Ózender de keıde óz arnasyn ózgertedi. Jer bederin sıpattaıtyn jádigerlerde bul myń-myń jylda bir-aq ret bolatyn qubylys retinde atalady. Biraq «zamana ózeni» tarıh, tabıǵat zańyna baǵynbaıdy, kezeńderdi, dáýirlerdi tańbalap, óz zańymen aǵady.
Bir aǵys ekige jarylyp, eski arna sýala bastaǵan, jańa arna aqkóbik tolqynǵa kómilgen betburys kezeńdi orystyń bir aqyny bylaısha sıpattapty:
Blajen, kto posetıl seı mır
V ego mınýty rokovye!
Ego prızvalı vseblagıe
Kak sobesednıka na pır,
On ıh vysokıh zrelısh zrıtel...
Kórermen baqytty bolsa bolar. Biraq sol tamashaǵa qatysqan adam she? Ol adam úshin tarıhtyń kúıreýi tamasha emes – bıik drama bolsa she?
Abaı ómir súrgen kez qazaq mádenıeti úshin osyndaı betburys kezeń edi. Basqa zaman keldi. Bulzamannyń qalpyn Abaı jáne onyń turǵylastary – at tóbelindeı ǵana qazaqtyń aldyńǵy qatarly azamattary tanydy.
Eski ómirmen qosh aıtysqan, jańa, «temir ǵasyrdyń» búkil qasyreti men qaıǵysyn oısha keshken Abaı artyna kóp jumbaq tastapty. Aqynnyń «Sen meni ne etesiń?» atty óleńin sol uly jumbaqtardyń biri retinde atar edim.
Árbir adamnyń, árbir halyqtyń rýhanı jetilýinde úsh bıik beles bolady.
Jetilýi aıaqtalmaǵan adam, ıakı halyq nemese úlken bir tarıhı kezeńdi birge keshken birneshe násil bul belesterdiń barlyǵynan birdeı óte bermeýi de múmkin. Biraq jeke bastyń bolsyn, tutas halyqtyń bolsyn tarıhı kemeline kelgende osy úsh belestiń úsheýi de keshiledi. Qarapaıym tilge kóshirip, bul úsh belesti ilki perishte tazalyq, qıanat, kúná men zına jáne túleý, qaıta órleý dep tańbalaýǵa bolady. Osy bıik sáttiń bireýiniń ǵana belgisi bolǵan tutas tarıhı kezeńder bolady. Keıbir adamdardyń, ásirese ozǵan tarıhı tulǵalardyń biz túsine almaıtyn áreketteri osyndaı bir ǵana rýhanı belestiń dáleli bola alady. Týǵany haq, bıik sana, bıik tirshilik ıesi óziniń jetilýi barysynda bul sátterdiń birde-bireýin aınalyp óte almaıdy.
Alaıda zer salyp qaraǵan adam ómirde osy belestiń ortanshysy basqalaryna qaraǵanda úlken úles alatynyn baıqar edi. Qıanat, qylmys, kúná – tarıhtyń basty qubylysy, buǵan shyrmalmaıtyn adam, ıakı halyq joq. Din ataýly osyny ǵana sóz etedi, osymen ǵana kúresedi. Aqyry, sońynda bul qubylys uly ónerge de óziniń kóleńkesin túsiredi.
Mine, burynǵy ádebıet qazaqtyń rýhanı tarıhynyń birinshi taraýyn baıan etse, Abaı poezıasy ekinshi taraýyn sýrettedi jáne sodan shyǵar jol izdedi.
Sen meni ne etesiń?
Meni tastap,
Óner bastap,
Jaıyńa
Jáne aldap,
Arbap
Óz betińmen sen ketesiń....
Óleń tili – Shyǵys poezıasyna tán bıik ahýal tili. Alǵashqy joldardanaq sorly ǵashyqtyń erekshe kúıine kýá bolasyz, tipti nanǵandaı, ıilgendeı bolasyz. Alaıda osy májnún syrdyń ushyǵyna shyqqanda, alǵashqy áser ushty-kúıli joǵalyp, ornyn áldebir ylaıly, jaısyz sezim basady. Nege? Qaıyra oqyǵanda baryp kózińiz jetedi – keıipker mahabbat dertinen basqa bir dertke ushyraǵan.
Abaıdyń ǵashyǵy – «men»-niń, «ego»-nyń tuńǵıyǵyna batqan adam. Onyń qaıǵysy ǵashyq bolǵandyǵynda emes – osy tuńǵıyqtan shyǵa almaýynda. Ol ózin ǵana aıtady, óziniń qamyn ǵana qamdaıdy, óziniń mahabbatyn, óz qasiretin fetısh, put dárejesine kótergen.
Biz qolymyzdan kelgenshe baqytsyz bolýǵa tyrysamyz. Adamdar ózin syrt kózben kóre almaıdy, kóre alatyn bolsa, ózderiniń osy qalpyna kúler edi. Adam bar aqyl-oıyn osy baqytsyzdyqqa jetý jolyna jumsaıdy. Ómir adamǵa eki múmkindiktiń ekeýin de bergen. Kún men túndi de, gúl men tikenekti de. Barlyǵy sizdiń tańdaýyńyzǵa baılanysty. Tańdaýdyń keremeti sonda, eger de siz tikenekti tańdasańyz, kúnderdiń kúninde tikenekten basqa eshteńe de joq ekenin kóresiz, sebebi, sizdiń sanańyz osyǵan ǵana úırengen. Bu dúnıede tikenekten basqa gúldiń de bar ekeni, túnnen bólek kúnniń de bar ekeni... árıne, oıyńyzǵa kirip te shyqpaıdy.
