Qytaı óndirý-jasaý kásibi dúnıe júziniń nazaryn aýdardy. Osylardyń ishinde jýyrda iske qosylǵan «Sháńgań-jýhaı-aýmyn» alyp kópiriniń silkinske qarsy tózimdilik tehnıkasy dúnıeniń aldyńǵy qatarynan oryn aldy. Jalpy uzyndyǵy shamamen 55 kılometr keletin «Sháńgań-jýhaı-aýmyn» alyp kópiri iri tıpti teńiz attaǵan qatynas ınjenerıasy bolyp, alyp kópirdiń iske qosylýy Gýańduń-SHáńgań-Aýmyn shyǵanaq raıon qurylysyn jebeý jonynen, búkil el damýy jonynen keleli mańyz aldy.
Jýyrda tilshimiz osyndaı eren ınjenerıanyń zertteý jáne jobalaý jumystarynyń basy-qasynda bolǵan Gýańjoý ýnıversıteti ınjenerıa boıynsha jer silkinsine qarsy tózimdilikti zertteý ortalyǵynyń zertteýshisi, aǵa ınjener Órleýhan Qısaulymen alyp ınjenerıada qoldanylǵan ozyq tehnıka jáne ınjenerdiń eńbekteri jaıynda tilshilik ótkizgen bolatyn.
– Sálemetsiz be aǵa! Neshe kúnnen beri, sizge qatysty, sizdiń «Sháńgań-jýhaı-aýmyn alyp kópiriniń jer silkinsine qarsy jobaǵa» qatysqan eńbegińiz jáıli túrli ınformasıalardy kórip bilip, sizdeı myqty aǵalarmyzǵa máz bolyp, marqaıyp jatqan jáıimiz bar. Endeshe áńgimeniń basyn jaqynda iske qosylǵan dál osy uly kópirden bastasaq, «Sháńgań-jýhaı-aýmyn alyp kópiriniń jer silkinsine qarsy joba» jumysy qashannan bastap isteledi, osy ınjenerıany jobalaý barysynda siz qandaı mindetter arqaladyńyz?
– Men 2010 jyly «Sháńgań-jýhaı-aýmyn» uly kópiriniń silkiniske qarsy tózimdiligin jobalaý mindetiniń aldyńǵy kezeńdegi zertteý jumysyn ústime aldym, bir jyl ýaqyt shamasynda, men «Sháńgań-jýhaı-aýmyn» uly kópirine úılesetin «Silkinisti jeńildetý jáne tosý» shara doklatyn jasap, kóp jaqtyń maquldaýyna ıe boldym. 2011 jyly memlekettiń túıindi ınjenerıasy bolǵan «Sháńgań-jýhaı-aýmyn» uly kópir nysanynyń silkinske qarsy tózimdiligin jobalaý jáne tózimdiligin sapalandyrý arnaýly zertteý nysan mindetin resmeı bastadyq. Jalpy kópir turǵysynan alyp qaraǵanda, «Silkinsti jeńildetý jáne tosý» sharasy basty qoldanǵan ozyq tehnıka retinde, kópirdiń silkinske qarsy tózimdiligin jobalaýda jaqsy negiz qalady. Bul kópir dúnıe júzi boıynsha teńiz ústinde salynǵan eń uzyn kópir bolyp, qurylstyń qıyndyǵy tótenshe zor, «Silkinsti jeńildetý jáne tosý» syndy osyndaı ylǵary ádis-amal búkil kópirdiń silkiniske qarsy tózimdiligin barynsha arttyrdy. «Silkinsti jeńildetý jáne tosý» jobasy buryndary istetilip júrgen dástúrli silkinske qarsy sharalarmen salystyrǵanda, qarapaıym jolmen qıyndyqty jeńe alǵan ádis shara bolyp qaraldy, ıaǵnı artyq tehnıka istetpeı-aq, búkil kópirdiń silkinske qarsy tózimdilgin barynsha arttyra aldyq.
– İri qurylystardyń joba mindetinen tys, siz jáne mádenı muralardy jer silkinisinen qorǵaýǵa qatysty zertteý nysandaryn da qolǵa alyp belgili natıjeler jaratyp júrgendigińizden habarymyz bar. Endeshe mádenı muralardy jer silkinsinen qorǵaýdyń qandaı mańyzy bar? Ol qandaı tehnıkany qajet etedi?
