Qazaq halqynyń tarıhı muralarynyń biri, tól óneri, sonyń ishinde baıyrǵy dombyra, qobyzben qatar turatyn tańdaýly mýzykalyq aspaptarynyń biri sybyzǵy. Dombyra búginge deıin keń kólemde taralyp, jalǵasyp keledi. Al qobyzshy, sybyzǵyshylardyń búginge tym sırek jetkendigi onyń ıgerilýi kúrdeli bolǵandyǵyna baılanysty bolsa kerek. Men sybyzǵymen uzaq jyldar boıy etene syrlas, muńdas boldym. Igerýmen ǵana shektelmeı dáýlesker kúıshilerden san ondaǵan kúıler úırendim. Onymen qoımaı sybyzǵynyń alǵash dúnıege kelgeni týraly jáne árbir kúıdiń shyǵýy týraly ańyz, áńgimelerdi qulaq quryshyn qandyra tyńdaýmen, estigen, bilgenimdi halqyma nasıhattaýmen kelemin.
Nebir dúldúl kúıshi-sybyzǵyshylar bul dúnıeden ótti. Olar asyl muralaryn keler urpaqqa jetkizýdi bizderge amanat etti. Ol amanattty oryndaý biz úshin úlken paryz. Sondyqtan halqymyzdyń aldyńǵy leginen alyp qalǵan sol asyldardy halqymnyń ózine qaıtarý maqsatymen sybyzǵy týraly bilgenimdi yqshamdap jazyp sizderge minekı, usynyp otyrmyn.
«Myń ólip, myń tirilgen» qazaqtyń ǵasyrlar boıy tartpaǵan azaby bar ma edi, sybyzǵynyń muńly daýysy, zarly úni úshin de osy aspappen halqymyz muńdas bolǵan sekildenedi. Kónekóz kóptegen kúıshilerden estigenimde sybyzǵynyń alǵash týyndaǵan tarıhy bylaı eken: Áldiler álsizdi basynǵan zar zamanda, erte-ertede bir qaraý baı bolypty. Sol qaraý baı ıeli bolsa kúnin joqtaıdy dep qaptaǵan qalyń malyn panasyz eki jetim balaǵa baqtyrypty.
Eki balany elsiz, shóbi shúıgin, sýy mol bir ıen taýǵa alyp baryp malymen tastap, ózi syrtynan baqylap júredi eken. Eki bala maldan kóz jazsa baıdyń zahary qatty, kúndiz jalańaıaq, jalańash qalyń qoıdyń eki shetinde tyzdaqtasa, túnde boran men bóriden qorqyp kirpik ilmeı kúzetedi. Bir toqtysynyń tańyn qasqyr tartyp ketse de baıdan taıaq jeıtin beıbaqtar amalsyzdan osylaısha beınet shegip júre beripti. Ekeýi eseıińkireı kele kishiregi kúndiz qoı jaıady eken de, eresekteýi lashyǵyn jóndep, otyn-sýyn daıyndap, tamaq istep, ekeýiniń kıim-keshegin jamap-jasqap, túnde qoı kúzetedi. Kúnderde bir kúni kishi detim qoıyn shalqar tóske bettete qaptatyp tastyń ústine otyra ketedi. Otyrǵanda ne isteıdi, taǵdyr tálkegimen dúnıeden attanyp ketken ákesi men sheshesin saǵynady, óz úıi-óleń tósegi, bul kúnde ornasy qalmaǵan qara kúrkesin saǵynyp sábı kókiregin sher kerneıdi. Onyń syrlasy jel ǵana. Osylaısha oıǵa shomyp otyrǵanda yzyldaǵan bóten bir daýys estiledi. Daýys qyrat jaqtan shyqqanyn ańǵarady. Qustyń ıa ańnyń daýysyna uqsamaıdy, ury-qary birdeńe bolar dep zyr júgire qoıdyń shetin qaıyryp, basqa jaqqa buryp ketedi. Bir emes-aý birneshe kún bul mańǵa malyn jýytpasa da jáne birde álgi jaıylymǵa qaıta alyp kelip qulaq salsa yzyldaǵan daýys taǵy da ánge basady. Qasqyrdyń, urynyń dybysy ántek emes. Myqtasa qaraý baıdyń qatty taıaǵyndaı