«Atameken saǵynyshy»
Shámen Isauly
Orndaǵan: Janar Zikirollaqyzy
«Turǵandaı kúzetip qara mekenin»
(aqyn, sazger Shámen Isaulynyń «Atameken saǵynyshy» áni jaıynda)
Jyldyń Qarasha aıynda Shámen Isauly ósken elimen qoshtasyp, ósken jerine jantaıdy. Qazaq folklory, óneri qormal qamqorynan, beli talmas aqbas narynan aıyryldy. Sodan beri jeti jyl. Qarasha qylpyn bildire bastady. Ýaqytpen úndestik tapqan sanaly ǵumyrǵa «Ata meken saǵynyshy» údeı tústi. Ia, Shákeń keshe ata mekenge arnap, saǵyna áýeletse, búgin sol aıaýly, kindigi, kirligi qalǵan ata meken osy ánmen shákeńdi saǵynýda, ańsaýda. Asaý úıretken belderi, arman shaǵalasyn ushyrǵan aıdyn kólderi izdeýde. Esimimen birge atalyp ketken «Ata meken saǵynyshy» júr janary jasqa toly.
Shámen Isauly 1938 jyly 12 Qazanda, Altaı qalasynyń Tulty degen jerinde dúnıege kelgen. 1941 jyly qabanyń qyzylqaıyń degen jerine kelip mekendenedi. 1947-1951 jyldar aralyǵynda Qyzylqaıyńdaǵy Sháriphan mektebinen bilim alyp, 1951-958 jyldary Altaı aımaqtyq orta mektepten tolyp orta bitirgen talantty jas, sol jyly kúzde Shınjıań ýnıversıtetiniń hımıa fakýltetyne qabyldanady. 1960 jyly Sáýir aıynan bastap, Qaba aýdanynda oqytýshylyqtan qoǵamdyq qyzmetin bastaıdy.
Shamen Isauly 1960-1979 jyldary Qaba aýdanynyń aýyl-qystaqtarynda oqytýshy bolǵasyn, 1979-1997 jyldary aýdandyq mádenıet saraıynyń bastyǵy mindetin óteıdi. 1984 jyldan 2002 jylǵa deıin Qaba aýdandyq saıası-máslıhat keńesiniń tarıhı materıaldar keńsesine jaýapty bolady.
Shamen Isauly shyǵarmashylyq saparyn 1956 jyly orta mektep partasynan bastaǵan. Sodan ómiriniń sońyna deıin tynbaı, otandy, partıany, halyqty, ata-mekendi jyrlap ótken aqyn. 1982 jyly «Jyl qusy» atty alǵashqy jyr kitaby Shınjıań halyq baspasynan basylyp shyǵady. Onyń «Kún fontandary» atty óleńi 1979 jyly raıonymyzda 2 dárejeli syılyqty enshilese; «Marjan-Qasym» atty dastany 1980 jyly 3 dárejeli syılyqty qanjyǵasyna baılaǵady. «Qazaqtyń aqyndar aıtysy týraly» atty zertteý maqalasy 1987 jyly raıondyq buqaralyq mádenıet ǵylmı qoǵamy jaǵynan qytaı tiline aýdarylyp, joǵary baǵaǵa ıe bolǵan.
Qys qystaý, jaz jaılaýda radıodan kóterilgen «Ata meken saǵynyshy» atty ádemi án tańdaǵanynyń júregin jaýlap, bıiginde terbetip, búkil sahara osy ándegi keńdik, bıiktik bolyp elestedi. Onyń jıyp-terip, retteýimen jaryq kórip jatqan alýan janrdaǵy halyq aýyz ádebıeti, halyqtyq án-kúı muralary, ásirese, Qaba aýdanynyń aýyz ádebıeti tórt toptamasyn shyǵarýdaǵy esil eńbekteri, ónerli shákirtterdi tárbıelep baýlýdaǵy bapkerlik ónegesi bári-bári el ósinde.