Aqıqat jolyndaǵy adamnyń jalǵyz ǵana qazynasy – sabyrly júregi. Mýmın ǵana aqıqatqa jete alady. Bul – menmenniń qolynan kelmeıtin is, sebebi, «ego» – pendeniń jolyndaǵy eń úlken kedergi, ol sizdi bolmystan bólip tur. Egonyń saldarynan siz «dúnıeden bos qaldym» degen sananyń sońyna túsesiz. Biraq siz eshqashanda dúnıeden bólek emessiz, siz jeke aral emessiz, siz ushy-qıyry joq qurlyqtyń bir bóligisiz. Joq, munyń ózi jetimsiz sóz, siz – sol qurlyqtyń ózisiz. Ego sizge qulazyǵan jalǵyzdyqtyń sanasyn darytady, osy jalǵan sananyń saldarynan sizdiń júregińiz birtin-birtin birjola jabylady. Óz-ózińizge tuıyqtalǵanyńyz sondaı, kúnderdiń kúninde kún men aıdy, tuńǵıyq aspandy, jel menen jaýyndy da kórmeıtin bolasyz, dúnıeden birjola qol úzesiz, tirideı kórge túsesiz. Jáne qaıda júrseńiz de, ózińiz týdyrǵan kórlerińiz ózińizben birge júredi. Bul kórler kózge kórinbegenmen – máńgi janyńyzda.
Adamdar bir-birine baılanǵannan basqa eshteńeni bilmeıdi. Biraq siz basqaǵa jarmasqan saıyn, ol sizden qashady. Nege? Sebebi, bostandyq sezimi, azattyq túısigi adam janymen birge jaratylǵan.
Azattyq ańsary basqa sezimniń barlyǵynan bıik, barlyǵynan tereń. Sondyqtan siz azattyqtyń jolyna mahabbatty da shalasyz, biraq azattyqty eshqashan qurban ete almaısyz.
Mine, adamnyń barlyq ýaqyttaǵy qasireti osydan kelip shyǵady (sebebi, baıyrǵy adam, qazirgi adam degen joq, adam óziniń rýhanı negizinde bir-aq adam). Biz zattarǵa, adamdarǵa, belgili bir kózqarasqa, qysqasy, bárine baılanamyz, aqyrynda baılaný – ónerge, ómir saltyna, básekege aınalady. Biraq baılanǵan saıyn qasiretimiz de ulǵaıa túsedi, sebebi, ómir bir orynda turmaıdy, tirshilik úzdiksiz qozǵalys ústinde – bolmystyń zańy osy, tipti bir-birinen keıin kelgen eki sát bir-birine uqsamaıdy.
Altyn kúnniń qyzaryp qalaı batqanyn tamashalańyz, biraq baılanbańyz, sebebi, ol sýret emes – tiri dúnıe. Artynan tún keledi. Túnniń óz sulýlyǵy bar. Biraq baılanǵan pendeniń aqymaqtyǵy sondaı – ol osy keshtiń máńgi turǵanyn qalaıdy, osy keshti joqtaıdy, «ah» uryp otyryp, qara barqyt túnin, juldyz japqan sulýlyǵyn baıqamaı qalady.
Bilesiń sen zerek,
Men pendeńe,
Boldy deme,
Kel, qaras,
Eshkim sógis
Aıtpas,
Raqym qylsań, kel erterek!
Osy joldardan jalynyp-jalbarynǵan «mennen» basqa ne kórer edińiz? Taǵdyr – minezdiń jalǵasy. Abaı keıipkeriniń tilenshi taǵdyry onyń tilenshi bolmysynan órbigen.
Sóz joq, keıipker sezim ústinde. Biraq sezimniń sıpatyna qarańyzshy – eń áýeli neni aıtady? Keıipkerdiń eń áýelgi qamy – ózi, óziniń «meni», óziniń baqyty jáne sol baqyttyń jazataıym ortaıyp qalmaýy. Qumarlyqtyń ekinshi, mádenıetti aty bar – yntyzarlyq. Mahabbat – baqıdan, yntyzarlyq – fánıden, tabıǵattan, adamnyń topyraq násilinen. Mahabbatqa «men», «ego» aralasqanda ol fánılik bolyp shyǵady. Mahabbatta eki múmkindiktiń ekeýi de bar... Sizdiń mahabbatyńyzda yntyzarlyq ta, baılaný da (óleńde bul adaldyq dep atalady) bar – sonymen-aq mahabbat qusynyń moınyna tas ilinedi deı berińiz. Ol endigi usha almaıdy. Nemese ol qusty torǵa, meıli altyn torǵa otyrǵyzdyńyz deıik, tipti tordyń ishi keń bolsyn deıik. Biraq bárbir bostandyq joq.
İshińizge tereńirek úńilseńiz, mahabbattyń jaı ǵana sóz ekenin, al onyń ornynda qumarlyq otynyń alaýlap janyp turǵanyn kóresiz. Biraq bul ot jaıynda tikeleı aıta salý yńǵaısyz, qoǵamda qabyldanbaǵan ádet, qumarlyq jaıyn aıtýda az-muz dıplomatıa kerek. Sondyqtan siz tánine yntyzar bolǵan, áýes áıelge onyń «janyn súıemin» dep aıtasyz. Óz janyńyzdy tanymaǵan siz basqanyń janyn qalaı súıesiz? Biraq óneboıy qumarlyq kernegen adam jan týraly aıtýǵa beıim.
«Mahabbat» sóziniń óz basynda turǵan eshteńe joq. Mahabbat nárge aınala ma, álde ýǵa aınala ma – ózińizge baılanysty. Eger de mahabbattan tánniń toıatyn ǵana izdeseńiz, ondaı mahabbat qasiret pen qaıǵyny, jan jarasyn ákeledi, quldyqtyń las kebine túsiredi. Alystan kúnge shaǵylysyp ot shashqan altyn saraı jaqyn kelgende qapas bolyp shyqty. Bul mahabbattyń kinási emes, sebebi, siz mahabbat dep basqa bir nárseni sezingensiz.