shyǵar táýekel, ne bolsa da áýselesin kóreıin dep bala tyńdaı-tyńdaı álgi daýystyń «ıesine» qaraı birte-birte jaqyndaıdy. Yzyldaqty sonda ǵana kóredi. Ol ne eken deısiz be? Iá ol ań men qus ta, ury qaraqshy da emes, basyndaǵy búri men japyraǵyn mal jep ketken sary qýraı bolyp shyǵa keledi. Bala tań qalady, jany bar ma, joq. Aýzy, muryny bar ma, joq. Degenmen jel qattyraq eskende daýysy qattyraq shyǵady, jel basylyńqyraǵanda báseńdeıdi. Biraq adamnyń eńiregenindeı, óksigenindeı aıanyshty ún shyǵarady eken. Daýysty tyńdaı otyryp jetimniń sheri qozǵalyp, ere jylap ózi de eńirep alady. Myna qýraı jansyz bolsa da balaǵa ún qosyp ekeýi qatarlasa ańyraıdy. Japadan jalǵyz qoı jaıǵanda ermek ǵana emes-aý, ózine muńdas serik tapqanyna qýanady baıǵus bala. Osydan bylaı ishi qýys, basy sholtıǵan sary qýraıdyń qasyna kúnde kelip án qosa muńdasýdy ádetke aınaldyrady. «Dombyra-shattyqqa, sybyzǵy-muńlyqqa» dep karıalar beker aıtpaǵan ǵoı. Biraq qýraǵan qýraı túgil taý ekesh zańǵar taýdyń ózi mújilip tozbas pa, álgi ándetkish sary qýraıdy bir kúni mal syndyryp, jegenin jep, uzyndaý bir bóligin ornyna tastap ketkenin kórgen bala qatty ókinedi. Jan joldasynan aıyrylyp japa shekkendeı qapalana otyryp synǵan qýraıdy qolyna alsa qýraı taǵy da yzyldaǵan sekildenedi. Sóıtse bul qýraı ósip ornynda turmasa da qýys jaǵy jeldiń ótine qaraǵanda ún shyǵaratynyn endi biledi. Qolǵa alyp, keıde belge qystyra júrip, jelge úrletip dybysyn tyńdaýmen bolady. Sóıte kele úp degen jel joq tymyq kúnderde eringe tósep adam úrlese de dybys shyǵarady eken, bala qatty qýanady. Tipti aýyzben úrlep nendeıbir oıdy osy dybyspen jetkizýge bolady eken. Bala qaýyp-qaýyp, aýzyn jelge toltyra qatty-qatty úrlegende tipten keremet dybystardy neshe túrli naqyshpen shyǵarady. Qyryq qubylǵan sol muńly daýysqa eltip, onymen ún qosa ózi de eńirep esi ketken bala baıǵus sol kúni kúnniń batyp, túnniń bolǵanyn da ańǵarmaı qalypty. Áıteýir óz erkimen qosqa betalǵan qoıynyń sońynan eńirete júrip ere beripti, ere beripti. Al qosta qalǵan eresekteý jetim bul nege túnge qaldy, qoıyna qasqyr shapty ma, ury tıdi me dep alańdap izdep shyǵyp, tastaı qarańǵy túnde taba almaı qańǵyp júrip syzyltyp shyqqan bir dybys qulaǵyna shalynyp, sol dybyspen jetse, qoıy din aman, qoı sońynda áldenesin syzylta eńiretip serigi kele jatqan eken deıdi. Sonymen bul aspapty bastabynda «syzylǵy» dep ataǵan eken. Talaı zaman ótkende bizdiń qazaq túndikti «túńilik» dep sóz lámine qaraı sál buryp ataıtyny sekildi syzylǵyny «sybyzǵy» atandyrǵan. Sybyzǵynyń kúıin tyńdaı otyryp bastan keshken qasiretterin eske alyp egiletin burynǵy aqsaqaldar. Sonymen qosa olar sybyzǵyny qoı jaıǵan qoıshydan týǵan óner deıtini osy ańyzǵa dóp kelmes pe. Osy ańyzdyń ózi halqymyz aýyz ádebıetiniń bir bólshegi ekendigi de aıdan anyq...