Mádenıet qaıratkeri 1982 jyly Jeltoqsanda, avtonomıaly raıon boıynsha eginshi-malshy raıondarynyń mádenıet kórkemóner shebindegi qyzmetkerlerdi baǵalaýda, ilgeri jeke bolyp, avtonomıaly raıondyq halyq úkimeti jaǵynan marapattalady. 1991 jyly qytaı folklorshylar qoǵamy, qytaı halyq ádebıet toptamalarynyń memilekettik bas redaksıasy qatarly oryndar jaǵynan «Úzdik qyzmetker» bolyp baǵalanǵan.
Bolbadaıdyń bıiginen qara úńgirdiń qıyryna deıingi sahara, salyp uryp aryndaı jóńkilgen ózenderdiń ýaqyt qolymen jazylǵan qyzyqty tarıhy, ańyzy kórikti jerdiń tarıhyn jazdy. Qarapaıym ǵumyryn halyq taǵdyryna birlestirip «Myń ólip, myń tirilgen» eliniń keshesi, búginin oı hatyna órnekteı bildi.
Shámen Isauly Shınjıań jazýshylar qoǵamynyń, ile oblstyq jazýshylar qoǵamynyń múshesi. Memlekettik folklorshylar qoǵamynyń múshesi, avtonomıaly raıondyq buqaralyq mádenıet zertteý qoǵamynyń múshesi. 1995 jyly Shanduń ólkesi Chıshan qalalyq mádenıet-kórkemóner zertteý orny jaǵynan tete aǵa zertteýshi ataǵyn alǵan.
«Ata meken saǵynyshy» – zaryǵý men saǵynýdyń asqaq munarasy. Ol týǵan taýynyń baýraıynda turyp, basyn saǵyna aldy. Saǵynshtan bıik án jazdy. Týǵan jer, Saıran eldiń qushaǵynda. Ata mura, aq jalyn jyr, ásem án aıasynda jıi tolqyp, jıi tebirenip júrgen adýyn júrek 2008 jyldyń 8 Qarashaǵa qaraǵan túni soǵýyn máńgi toqtatty. Qaıran el, Saıran jerde án bolyp, jyr bolyp, saǵynyshy qala berdi. Ia, bul saǵynysh – aqynnyń ekinshi ǵumyry, ólmeıtin rýhy edi, ǵasyrlarǵa jalǵasar. Bul ánde bar júrektiń dirili, lúpili, ańsaǵany, izdegeni bar máńgilik.
«Ata meken saǵynyshy» dosy, syrlasy, muńdasy kóp án. Óıtkeni onda bizge kerekti ózek jaıly oılardyń bári aıtylǵan edi ǵajaby.
Oılaımyn dalamdy jupary esken,
Aq bastaý araıly bulttary kóshken.
Qaıda eken aına kól qustarym qonǵan,
Saǵyndym Saıran el qushtarym bolǵan.
Qońyr el, qońyr bel, janatym qushqan,
Qońyr án, qońyr jel, qanatym ushqan.
Bárińdi saǵyndym, nárińdi saǵyndym,
Jyryń bop aǵyldym, bárińe tabyndym.
Qumartam men saǵan qadirlep oılap,
Aqbóken jýsaǵan adyrly aımaq.
Tur sende qońyr dóń, ǵalamnyń jasy,
Keýdeńe kómilgen babamnyń basy.
Qasyńa kelgende kúre jol boılap,
Sıynam múrdeńe súreler oılap.
Turǵandaı kúzetip qara mekenin,
Ózińe izet qyp qarap ótemin.
Shámen Isauly jyl qusynyń sońyn jınap, «Jyl qusy» esimdi kitabyn, osybyr ánin, ónegesin tastap ketti. Ǵalamnyń jasy qalǵan, babańynyń basy kómilgen qońyr dóńiniń júzin aq jaýyn shaıyp, aıǵyz-aıǵyz ájim salyp úlgirdi. Sol qońyr dóńiniń birin meken etip, qasıetti qabanyń bir pushpaǵyn kúzetip, máńgilik uıqyda jatyr ol. Qulaqqa án keledi alystan...
Qasyńa kelgende kúre jol boılap,
Sıynam múrdeńe, súreler oılap.
Turǵandaı kúzetip qara mekenin,
Ózińe izet qyp qarap ótemin.
Qýanysh İLIASULY, 2008 jyl
6alash usynady