Mahabbatta kesheýil bolmaıdy, ádiletsizdik te joq. Siz neni berseńiz, sony alasyz. Shyn súıseńiz – alǵan jaýabyńyz mahabbat bolmaq.
Jaýap – basqaǵa baılanysty emes, jaýap – sizdiń mahabbatyńyzdyń jańǵyryǵy. Siz bireýdiń mahabbatyn tosasyz. Esh mahabbatsyz, mahabbat jaıyn jaı ǵana áńgime qylyp otyryp, bireýden adal sezim kútesiz, qurbandyq alǵyńyz keledi. Ózińnen eshteńe bermeı, eshteńe bólispeı basqanyń baryn suraý – yntyzarlyq, mahabbattyń eń tómengi satysy; ózińniń baryńdy berip, aqysyna eshteńe suramaý – meıirim, mahabbattyń eń bıik shyńy. Rýhanıattyń shyńyna shyqqan adam ǵana boıyndaǵy baryn beredi. Óteýine eshteńe suramaıdy.
Yntyzar da, súıgen de – ekeýi de bir satyda, bir baspaldaqta turýy múmkin, másele kimniń qaı baǵytta ketip bara jatqanynda. Súıgen adam joǵary qarap, joǵary órleıdi. Onyń sezimi mahabbatqa, meıirimge aınalǵan. Yntyzar adam tómen ketip barady, onda meıirim jaıly eshqandaı túsinik joq – tek qana maqsat bar. Rahatqa jetý kerek, jeńý kerek, alý kerek.
Taǵy da qaıtalap aıtaıyq, másele baǵytta ǵana. Bıiktiń janynda tómenniń ózi ósedi, órken jaıady, gúldeıdi. Tómen sezim asqaqtaǵanda bıiktiń ózi azady.
Óleń keıipkeriniń sonsha jalynǵandaǵy maqsaty – bir kezde ózine baqyt syılaǵan áıeldi... qaıyryp alý. Maqsatqa jetý jolynda eshteńeden taıynbaıtyn, tizerlep turyp tilenshi bolýdan da arlanbaıtyn qorqynyshty adam! Jan shoshyrlyq áreket! Árıne, qaıran qalasyz. Aqyl-esti sonsha bılegen yntyzarlyqqa.
Abaı keıipkeriniń ózinde joqty basqadan surap alǵysy keletin soqyrlyǵyna ǵajap qalasyz!
Májnún jigit óziniń sezingenin bıik dert dárejesinde kórsetkisi kelgenimen, shyn maǵynasynda ol burynǵy qyzyqtyń jalǵasyn ǵana surap otyr.
Mahabbat – aqıqattyń ekinshi aty. «Men» aqıqatpen syıyspaıdy. Ne «men» - ne aqıqat. Ne «men» - ne mahabbat. Aqıqatty aqylmen tanyp-bilý múmkin emes, sebebi, aqyl – ótkenniń, burynnan belgiliniń nátıjesi. Aqyl – burynǵy kórgenniń, túısiktiń jıyntyǵy, shejiresi. Árbir kezekti áser, sezim osy burynǵy tájirıbege tanystyǵymen ǵana baǵaly. Adamnyń aqyly týmysynda jalqaý, sebebi, rahat, lázzat – burynnan belgiliniń sońyna túsý. Aqyr sońynda aqyl árbir kezekti áserdi, qyzyqty jipke tizýmen ǵana aınalysatyn óli múshe bolyp shyǵady.
Keıipker «janymdy, rýhymdy qorlady!» dep ózi yntyzar bolǵan áıeldi nandyrǵysy keledi. Alaıda óleńge dendep engende munyń da sóz qadirin biletin jyryndy jigittiń tamasha aılasy, sheber jasalǵan ıllúzıa ekenin kóresiz. Sebebi, bul jerde qorlanyp sóılep turǵan jigittiń júregi, jany emes – onyń ótken ómiri, tájirıbesi, sodan soń, shamasy, qoǵamdaǵy orny, qysqasy, meımanasy.
«Adam bul dúnıege jalańash kelip, jalańash ketedi» deıdi halyq danalyǵy. Beıneli sóz dep qabyldaıyq. Adamnyń baqıdan alyp kelgen, Jaratýshydan muralanǵan jalǵyz ǵana asyly, eshkim tartyp ala almaıtyn qasıetti rýhy bar. Adam bu dúnıege nemen keldi – sonymen ketedi. Tıesili emestiń barlyǵy, mysaly, qoǵamdaǵy dáreje, bitken dáýlet, ataq-abyroı adamnan tartyp alynady. Barlyq pende o dúnıege attanǵanda Eskendir qusap alaqany ashyq kúıinde ketedi – nesıe qaıtaryldy deńiz. Biraq adamnyń ózine ǵana tıesili asyly – rýhty eshkim eshqashan tartyp ala almaıdy. Rýhty qorlaý da, taptaý da múmkin emes.
Qorlanatyn, taptalatyn adamnyń meımanasy, ózi qalyptastyrǵan, álpeshtep ósirgen, aqyr sońynda toıymsyz ajdahaǵa aınaldyrǵan «ego»-sy.
Shyn júrek – bir júrek,
Qaıta tolqyp,
Joldan qorqyp
Aınymas...
Sen attyń jónsiz oq,
Táńiri – qazy,
Tas tarazy,
Tentekti
Suramas dep,
Qalma,
Sert buzǵannyń, bil, orny – shoq!