***
Bizdiń qazaq ejelden saýyqshyl, ánshi, kúıshi halyq. Óziniń kóńilin kóteretin, jan lázzatyn alatyn rýhanı azyǵyn ózi tapqyrlyqpen qoldan jasap alyp otyrǵan. Kóne eskertkishterdiń qazba derekterine qaraǵanda dombyra, sazsyrnaı, jetigen, sybyzǵy tárizdi mýzyka aspaptary bizdiń arǵy atalarymyzdyń qolynan týyndap, basqa jurttarǵa taralǵan. Ol aspaptar násilimizge, salt-sanamyzǵa uqsas beınelengen ári janǵa jaıly, jarasymdy keledi. Sybyzǵy áýeni qazaq balasynyń júrek qylyn shertedi, onyń kúıleri qaı-qaıdaǵyńdy esińe túsirip, tarıhı qıyn keshýlerden shejire shertedi. Joqtaý jyry aıtylǵanda jubatý aıta otyrsaq ta, «Jaraıdy, az jylap ta alsyn, sheri tarqaıdy» demes pe edik, sybyzǵy kúıi de adamǵa sondaı áser etedi. Sol ereksheligi úshin halqymyz dombyrashy, sybyzǵyshylaryn bek qadirleıdi. Ár zamannyń ózine tán unamdy áýeni bar. Búgingi ár ulttyń saz áýenderi óz-ózine jaqsa da qazaqtyń birtalaıyna dańǵaza, daryldaq bolyp sezileri anyq. Al nar ıdiretin, qýǵynǵa ketken jylqyny qaıtaratyn qobyz, sybyzǵy únderi qaı qazaqtyń janyn baýramasqa. Sondaı sıqyrlyqty ıgergen neler dúldúl kúıshiler bolypty. Burynǵynyń sońy, búginginiń basy retinde sırek bolsa da solardyń sońǵy tuıaǵyn biz de kórdik.
Bizden burynyraq ótken sherýshi bıi Aqtaıuly Jylqyshynyń ádil bıligi, balýandyǵy Abaq Kereıge málim, al ol kisiniń sybyzǵyshylyǵyn bireý bilse, bireý bilmeıdi eken. Jylqyshydan Súkirbaı, Súkirbaıdan Dórbethan bı men Dálelhan general, Dálelhannan qoǵam qaıratkeri Bátihan, bulardy burynǵylar «qarakóktiń tuqymy» der edi. Jyqań týraly ańyz kóp. Solardyń birer jarymyn ǵana aıtaıyn:
Meniń estýimshe Jylqyshy Qazaq dalasynda týylyp, es bilgen tusynda Altaıdyń kún beti Qobdaǵa ótip, aǵalyq jasynda elin bastap teriskeı betine qonystanypty. Sol kisiniń jastaý kezinde Reseı jerinde úlken sıaz bolyp, kórshilik dástúrmen İle men Tarbaǵataıdan, bizdiń Altaı elinen de bı, tóre, baı, manaptardy shaqyrypty. Sıaz sońy toıǵa ulasatyndyqtan olar júırik attaryn, balýan jigitterin de ala barady. Sez aıaqtalǵan soń alaman báıgeni aıdap, balýandaryn shyǵarady. Sonda Reseı jaǵynan bir qara dáý shyǵyp keledi: Lypasy ǵana bar tyrdaı jalańash, tulaboıyna zyǵyrdyń maıyn jaǵyp, qara topyraqpen sylaǵan, shynjyrmen noqtalap tórt adam jetelegen, aýzyna qyzyl boıaý ezip urttatyp, ezýinen qandy kóbik burqyraǵan, jaraǵan býradaı shabynady. İle, Altaı, Tarbaǵataıdan arnaıy kelgen balýandar ony kórgende shoshyp ketedi, kúresýden tupa-týra bas tartady. Al balýandyqpen aty