"Arqalyqtyń aq tańy"
Sózi: Muhtar Shahanov
Áni: Shámshi Qaldaıaqov
oryndaǵan: Jubanysh Jeksenuly
Shámshi Qaldaıaqov kózi tirisinde torǵaı dalasyna eki ret at basyn tiredi. Bizdiń áńgime etkeli otyrǵanymyz sonyń alǵashqysy. 1972 jylǵy mamyr aıynyń orta tusy. Arqalyq oblystyń Bas qalasy bolyp, elimizdiń túkpir-túkpirinen jas kadrlardyń jańa jerge aǵylyp kelip jatqan kezi. Osynyń aldynda ǵana Qostanaıdan arqalyqqa aýysyp, oblystyq kómsómól kómıtetiniń úgit-nasıhat bóliminde jumys istep júrgenmin. Bir kúni birinshi hatshymyz Bekbolat Byrbaev shaqyryp alyp: «Sen osy shámshini tanısyń ba? » – dep suraq qoıdy.
Soldan ońǵa qaraı birinshi qatarda aýdan kómsómól uıymynyń birinshi hatshysy jumaǵalı Omyrbekov, aqyn muhtar Shahanov, sazger shámshi Qaldaıaqov jáne bir adamnan keıin turǵan osy joldardyń avtory serik shaıman. Torǵaı. 1972-jyl
Tanymaımyn deýge dátim barmady. Ol kezde jıyrmadan endi asqan bizder shámshige syrttaı tabynyp, ánin aıtqanymyz bolmasa, ózin júzbe-júz tanı bermeıtinbiz. Almatyda oqyp júrgende ataqty adamdarmen qoıan-qoltyq aralasatynyn aıtyp bóse beretin bir kýrstasymnyń: «Áne, anaý Shámshi Qaldaıaqov» – dep, kıiktiń asyǵyndaı ǵana kishkentaı murtty bir kisini kórsetkeni bar-dy. Bastyǵymnyń myna saýalynan keıin kóz aldyma sart etip sol beıne elesteı ketti.
– Tanýǵa tıispin, – dedim eki ushtylaý jaýap berip.
– Endeshe daıyndal, – dedi hatshy. – Erteń Muhtar Shahanov ekeýi keledi. Janyńa mynaý Záýreshti qosyp otyrmyn. Meniń mashınammen baryp, áýejaıdan qarsy alasyńdar.
Byrybaevtiń Záýresh dep otyrǵany qalalyq komsomol komıtetiniń ekinshi hatshysy. Ol ózi qorǵan jaqtyń (Reseı) qyzy. Qostanaı pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirip, arqalyqqa jaqynda ǵana joldamamen kelgen. Kórikti qyz. Sodan da bolar ony komsomol qaǵyp alyp, qolaqpandaı qyzmetti ustata salǵan-dy. Qazaqshasy nólge jýyq edi, Shámshini tanymaq túgil, atyn da estimegen beıbaq qoı. Bastyq menen «Emtıhan» alyp jatqanda lám dep aýzyn ashqan joq. Soǵan qaraǵanda ol áńgime kim jaıly bolyp otyrǵanynan da beıhabar sıaqty kórindi.
Erteńinde aıtqan ýaqyttan sál buryn áýejaı basyna keldik. Sulýlyq shirkin nege jaman bolsyn?! Meniń janymdaǵy tal shybyqtaı buralǵan Záýreshke ótken-ketken kózin súzip-aq qaraıdy. Birli-jarym tanıtyn jigitter jymyń-jymyń etip, bizdiń bul júrisimizden áldebir astar izdegendeı syńaıda. Al, men bolsam Shámshini tanymaı qalyp, masqara bolmaýdy oılap, janym murnymnyń ushyna kelip, endi sekirip ketkeli tur. Bir kezde biz kútken ushaq ta jerge qondy.
Sol kezde arqalyqqa qonaq kelgish edi. Árisi Máskeýden, berisi Almatydan ǵaryshkerleriń de, sheneýnikteriń de, ártisteriń men aqyn-jazýshylaryń da aǵylyp kelip jatatyn. Surastyryp bilseń, bárin de shaqyrtqan Ózekeń bolyp shyǵady. Kádimgi óbkomnyń ıdeologıa jónindegi hatshysy Ózbekaly Jánibekov. Ol kisiniń bedeliniń keremettigi sondaı, jurt birinshi hatshynyń emes, Jánibekovtyń esimin estise tik turatyn-dy.
Shámshi men Muhtardy da shaqyrtqan sol kisi bolyp shyqty. Oǵan endi bul ekeýiniń biri – aqyn, biri – sazger retindegi óz bedelin, Torǵaı eliniń qonaqjaılyǵyn qosyńyz. Sonda qonaq kútý kádesi qaı jerden soǵatynyn ózińiz de baǵamdaı berińiz. Qysqasy, shala búlindik qoı. Alaıda, halyqtyń Shákeńe kórsetken qurmeti shyn kóńilden shyqqan rıasyz qurmet edi.