Keıipker áıelden adaldyq tilep tur, sertin surap tur. Qur ǵana emosıa. Ǵashyq jigit aıtyp turǵan ýaǵda, adaldyq bar bolǵany – aty atalmaǵan neke. Nekeniń saldarynan adamda mahabbat jaıly anaıy túsinik qalyptasqan. «Mahabbat máńgi ózgermeıtin sezim» degen qaǵıda adam sanasynan berik oryn alǵan. Tas qana ózgermeıdi. Biraq sanasy, ıntellekti ósken saıyn adamnyń ómiri úzdiksiz ózgeris aǵynyna aınalady. Súıgenińizdi sertten taıdy, adal bolmady dep aıyptamańyz. Sebebi, ólip qalǵan sezimdi qaıta tiriltýge tyrysý basqanyń yqtıaryna mindetti túrde qaıshy keledi. Iá, kóktem keldi, janyńyz gúldedi. Esken jeldeı keldi de ketti. Kelgende qýandyńyz. Ketkende qoshtasyńyz. Sol aımalaǵan samal jelge rızashylyq aıtyńyz. Iá, mahabbattyń ólgeni qasiret – biraq keshpesteı kúná emes. Álemde ádep, repýtasıa, abyroı dep bir-birine baılanǵan, bir-birinen kete almaıtyn qanshama adam bar. Qoǵamnyń zańyna amalsyz bas ıgen adamdar bir-birin súıgen bolady. Mine, naǵyz kúná, naǵyz qylmys – osy.
Bireýdi súıgen ekensiz, kúnderdiń kúninde asyqtyq ketip, yqylas ólgende boıyńyzdan kisilik, adaldyq tabyńyz da, qasiretti júregińizdi ashyp, shyndyqty aıtyńyz. Birneshe jyl, aı, tipti birneshe kún bolsyn, júregińiz mahabbatqa toldy, sol jaqsy kúnderge alǵys aıtyńyz. Bir kezde lázzatyn syılaǵan áıel endi súımeıtin, sezimniń ólgenin aıtyp tursa – budan artyq qandaı adaldyq kerek.
Ot barda álem jaryq boldy, ot óshkende dúnıeni qarańǵylyq basty. Júregińizde mahabbat bar bolsa – bar ekenin, joq bolsa – joq ekenin esh jasyra almaısyz.
Erte me, kesh pe, ǵashyqtardyń bireýi nemese ekeýi birdeı es jıyp, sezimniń qandaı qubyjyqqa aınalǵanyn kóredi. Sodan soń... sodan soń qaıǵylana otyryp, bir-birine júrekterin ashysady, qosh aıtysady. Nege? Bostandyqtaryn ǵashyqtyqqa qurban ete almaǵandyqtan. Biz mundaı adamdardy er deımiz.
Júrekte de shek bar. Al shektiń ar jaǵy... qorlyq kóp, ótirik sóz, jalǵan sert. Eki adamnyń arasynda shyndyq bolmasa (al shyndyqtyń joqtyǵy ýaqytsha qyzyq, kúıip-janǵan qumarlyqpen kireýkelengen deıik) sol shyndyqtyń joqtyǵy zamany jetkende aıan bolady. Jáne kesheýildep jetkenine qaraı qorqynyshty bola túspek.
Rabındranat Tagordyń «Sońǵy poema» atty novelasy bar.
Jas áıel men jas erkek bir-birine ǵashyq bolady, úılenbekke bel baılaıdy. Áıel: «Tek qana bir shartym bar», - deıdi. Ol ózi zıaly, aqyldy, óte baı áıel edi. Erkek: «Qandaı shartyń bolsa da qabyldaımyn, men sensiz ómir súre almaımyn», - deıdi.
Áıel oǵan bylaı deıdi: «Áýeli shartymdy tyńda, sodan soń oılan. Bul erekshe shart. Biz bir úıde turmaımyz. Meniń úlken ıeligim, orman men baý-baqshanyń aıasynda ornalasqan ádemi kólim bar. Saǵan ózim turatyn jaǵanyń qarsy betinen ádemilep turyp úı saldyram».
Erkek: «Olaı bolsa, nekemizde, ómirimizde ne maǵyna bar?», - deıdi.
Áıel: «Neke – birińdi-biriń taptaý emes. Men saǵan bostandyq, keńistik berem, meniń de óz keńistigim bar. Anda-sanda biz qaıyqpen serýendep júrip kezdeısoq kezdesip qalamyz. Nemese men seni anda-sanda shaıǵa shaqyram, ne sen meni shaqyrasyń», - deıdi.
Erkek: «Munyń naǵyz aqymaqshylyq», - deıdi.
Áıel: «Olaı bolsa neke jaıynda umyt. Osy ǵana durys, mahabbatymyz osylaısha ǵana gúldenbek, sebebi, ekeýmizdiń de kóńilimizdiń shyryshy buzylmaıdy. Bir-birimizge eshqashan úırenbeımiz. Men seniń shaqyrǵanyńa barmaı-aq qoıýyma bolady, sen de meniń tilegimdi qabyldamaýyńa bolady, bizdiń bostandyqtarymyz myzǵymaıdy. Osy eki bostandyqtyń ortasynan ǵana mahabbat degen dúnıe ósip shyǵady», - deıdi.
Bul áıeldiń tilimen aqıqat sóılep tur. Álbette, erkek muny túsine almaıdy, qabyldamaıdy.
Bir-birińizdi súıińiz, biraq mahabbatty kisenge aınaldyrmańyz. Mahabbat yqylas, talappen kelmesin, adamdardyń bir-birine óz erkimen bergen syıy bolsyn. Imannyń bir aty – ádilet. Mahabbatty tanyǵan adam ádiletti de biledi. Shyn súıseń – bostandyq ber.
Adamdar nege bir-birin izdeıdi? Jalǵyzdyqtan qoryqqandyqtan. Óziniń ishki áleminen pana tappaǵan adam basqany izdeıdi. Biraq tapqan adamy ol da jalǵyzdyqtan qashyp kele jatqan qashqyn bolsa she? Eki adam qysqa merzimge ǵana til tabysady. Árıne, muny mahabbat deýge qıyn.
Ádepki adam jalǵyz júrgende baqytsyz. Ol óziniń ishki álemin qula medıen dep túısinedi, ózin dúnıeden bos qalǵandaı sezinedi. Ondaı adam jalǵyz júre almaıdy. Jalǵyzdyqtan qatynasqa qashady. Erkek jalǵyzdyqtan qashyp, áıeldi tabady, áıel jalǵyzdyqtan qashyp erkekti tabady.