shyǵa qoımaǵan, atshy bolyp ǵana erip barǵan jas jigit Jylqyshy sonda eki bilegin túrip aqsaqaldardyń aldyna shyǵyp: «Bir de bireýimiz shyǵa almaý degen namys qoı, jyǵylsam jer kóterer, men shyǵaıyn, batalaryńyzdy berińizder!» deıdi. Biraq el aǵalary: «Qoı, shyraǵym, kúrespegen namys emes. Anaý haıýan seniń etińdi julyp jep, súıegińdi búrkip jiberedi, anyq namys sol» dep uıǵarmaǵan eken. Alaıda qara nópir halyq: «Qalaı bolǵanmende jastyń talabyn qaıtarmaıyq, shyq, beldes, kúsh atasyn tanı ma!» degen soń jas Jyqań maıdanǵa shyǵady. Noqta-júgenin sypyryp orys jaǵy qara dáýin qoıaberedi. Jyqań qarap turyp qalmaıdy, shapshań shalt qımyldap bir ıyqtan qaǵyp qalyp jalt berip óte shyǵady. Erepaısyz deneli qara dáý qolbańdap qaıta burylǵansha ashadan alyp jerge bir-aq urady da qazantolmastan jalǵyz nuqyp keri burylady. Dáýdiń aýzynan qandy kóbik laq etedi. Degenmen Jyqań qaıtar jolda júdeı bastaıdy. Sóıtse qara dáýdiń barmaǵy qalyń etke kirip ketken eken, bir sany qaraıa qalypty. Jaraqattyń ýytyn qaıtaratyn dári joq, jolaýshylar ár attyń ashshy teri sińgen ishpegin kezek-kezek oraǵanda isik qaıtady. Biraq bir sany solyp qalypty degen áńgimeni ákemniń aýzynan estigen edim. Ataqty kúıshi tólek Úrim Qujaıuly jáne aqyn, sheshen uzynmyltyq Amanbaı aqsaqal 1969 jyly jazda 89 jasynda maǵan sybyzǵy tartqyzyp otyryp aıtyp bergen. Kári sybyzǵyshylar Jyqańdy áskere kúıshi dep pir tutqan. Kóp kúı tartypty. Amal ne jazyp alar aspap bolmaǵan. Ol kisi Qobdaǵa 1850 jyldarda aýyp ketipti.
Jyqań Altaıdaǵy on eki ózendi on eki kúı ǵyp sybyzǵyda tartqan eken: Ertistiń toqyny, Aqqabanyń tolqyny, Buqtyń ózeni-mine osy úsheýi bizdiń qolymyzda osy úsh ózenniń ǵana kúıi bar. «Jylqyshynyń qońyr kúıi»: Jyqań el aǵalaryn jınap, úlken bir jumysty aqyldasyp bitirý úshin qońyrlata uzaq tartyp baryp sóz bastaıdy eken. Mysaly sazger bı Bejeń dombyrada «Keńes kúıi» dep shertip keńes bastaıdy eken. Jyqańnyń bizge jetken bir kúıi «Átteń Sarybel»: Jylqyshy bastaǵan zamanda ury-qary kóp bolypty. Olar jylqyny úıir-úıirimen aıdap ketedi eken. Sondyǵynan Jyqań jylqysyn qoraǵa ıirip, atyn erttep beldeýge baılap, sybyzǵy tartyp otyrady. Sybyzǵy daýysyna uıyǵan jylqy qorany aınala múlgip turady. Jyqań birde qalǵyp ketedi. Tórt ury beldeýdegi atynyń shylbyryn qıyp jiberip jylqyny qýa jónelgende Jyqań oıana kelip syrtqa shyqsa taǵaly taı qaldyrmaı túgel aıdap, anaý sary belden asyryp barady eken. Jyqań bir arqandy shýmaqtap bilegine ile salyp, sybyzǵysyn alyp