Sonymen, jolaýshylar ushaqtan túsip jatyr. Iyǵyna oqa taqqan qasqa bas, jýan qaryn áskerı sheneýnik, kún janyp tursa da qara kostúm kıip, qolaqpandaı galstýkke qylǵynyp qalǵan ózimizdiń partıa fýnksıonerleri, eki ıininen entige demalyp, yqylyq atqan sovhoz dırektorlary… Birde-biri meniń qıalymdaǵy adamǵa uqsamaıdy. Degenmen, sóıtip ańtarylyp turǵanymyzda ashańdaý kelgen, orta boıly, ádemi qara murty bar, qalqan qulaqtaý, basyna qalpaq kıgen bir kisi ushaqtan shyǵyp, baspaldaqqa aıaq sala bastady. «Dáýde bolsa Shámshimiz osy bolar» dep oıladym. Janyndaǵysy da jupynylaý, ol da qalpaq kıgen jigit eken. «Bul Muhtar Shahanov shyǵar» dep jobaladyq Záýresh ekeýimiz.
– Júgir, tez jet, aǵańa ıilip taǵzym jasa, myna gúldi usyn, – dedim men Záýreshke.
Ol zamanda arqalyqqa gúl qaıdan kelsin? Áýejáıǵa kele jatqanda qala syrtyna shyǵyp, Záýresh ekeýimiz bir býket bolarlyq dala qyzǵaldaǵyn terip alǵan bolatynbyz. Sony ózimshe marapattap, sýdyr qaǵazǵa orap ustap júrmiz. Obaly neshik, Záýresh lyp etip, aǵasynyń aıaǵy jerge tıisimen gúlin usynyp, sálemdesý ısharasyn jasady. Men de qosarlasyp, Shákeńniń qolyn alyp, osylaı óbkomnyń birinshi hatshysy jibergenin, mashına kútip turǵanyn aıtyp, qaýqalaqtap jatyrmyn.
– Sen bala tura tur, – dedi maǵan Shákeń.
Sóıtti de Záýreshke qarap:
– Qaraǵym, rahmet! Esimiń kim ózi? – dep jaýabyn kútpesten qyzdy aıqara qushyp, betinen qushyrlana shóp etkizip súıip aldy. Shákeńniń sheten murty onsyz da alaýlap turǵan aq betine tıgende Záýreshtiń búkil qany basyna shaýyp, júzi burynǵydan da bal-bul janyp bara jatqandaı kórindi. Qyzdy jibermesteı qylyp qoltyqtap alǵan Shákeń endi tizgindi birjola óz qolyna alyp:
– Al bala, basta mashınańa, – dedi maǵan.
Mashınaǵa otyrysymyz da qyzyq boldy. Men izet bildirip, Shákeńe aldyńǵy oryndy usynyp jatsam, ol kisi qyzdy ortaǵa alyp, Muhtar ekeýi artqy orynǵa jaıǵasty.
Jol boıy jastyq jaıly, sulýlyq týraly biraz áńgime aıtyldy. Bárin aıtyp jatqan Shákeń.
Muhtar úndemeıtin kisi eken. Aýyq-aýyq terezeden dalaǵa qarap, ózimen-ózi súlesoq otyr. Byraq, jaı otyrmaǵan sıaqty. İshteı bir tereń sezim qaınap, býyrqanyp jatqandaı. Sizderge ótirik, maǵan shyn sol joly ol «Arqalyqtyń aq tańy» óleńin jol boıynda-aq jazyp tastap, sapardan qaıtqansha Shákeń oǵan án shyǵaryp, bul óleń búkil Torǵaı dalasyna tarap úlgerdi. Onyń qaıyrmasy bylaı bastalatyn-dy:
Qara kózińnen móldir,
Torǵaı dalasyn kórdim.
Sen dala bop endiń,
Ór taǵdyryma.
Táýekelmen aıtsam da qatelespespin, bul án Záýreshke arnaldy-aý dep oılaımyn men áli kúnge deıin. Sol kúni qalada birneshe resmı kezdesýler boldy da, keshkisin Bekbolat Byrbaev Shámshi men Muhtardy óz úıine shaqyryp, kelistirip qonaqasy berdi. Bul otyrysqa óbkóm hatshysy Ózbekaly Jánibekovtyń ózi qatynasty. Dastarhany mol, qoly berekeli Bekeń úıindegi Kamıla jeńgemizdiń dámdi tamaǵyn súısine jeı otyryp, Ózekeń Shámshi men Muhtardyń aldaǵy saparlary týraly áńgime qozǵady.
Uıǵarym boıynsha qonaqtar Amankeldi, Jankeldi aýdandaryn aralap, halyqpen kezdespek. Men olarǵa jolserik bolyp baratyn boldym.