Bul shyn qatynas emes, ústirt beti ǵana, sebebi, eki adam bir-birin jalǵyzdyqtan qutylýdyń amaly, quraly retinde ǵana paıdalanady.
Biz dostyqty oılap shyǵardyq, qatynastardy oılap shyǵardyq. Ne úshin? Jalǵyz emespiz dep aıtý úshin, jalǵyz emes ekenimizdi kórsetý úshin. Biraq ne istesek te, barlyq áreketimiz – zaıa, sebebi, adam óz janynyń túkpirinde jalǵyz ekenin eshqashan umytpaıdy.
Adamdar bir-birimen tildespeıdi – bar bolǵany bir-biriniń janynda otyryp sóıleıdi. Kózińizge joldy elestetińiz. Sonaý kókjıekte joldyń eki sheti túıisetin sıaqty. Biraq bul ıllúzıa. Jaqyn baryńyz, jol – baıaǵy jol, eki qaptal.
Adamdar da sondaı. Dúnıeni ejelden jalǵyzdyq bılegen. Qulazyǵan jalǵyzdyq. Adamzat osy jalǵyzdyqtan qashýdyń pálenbaı amalyn tapqan boldy, qatynastyń neshe túrin qalyptastyrdy. Biraq tuldyr jalǵyzdyqtan qashqan adamdardyń arasynda shyn dostyq, ıakı shyn mahabbat bolýy múmkin emes, sebebi, shyn qatynas muqtajdyqtan týyndamaıdy.
Shyn mahabbat jalǵyzdyqpen ǵana joldas. Rýhanı joqtyqtan, muqtajdyqtan kezdesken eki adam bar bolǵany birin-biri paıdalanýǵa tyrysady. Bul jerde mahabbat joq, bul – jaýlyqtyń bir túri ǵana, meımananyń saıysy ǵana. Kúnderdiń kúninde bal taýsylyp, ýdyń kesesi ishiledi. Mine, endi ǵashyqtar qaqpanǵa tústi. Buryn árqaısysy jeke júrip jalǵyz edi, endi birge otyryp jalǵyz. Budan ótken qasiret bola ma! Túptep kelgende, mahabbat pen jalǵyzdyq ekeýi bir nárse. Biz bul arada tastandylyq sanasynan týyndaǵan qulazyǵan jalǵyzdyqty (pokınýtost emes, meıir-shapaǵatty, óz-ózine jetilgen (samodostatochnoe odınochestvo) jalǵyzdyqty aıtyp otyrmyz. Adam mundaı jalǵyzdyqta ózin jalǵyz sezinbeıdi.
Meıirli, shapaǵatty jalǵyzdyq – múldem basqa nárse. Munda adam jalǵyz bolýdan qoryqpaıdy. Ol óziniń jalǵyzdyǵyn jaqsy kóredi, odan lázzat alady. Jalǵyzdyqtan onyń rýhy jańǵyrady. Aqyrynda óz rýhyn tanyǵan, Qudaıdyń dıdaryn kórgen adamnyń boıyn telegeı shattyq kerneıdi. Mine, osy kezde ol jaýynǵa júkti bulttyń kúıin keshedi. Bult jaýyn tókkende, ol jerge, jerden jaryp shyqqan kókke kerek pe, joq pa, bilmeıdi, ol tek boıyn bosatý kerek. Asyp-tógilgen shattyq - eń aýyr salmaq. Qasiret pen qaıǵyny jalǵyz júrip kóterýge bolady. Biraq shattyqty bólispek kerek. Mine, shyn mahabbat muqtajdyqtan emes – ózińnen artylǵandyqtan, asyp-tógilgendikten.
Abaı keıipkeriniń yntyzarlyqtan sanasy sansyraǵan kezde aıtqan bir sózi esten ketpeıdi:
Jar, seniń kóńiliń toq,
Aq etińdi,
Nur betińdi
Menshikti
Qylmaǵan soń,
Alla Ózi sorly etse, joq.
«Amal, ne, Alla tilekti bermedi, etińdi, nur betińdi menshikti (!) qylmady» deıdi ǵashyq. Taǵy da «Men!». «Menshigim bolýyń kerek edi» deıdi. «Men osyndaı boldym, al seniń kóńiliń toq» deıdi. Sol «mennen» týyndaǵan, jahannamnyń otyńdaı kúıdirgen qyzǵanysh! Qyzǵanysh, tipti yntyzarlyqtan týyndaǵan qyzǵanysh bolsyn, eshqashan bıik qasıet bolmaǵan. Qyzǵanysh – kemdi kúnnen týatyn bostandyqqa esh janaspaıtyn sezim.
Onda (qyzǵanyshta) qolaıy kelgende tıranıaǵa aınalatyn menshik ınstınkti bar. Mahabbat mundaı tilde sóılemeıdi. Mahabbat tili ıemdenýdiń tili emes – alǵystyń tili.
M.Svetaevanyń jastaý kezinde jazǵan bir óleńi oıǵa oralady. «Menimen derttenbegenińizdi unatam, tabanymyzdyń astyndaǵy qara jerdiń shyrkóbelek aınalyp joǵalmasyn bilemin. Meni bilmeı tura osynsha súıgenińiz úshin, aıly túnde qol ustasyp serýen qurmaǵanymyz úshin, meni, átteń, súımegenińiz úshin, meniń sizdi, átteń, súımegenim úshin júregimmen de, alaqanymmen de alǵys aıtamyn» dep syr shertedi, bul óleń.
(«Mne nravıtsá, chto vy bolny ne mnoı,
Mne nravıtsá, chto ıa bolna ne vamı.
Chto nıkogda tájelyı shar zemnoı,
Ne ýplyvaet pod nashımı nogamı...