jaıaý aqsańdap júgiredi. «Átteń sary bel, osy sary belge jetsem!» dep sary belge de shyǵyp sybyzǵyny tartqanda sybyzǵy daýysyn estigen jylqy tórt uryǵa boı bermeı bytyraı, buryla qashady da Jyqańa kelip ıirile toqyrap qalady. Sonda urylardyń bireýi kárteń adam: «Áı jigitter, mynaý beker adam emes eken, men baryp bileıin» dep jetip barsa sybyzǵysyn syzyltyp tartyp bir adam otyr, jylqysy ony aınala úıirilip qalǵan. Bul qasıetti adam eken dep sálem berip, oý siz kimsiz? dep suraıdy. Jyqań atyn aıtady. Ataqty balýan bı ekenin uǵyp, jazdyq, jańyldyq dep aıaǵyna jyǵylyp keshirim surap, arttaǵy serikterin shaqyryp, ustap alǵan jylqylaryn bosatyp, Jyqańdy qoltyqtap atyna qondyrady. Bul Jyqańnyń da qasıettiligi, qarystaı qara sybyzǵynyń da kıesi bolar. «Átteń Sarybel» kúıi osylaı týypty. Jyqańnyń bir kúıi «Qaıran Báteken», «Zar jalǵan» dep te atalady: «Jasanǵan kúni dos kelmes, jaraqty kúni jaý kelmes», «Qyzylaıaq» degen jaý tıgeni osylaı bolǵan. Elý adam tosynnan jetip kelip, aýyldyń jelidegi qulyndarynyń noqtasyn qıyp, jeti-segiz júz jylqyny aıdaı jóneledi. Jaý tıgeni týraly Jylqyshyǵa habar jetkenshe el qorǵany erjúrek Báteken batyr aq soıylyn alyp aqbozyna minip jaýdyń artynan qýyp jetip, elýdiń jıyrma shaqtysyn jalǵyz ózi soıylmen baýdaı túsiredi. Jyqańa sonda ǵana habar jetip, otyzdaı qol jıyp jetse, Báteken batyr «Jekpe-jek, jekpe-jek!» dep arystandaı aqyryp at oınatyp júr eken. Batyrǵa jekpe-jekke shyǵýǵa bata almasa da Jyqańmen kelgen otyz adamdy kórgen jaý jylqyny tastaı salyp Bátekeńe úımelep kelip uryp-soǵyp bezip beredi. Jyqańdar batyrǵa jetse, soıylyn jerge tireı tikesinen tik turyp kóz jumǵan eken. Qabyrǵasy qaqyraı qaıǵyrǵan Jyqań «Bul jalǵannyń aldy qyzyq, arty zar» deı otyryp, sybyzǵysyn alyp osy kúıdi shyǵarǵan eken. Endi bir kúıi «Jylyp ótken dúnıe». Jyqań qartaıyp, uzap shyǵa almaıtyn bolǵan kezinde ózi quralyptastar, ózgeler de kelip sálem berip, aýylynan at, úıinen qonaq úzilmepti. Birde bir kúıdi qonaqtar ortasynda tym uzaq tartypty. «Buryn estimedik, mynaýyńyz nemene degen kúı?» degen saýalǵa jaýap qatpaı-aq salaly saýsaqtarymen basyn sıpaı kúńirente basyp, basyp jiberip qalt toqtap:«Jylyp ótken dúnıe-aı!..» dep tereń kúrsingen eken. Kúıdi zerdesine quıyp alǵan zerek shákirtteri ol kúıdi osylaı atap, bizge jetkizgen eken. Jyqań tórt tesikti sybyzǵy tartady eken. Biz de sol dástúrdi jalǵastyryp kelemiz.
Qusman Maqmyrzauly Iahıa tegi.
QHR. SHÝAR. Úrimji, Erenqabyrǵa jaılaýy. 2016j
6alash usynady