– Bul jigit osy jerdiń týmasy, eldi, jerdi jaqsy biledi, endigi joldaryńnyń sátti bolýy osyǵan baılanysty, – dep maǵan qarap jymıyp qoıdy Ózekeń.
Sóıtip, biz kelesi kúni aýdandardy aralaýǵa júrip kettik. Amankeldide aýdandyq mádenıet bóliminiń bastyǵy Tóken Eltebaev, aýdandyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy Jumaǵalı Ómirbekov, Jankeldi aýdandyq partıa komıtetiniń hatshysy Qaıyrbek Almatov, aýdandyq komsomol komıtetiniń birinshi hatshysy Marat Qasymov sıaqty azamattar Shámshi men Muhtarǵa tikesinen tik turyp qyzmet etti. Shámshini kóremiz dep alystaǵy jaılaýda jatqan malshylar salt atpen, at arbamen aýdan ortalyǵyndaǵy kezdesýlerge keldi. Eldiń bári Shákeńdi sóıletkendi qyzyq kóredi, onyń ómirbaıanyn bilip, shyǵarmashylyq jolymen tanysqysy keledi. «Osyndaı qudyretti án shyǵarǵan kisiniń úni de ǵajap shyǵar, án aıtpaýy múmkin emes» dep oılaıtyn qarapaıym halyq talaı jerde onyń án salyp berýin de ótindi. Sondaı sátte Shákeń:
– Aıaýly halqym-aı, yqylastaryńyzǵa rahmet! Biraq, men ánshi emes, kompozıtormyn ǵoı. Meniń júregim ǵana ánshi, daýys qurǵyr joq, – dep qutylatyn.
Al endi áńgime ómirbaıan jaıyna kelgende Shákeń:
– Jigitter, mende o jaǵy jupynylaý, Qaplanbektiń mal dárigerlik-zootehnıkalyq, Sahalınnyń áskerı, Táshkenniń mýzykalyq ýchılıshelerynde oqydym. Almatydaǵy konservatorıaǵa túsýin túskenmin, byraq áli bitirgenim joq, – dep jurtty kúldirtetin. Qatelespesem, Shákeń sony bitirmeı-aq dúnıeden ótti-aý deımin…
Ol kezde Shámshi týraly el arasynda anekdotqa bergisiz talaı áńgimelerdiń aıtylyp jatatyn shaǵy. Dese degendeı, óziniń keıbir is-áreketteri de soǵan laıyq eken.
Bir basqosýda Shákeńe:
– Osy siz Dımash Ahmetovıchpen kezdesti degen sóz bar, sol ras pa? – degen saýal qoıyldy. Shákeń myrs etip, bir jymıyp alyp:
– Ras qaraqtarym, ol aǵalaryń arnaıy adam jiberip, meni kezdesýge ózi shaqyrdy ǵoı. Rahmet onysyna, – dep ary qaraı syr ashpaı toqtap qaldy. Keıin bir otyrysta biz bul saýaldy Shákeńe qaıta qoıdyq.
– Eı, shyraqtarym-aý, «Bóri aryǵyn bildirmes, syrtqy júnin qampaıtar» degendeı ǵoı meniki. Bylaıǵy jurt meni tórt qubylasy túgel dep oılaıdy. Ózim de kisiden suranshaqtyǵym joq adammyn. Áıtpese, Dımekeńnen kiná joq, bárin surady. Sondaı úlken adam iltıpat jasaǵanǵa esim shyǵyp ketken bolar. «Mende bári bar, bári jetedi», – dep azar da bezer boldym ǵoı. Myna sordy qarasańshy, áli kúnge deıin ózime tıesili baspanam joq, páter jaldap turamyn, – degen edi.
Talanttar taǵdyry tirisinde nege taıqy bolady eken, álde olar erteń qalatyn dúnıege, turmystyń usaq-túıegine mán bermeı me?! Sonda Shámshi Qaldaıaqovtyń ataǵynyń jer jaryp turǵandyǵyn bylaı qoıǵanda, Qazaqstan Lenın komsomoly syılyǵynyń laýreaty edi ǵoı. Bir páter máselesin sheshý degen nemene táıiri?! Eshkimge eshteńe aıtpaı, esh jerge barmaı ánin jazyp júre bergen de sabaz. Qaıran ulylar-aı!
Sol joly qazaqy turmystyń qaımaǵy buzylmaǵan Amankeldi, Jankeldi aýdandarynan Shámshi men Muhtar keremet rýhtanyp, mereıi ósip, halyqtyń ózderine degen shynaıy súıispenshiliginiń kýágeri bolyp qaıtty. Sonyń óshpes belgisindeı bolyp el aýzynda olardyń áni qaldy. Ol án – «Arqalyqtyń aq tańy» edi.
Serik Shaıman,
«Qazaq» gazetiniń Qostanaıdaǵy menshikti tilshisi
6alash usyndy