...Spasıbo vam ı serdsem ı rýkoı,
Za to, chto vy mená – ne znaıa samı! –
Tak lúbıte: za moı nochnoı pokoı,
Za redkostvstrech zakatnymı chasamı...
Za to, chto vy bolny, ývy, ne mnoı,
Za to, chto ıa, ývy, bolna ne vamı!»).
Kezdespegen, qol ustasyp kórmegen adamǵa joldanǵan hat bolǵanymen, bul óleń – mahabbat jaıynda. Lırıkalyq keıipker «Meni súımeseńiz de, júregińizde mahabbattyń bolǵandyǵy úshin ǵana rahmet sizge. Júregińizde mahabbattyń bolǵany – meni de súıgenińiz» deıdi. Biz muny áldeqaıda estıar, áldeqaıda adamger sezim der edik.
Abaıdyń keıipkeri – óziniń rýhynan tamyr tartpaǵan, óziniń jalǵyzdyǵyn tanı almaǵan, óz-ózine jetilmegen, syrtymen ǵana ǵumyr keshken adam. Onyń boıynda zańǵar menmendik, ǵaryshtaı úlken «ego» bar. «Mendeı súıgen, mahabbatqa mendeı qul bolǵan pende bar ma eken bul dúnıede?» deıdi ǵashyq.
Maqtan. Biraq mahabbatqa maqtan júre me eken? Bul yntyzarlyqtyń ar jaǵynda boıyn jasyra almaı turǵan meımana.
Al áıel... únsiz. Abaı poezıasyn zertteýshilerdiń baıqamaǵan bir nársesi – osy. Bul óleń ǵashyq jigittiń monology emes, eki adamnyń – áıel men erkektiń arasyndaǵy etıkalyq tartys. Óz betinshe bólek turatyn shyǵarma, áıteýir, bir kontekspen shendesedi, tartysqa túsedi. Osy sózimiz ótirik bolsa, onda Abaıdyń áıel teńdigin jyrlaǵany da ótirik. Feodalızm dáýirinde ómir súrmegen, eski zamannyń áńgimesin shejireden biletin biz úshin áıel teńdigi óz-ózinen bolǵan nárse sıaqty. Biraq sol eski zamanda áıel bostandyǵy naqty problema bolǵan. Kisilikte, izgilikte basqa qazaqtan erterek oıanǵan Abaı teńdik máselesine kelgende únsiz qalsa... Abaı bolmas edi. Sebebi, Abaı úshin áıel teńdigi – eń áýeli óz anasy Uljannyń teńdigi, súıgen jary Dildániń teńdigi.
Ne aıtasyń? Aıtatyny sonsha kóp, sózge syımas edi. Sol sebepti, únsiz. Biraq bul únsizdiktiń óz sheshendigi bar. Bul únsizdik estı bilgen adamǵa sózden aıtqysh, qymbat únsizdik. «Únsizdikten artyq etip aıta almasań, úndeme» depti bir danyshpan. Áıel – osyny biletin sanaly júrek ıesi. Májnún jigit mahabbat jaıynda biledi, áıel – mahabbattyń ózinde tur. Onyń únsizdiginde tilmen aıtyp jetkizgisiz asqaq sulýlyq, baqıdyń dámi bar. Tirshiliktiń tili – bir ǵana til: únsizdik. Táńiriniń kúbiri jym-jyrt únsizdikten ǵana estiledi. Áıel – Táńiriniń kúbirine, tirshilik jyryna uıyǵan adam. Ol mahabbat jaıynda aıtyp bere almaıdy. Sebebi, mahabbat adamnyń muqtajynan, kereginen emes, onyń negiziniń tereńinen ósip shyqqan gúl, ol gúl sózden, sóz dúnıesinen aýlaq tur. Ol tirshilik jyryn jyrlap tur, biraq bul jyrdy sózge aınaldyrý múmkin emes. Onyń mahabbaty – duǵasy. Súıgen júrek úshin, sıynǵan júrek úshin barlyq jer – qaǵba.
Munyń janynda májnún jigit aıtqan «Táńiri – qazy, Tas tarazyń» nege tatıdy? Árıne, áıel – qatigez. Biraq, bul – meıirimnen týǵan qatygezdik. Aıtar sózin adal aıtqan qatygezdik.
Áıel kúnáhar emes. Ómir-dastannyń bir paraǵyn ǵana oqyp, úkim aıtpańyz. Ózińizdi tutas tanı almaı turyp, ózińizdiń kim ekenińizdi bilmeı turyp, basqaǵa qalaı baǵa bermeksiz? Áýeli ózińizdi tanyńyz, ózińizdi tanı túsken saıyn basqanyń jaıyna, syryna qana túsesiz. Ózińizdi tolyq tanyǵan kúni siz kúnáhar da, áýlıe de joq ekenin, munyń barlyǵy qalyń uıqyda jatqan adamzattyń dramasy ekenin túsinesiz.
***
Abaı poezıasy bostandyqtan týǵan. Aqynnyń atalmysh óleńi osynyń aıǵaǵy. Bul shyǵarmadan avtordyń pozısıasyn ajyratý qıyn. Ádebı formanyń qıturqylyǵynan beıhabar adam munyń baıybyna baryp ta áýre bolmaıdy. Bul jerde aqyndyq «men» joq. Bul Abaıdyń ózimen birge o dúnıege ketken rýhanı tájirıbesi de emes, tipti tastap shyqqan, jerip shyqqan «meni» de emes. Bul – beıneleýdiń jańa túriniń kelgenin aıǵaqtaıtyn belgi.
Aqyn osy óleńinde shylyqqa toly eski, májýsı dúnıemen qoshtasty, jańa zamanǵa, jańa nızam, jańa huqyqqa aıaq basty. Árıne, patrıarhaldyq qoǵamnyń Abaı aıtqan qaǵıdalardy qabyldaýy qıyn edi. Abaı áıel bostandyǵyn alǵash sóz etken aqyndardyń biri desedi. Olaı emes. Abaı áıel bostandyǵy, erkek bostandyǵy dep jeke-jeke atamaǵan. Ol bir ǵana bostandyqty – adam bostandyǵyn jyrlaǵan.
