otyrǵan qytaılyq Taıvanda jatqanyn aıtqymyz keledi.
Taıvan arhıvterindegi qazaq tarıhynyń derekterin eki topqa bólýge bolady. Biri shyǵystaǵy kórshimizdiń Qazaqstanmen irgeles Shynjań ólkesiniń jergilikti ákimshiliginiń XX ǵasyrdyń birinshi jartysyndaǵy resmı qujattary men arhıvtik qory. Uzyn sany on myń danadan asatyn bul qujattardy 1949 jyldyń kúzinde jergilikti bıliktiń polkovnık shenindegi keńesshi qyzmetkeri Chjan Daszún 17 túıege teńdep, tarıhı Altyshahar ólkesindegi Qarǵaly (Qaǵylyq) aýdany arqyly Úndistan jerine jetkizip, ári qaraı teńiz jolymen Taıvanǵa alyp ketedi. Ol qolyndaǵy arhıvter men qujattardy, qundy derekterdi rettep, saraptap, 1980 jyly Taıvannyń Lansı baspasynan 12 tomnan (ár tomy 500 betten kem emes) turatyn «Shynjańdaǵy almaǵaıyp jetpis jyl» atty zertteý eńbegin shyǵarady. Osy on eki tomdyqty sholyp qaraǵanymyzda, tarıhymyzǵa qatysty qundy arhıvterdiń, mysaly, Shynjańnyń jergilikti bılikteriniń Reseı jáne Keńes odaǵy tarabymen júrgizgen shekaralyq kelissóziniń qujattary, Reseı jáne Keńes odaǵy konsýldikteriniń qyzmeti, Qytaıdaǵy qazaqtardyń saıası ómiri, turmys-tirshiligi, ult-azattyq kóterilisteri, shyǵysqa aýǵan qazaq kóshi, kóterilis basshylarynyń, aıtalyq Ospan batyrdyń tulǵalyq bolmysy, áskerı-saıası áreketteri, t.b. týraly óte qundy derekterdiń Taıvanda jatqanyna anyq kózimiz jetti. Ásirese, ótken ǵasyrdyń birinshi jartysyn tutastaı qamtyp jatqan qazaq kóshine, onyń ishinde, 1916 jylǵy tolqýlar men ashtyq saldarynan Qytaı asqan Qazaqstan bosqyndaryna baılanysty Shynjańdaǵy jergilikti bıliktiń ustanǵan saıasaty men qoldanǵan sharalary týraly qundy, qyzyqty derekter kózge shoqtaı basylady. Náýbetti jyldary qanshama qazaqtyń shetel, sonyń ishinde Qytaı asyp ketkeni týraly otandyq jáne sheteldik ǵalymdardyń irgeli zertteýleri jaryq kórgenmen, aýǵyndardyń ári qaraıǵy ómiri, olardyń bosqyn retinde qabyldanýy, ornalastyrylýy, Qytaı bıliginiń sol kezdegi qazaq kóshine baılanysty saıasaty, t.b. týraly dendep zerttep, jan-jaqty, ǵylymı paıym jasaýǵa múmkindigimiz bolmaı kelgeni ótirik emes. Endi sol aqtańdaqtardy ashýǵa sep bolatyn qazynaly derekterdiń izdeýshisin kútip, Taıvanda jatqanyn bilip otyrmyz.
Qazaq tarıhynyń kelesi bir qundy derekteri Taıvandaǵy Ulttyq saraı mýzeıi men Ulttyq ortalyq kitaphanada jatqanyn búginde bireý bilse bireý bilmeıdi. 1925 jyly burynǵy ımperator saraıynan Gýgýn murajaıy degen atpen shańyraq kótergen Ulttyq saraı mýzeıi Qytaıdaǵy japon-qytaı jáne azamattyq soǵystarǵa baılanysty birneshe márte kóshiriledi, Qytaı komýnıseriniń paıdasyna sheshilgen 1948 jylǵa zor shaıqastardan keıin, Ulttyq Pekın murajaıy, Ulttyq ortalyq murajaı, Ortalyq ǵylym akademıasynyń Tarıh jáne til ınstıtýty, Ulttyq ortalyq kitaphana, Ulttyq Pekın kitaphanasy, Qytaı Respýblıkasynyń Syrtqy ister mınıstrligi, t.b. mekemeler mádenı eskertkishterdi qorǵaý isi boıynsha birlesken qurylym jasaqtap, qundy arhıvter men qujattardy teńiz jáne áýe joldarymen Taıvanǵa jetkizedi, mysaly, tek 1948 jyldyń 26 jeltoqsany kúni bir jolda 3,502 jáshik tarıhı-mádenı eskertkish pen arhıv qujattary tasyp aparylǵan eken. Taıvan arhıvinde saqtalǵan osy muraǵattyq qujattar Qazaqstan tarıhyn álemdik masshtabta zertteýge serpin beretini daýsyz, ásirese, qazaq-qytaı qatynasynan málimet beretin tarıhı qujattardyń úlken bir toby Taıvanda jatqany kúmán týdyrmaıdy. Mysaly, Ulttyq saraı mýzeıi 1995 jyly shyǵarǵan «Saraı arhıvterindegi Daogýan ımperatordyń atyna jazylǵan baıandaý hattary» dep atalatyn qujattar jınaǵyna 1821-1850 jyldar aralyǵyndaǵy qazaq-qytaı qatynasyna tikeleı qatysty 100-den astam qujat engizilgen jáne osy qujattardyń skanerlik nusqasymen atalǵan mýzeıdiń resmı saıty arqyly tanysýǵa múmkindik jasalǵan. Al osy baǵytta jaryq kórmegen, izdeýshisin kútken derekter men qujattardyń mólsheri, ókinishke qaraı, bizge belgisiz, biraq, az emesi anyq.
Qysqasy, qytaı tilindegi qazaq tarıhynyń qundy derekterin izdeý jumysy QHR arhıvterimen ǵana shektelmeýge tıis, Beıjińde qol jetpeıtin arhıv qujattary Taıbeıden tabylyp jatsa, tań qalmaý kerek...
Erlan MAZAN
Gýmanıtarlyq ǵylymdar magıstry
6alash usynady