***
Hakımnyń bul uly jumbaǵyn qazaqta eki-aq adam sheshti – Muhtar Áýezov jáne Muhtar Maǵaýın. Shıesin tarqatyp qana qoıǵan joq. Uly Ustazdyń izgi saýalyn odan saıyn tereńdetip, jańa qyrlaryn asha tústi.
Muhtar Áýezovtiń 1925 jyly jazǵan «Qaraly sulý» áńgimesi – osy Abaı saýalyna aıtylǵan jaýap jáne sol saýaldyń jalǵasy.
Súıgen jary, Qudaı qosqan qosaǵy Ázimhandy aza tutyp, alty jyl boıy jan azabyn keshken Qaragóz – Abaı óleńindegi ǵashyqtyń ańsarynan týǵan adal jar. Biraq sóılem saıyn tarqatylǵan sumdyq syrdyń ushyǵyna shyqqanda o bastaǵy izgi mahabbattyń qandaı anomalıaǵa aınalǵanyn kóresiz.
Qaragóz mahabbatqa emes – obektke, fetısh dárejesine kóterilgen Ázimhannyń beınesine ǵana adal. Adal mahabbat – qoǵam týdyrǵan mıf. Adal mahabbat – mahabbattyń ózi emes, taza mahabbat ıdeıasy ǵana. Qaragóz qoǵamdyq moralǵa adal.
Úndiniń keıbir taıpalarynda ejelgi salt boıynsha, áıel (tiri áıel!) óziniń ólgen kúıeýimen qosa órteledi eken. Jabaıylyq dersiz. Al otyzdy endi alqymdaǵan, kóńili gúl, táni órt, bulyqsyǵan áıeldi alty jyl buryn ólgen kúıeýiniń sońynan adaldyqqa buıyrǵan shylyq, qoǵamdyq sana – jabaıylyq bolmasa, qaı jeri adamdyq?
Áńgimedegi kóktem jáne jaılaýǵa kósh túzegen aýyl – máńgi jas mahabbattyń sımvoly. Túlegen tabıǵatpen salystyrǵanda Qaragózdiń tragedıasy, alty jyldyq arpalysy kózge sonsha qorash kórinedi.
Qazaqta «ólgenniń artynan ólmek joq, tiri kisi tirshiligin isteıdi» degen sóz bar. Uly maqal! Násildiń búkil rýhanı tájirıbesi altyndaı quıylyp osy eki aýyz sózge syıyp ketken. Ólgenniń artynan ólý – ómirdi, qasıetti tirshilikti qorlaý. Iaǵnı, sen ómirdi súımegensiń, eshkimdi súımegensiń. Adam bu dúnıege kelgende bireýge qyzmet etý úshin emes (tabynǵany paıǵambar bolsa da), óz kesesin taýysyp ishý úshin, óz rýhyn taný úshin keledi. Bireýdiń artynan ólý – adamdyǵyńdy aıaqqa basý. Tirshilik qandaı kemeńger bolsa, áıel tabıǵaty da sondaı kemeńger. Ómirdi, tirshilikti, ómir nárin, mahabbatty, áıel tabıǵatyn jeńý múmkin emes.
HH ǵasyrdyń basynda qazaqtyń jazba ádebıeti endi qalyptasyp jatqanda mundaı óredegi áńgimeniń týýy – árıne, tańǵajaıyp nárse, biraq bolǵan is.
Muhtar Maǵaýınniń jazý tehnıkasy Batys ádebıetiniń yqpalynda qalyptasqanymen, búkil dúnıetanymy, rýhanıaty Abaı ańǵarynda jetilgeni baıqalady. Jazýshy óziniń jastaý kezinde jazǵan «Kútpegen kezdesý» atty áńgimesinde Abaıdyń atalmysh óleńin alǵash ret jańǵyrtady. Dálirek aıtqanda, bul áńgimeniń sújeti Abaı óleńiniń jalǵasy, resıtasıasy, reaktýalızasıasy. Synnyń saýatsyzdyǵynan jalyqqan jazýshy óziniń sýretkerlik múddesine qaıshy iske baryp, áńgimeniń ishine keıipkerdiń minezdemesi retinde Abaı óleńi jazylǵan dápterdi engizgen, ıaǵnı, taldaýdyń jolyn ózi kórsetip bergen. Áńgimedegi Kóshim – baıaǵy Abaı aıtatyn májnún jigit, al onyń ólip-óship, súıgen ǵashyǵy Álıa – opasyz jar. Unamdy keıipker Kóshim ekeni, jazýshy sonyń jaǵynda ekeni anyq. Áńgimeniń sońynda: «İshimizdegi shyn baqytqa, shyn mahabbatqa laıyq adam osy Kóshim edi», - deıdi avtor.
Biraq áńgime osy bir shyǵarmanyń aıaqtalmaǵany, avtor Abaıdyń atalmysh óleńin uzaq ýaqyt boıy, qaıta-qaıta oqyp zerdelegeni, tereńine batyp, Uly Ustazdyń jumbaǵynyń syryn uǵýǵa tyrysqany baıqalady. Osy jolda ashqan adam psıhıkasynyń syrlary jazýshynyń búkil shyǵarmashylyǵyna ózek boldy. Osy rette M.Maǵaýınniń 70-jyldardyń aıaǵynda jazǵan «Ómir jyry» (ekinshi aty «Máńgilik kúı»)povesin óreli týyndylarynyń biri retinde atar edik.
Avtor mahabbattyń qıly taǵdyryn asha otyryp, úlken izgilik saýaldaryn kótergen. Birinshi noveladaǵy sýretshi – shyn súıgen adam. Árıne, povesti alǵashqy oqyǵanda keıipkerdiń túsiniksiz qatygezdigine tańqalar edińiz. Tramvaıda kezdeısoq kezdesken qyzdyń kózine ǵashyq bolǵan sýretshi arada birneshe aı tynymsyz izdeýdiń nátıjesinde súıgenin tabady. Biraq odan keıin sózden jańylyp, ǵashyǵyn azaptap qınaı bastaıdy. Araǵa apta salyp, aı salyp, tipti jyl salyp, mahabbatyn synaǵan sýretshiniń jalǵyz ǵana maqsaty – qyzǵa súıem degen sózdi aıtqyzý. Mundaı qatygezdikke suhbattas jazýshy da tań qalady.
«Biz estigen hıkaıada súıgen bir-aq adam – Álıa dep oılaımyn. Jaraıdy, shyǵaryp salmasyn. Sol kúni ne jaǵdaı bolǵanyn qaıdan bildińiz? Qalypty ómir aǵysyn buzatyn kezdeısoq oqıǵalar ómirde az ba? Meıli, bizdiki tek joramal. Odan keıingi kúnder she? Habar kútkeni kúmánsiz. Yntyǵa, zaryǵa kútti. Bálkı, tipti sizben erip ketpegenine ókindi. Siz oılanýǵa da mursha bergen joqsyz ǵoı. Sózdiń túıini, kináli bir-aq adam – siz. Súıgen bir-aq adam – ol» deıdi jazýshy.
Ókinishke qaraı, Jazýshy hıkaıany tyńdap otyryp, eshteńe uǵynbaǵan. Árıne, ol ózi oılaǵandaı, adam janynyń bilgiri bolsa, bul jerde eshqandaı qatygezdiktiń joq ekenin, sýretshiniń tentek qaljyńdary nemese sadızm, túptep kelgende qubylǵan erotıka ekenin, mahabbattyń sýblımasıasy ekenin ańdar edi. Shyn mahabbat pen jynystyq mahabbattyń arasy jer men kókteı. Tamyrlary aıqasqanymen, bul – túrli negizder. Adam jynystyq ómirde atalyq stıhıanyń oıynshyǵy ǵana bolady. Shyn mahabbatta jeke bas qymbat, onda bet-beder bar, ol naqty adamǵa baǵyttalady. Al jynystyq sezim, yntyzarlyq adamdardyń arasyna aıyrmashylyq qoımaıdy, onda bireýdiń ornyn bireý basýy múmkin. Araǵa pálenbaı ýaqyt salyp, asyǵyp-aptyǵyp jetken sýretshige súıgen qyzy óziniń basqa adamǵa turmysqa shyqqanyn jaıbaraqat qana baıan etedi.
«Aqyl toqtatqan kezimde oılap otyrsam, ol meni eshqashan da súımepti. Unatýy, teris kórmeýi múmkin. Al mahabbat joq. Múmkin emes», - deıdi sýretshi.
Povestegi úshinshi novela – jazýshyǵa poıyzda kezdesip qalǵan kezdeısoq júrginshiniń mahabbatyn baıan etedi. Ózinen birneshe jas úlken, ómir kórgen áıelge ǵashyq bolǵan, osy jolda talaı qasiret shekken keıipkerdiń órtene otyryp aıtqan áńgimesi oqyrmanyn qatty tebirentedi. Árıne, keıipker seziminde erotızm basym. Alaıda bul – bir adamǵa ǵana ǵashyq júrektiń janynda júretin, úlken jarastyqqa negiz, tirek bolatyn sezim. Mahabbattyń ot-jalyn stıhıasynda zańnan, ádepten ústem shyǵatyn asqaq shyndyq bar. Jigittiń sol óńirge aty shyǵyp qalǵan, esik kórgen áıelge ǵashyq bolýy – essizdik, biraq óziniń qaıtalanbas syry bar essizdik. Shyn asyqtyq – qupıa jáne zańsyz. Eki ǵashyq týǵan eldi kórmeı ketýi, zańdy túrde nekege turmaýy – osynyń barlyǵy jazýshy sheber paıdalanǵan janama kep. Dúnıedegi eń úlken qaıǵy – basqamen bólise almaǵan mahabbat. Arada qansha ýaqyt ótse de, kemerinen bir eli tómen túspegen, kúıip-janǵan asyqtyq aqyr sońynda áıeldi úrkite bastaıdy. Ekeýiniń bir-birine laıyq emes ekenin sezesiz. Shyn mahabbat – kezdesý kezdeısoq bolmaǵanda ǵana, Táńiri qosqan eki jardyń arasynda ǵana bolady. Biraq kóp jaǵdaıda adamdar dám aıdap, kezdeısoq kezdesedi. Basqa jaǵdaıda adam ózine laıyqtyraq basqa bireýdi tabar edi. Kóp adamnyń arasyndaǵy sıqysyz neke osyndaı kezdeısoq kezdesýden. Áńgimeniń aıaǵynda ǵashyq jigit jalǵyz úıli razezden túsedi. Ony eshkim qarsy almaıdy. Bul – búkil hıkaıanyń logıkasymen daıyndalǵan jalǵyzdyqtyń sımvoly.
«Mahabbat syryn taýysý múmkin emes» degen oı túıedi avtor. Sebebi, ár adam – mahabbattaǵy jeke taǵdyr.
***
M.Áýezov pen M.Maǵaýınnen keıin Abaıdyń bul psıhologıalyq jumbaǵyn sheshken, ınterpretasıalaǵan bylaı tursyn, qarasyn alystan shalǵan adam bolǵan emes. Shyǵys danyshpandyǵyn, Batystyń etıkalyq oıyn barynsha tanyǵan Abaı tól ádebıette uly úrdis qalyptastyrdy. Bul úrdis búgingi ádebıetke ulasty, beıneleýdiń jańa quralyna aınaldy.
Árıne, Abaı salǵan jol óziniń ushyǵyna jetken joq. Mereıli shaq alda.