– Ýynchýan zor jer silkinisi kezinde, men Shı-an qalasynda is saparda júrgen bolatynymyn, ol kezde, Shı-an qatynas ýnıversıteti meni silkinske qarsy leksıa jasaýǵa usynys etti, men halyqaradaǵy bir qydyrý jer silkinsine qarsy tehnıkalardy tanystyrdym, leksıa maıdanynda otyrǵan Shı-an beı-lın murajaıynyń shýjıy sońynan maǵan mádenı muralardyń búliný jaǵdaıy aýyr ekendigin aıtty. Keıintinen, biz bir qydyrý murajaılardyń apattan keıingi búliný jaǵdaıyna tekserý-zertteý jasadyq. Mádenı muralar elimizdiń baǵa jetpes asyly, egerde bular búlinetin bolsa, qaıta qalpyna kelmeıdi, sondyqtan mádenı muralar bizdiń qorǵaýymyzdy asa qajet etedi. Kóp uzamaı, menElimizdiń tuńǵysh retki baıyrǵy mádenı muralardy zertteý nysanyn uıymdastyrdym ári osy zertteýdi shı-an beı-lın murajaıyndaǵy alǵashqy toptaǵy 10 neshe memlekettik birinshi dárejeli mádenı murany qorǵaýǵa qoldandyq, bul nysan baıyrǵy mádenı muralardy jer slkinisinen qorǵaýdaǵy tehnıkanyń tyń jolyn ashty. Osy nysannan keıin, men elimizdiń tarıhı mádenı murasy men adamzat órkenıet murasyn ónimdi qorǵaýda eseli "Eńbek sińirdi" degen ataqqa ıe boldym. Sońǵy kezderde, Beıjıńdegi gýgúń murajaıy osy tehnıkalyq sharany gýgúń saraıyndaǵy mádenı muralardy jer silkinisinen qorǵaýǵa qoldandy, bul nysan keıintinen, Qytaı qurylys nysanynyń syılyǵyn enshiledi. Mádenı mura tarıhtyń qaldyryp ketken asyl murasy, ony jer silkinisinen qorǵaý basqada qurylymdyq qurylystardy jer silkinsinen qorǵaýdan bólekshe. Mádenı murany qorǵaý ári ásilgi beınesiniń búlinýge ushyramaýyna kepildik etý óte mańyzdy, sondyqtan bizdiń qoldanǵan «Silkinsti jeńildetý jáne tosý» tehnıkamyz dál osy qıyndyqty jaqsy sheshetin ozyq tehnıka.
– Aǵa, oqý maǵulymatyńyzǵa toqtalasaq, 2005 jyly siz «Shetelde oqyǵan 1000 adam qataryndaǵy joǵary dárejeli zıaly salaýatymen» el ishinde zertteýshi bolǵan ekensiz, qazir Gýańjoý ýnıversıtetynde zertteýshisi bolyp qyzmet óteısiz, endeshe arman qýyp, bilim izdegen shaǵyńyzdan azdap áńgime sherte otyrsańyz? Jer silkinsine qatysty kásippen qaı kezde qalaı aralasyp edińiz?
– Ótken ǵasyrdyń 80 jyldary qatynas qatty qolaısyz bolatyn. Men Kóktoǵaıdan Úrimjige 3 kún avtobýsqa otyryp, odan Úrimjiden poezge otyryp 72 saǵattyq joldy basyp Beıjıńge áreń jetetinmin, odan Dálıenge barý úshin jáne 24 saǵattyq joldy basamyn, barlyǵy qatty oryndyq, keı kezderi tikeden tik turyp barýǵa da týra keledi. Tolyq kýrstegi kásibim mehanıka edi, óz armanym boıynsha aspırant kezimde mehanıka kásibin jalǵasty oqydym. Mehanıka kásibi barlyq kásip túriniń negizi bolyp qaralady. Meniń aspırant kezimdegi dısertasıam silkinske qarsy týraly bolatyn, sonymen Japonıa shyǵys soltústik ýnıversıtetynde doktorlyq oqyǵan kezimde silkinsike qarsy tózimdilikti zertteý salasynda arnaýly zertteýler jasadym.
– Japonıada kóp jyldar bilim aldyńyz, endeshe silkinisten saqtaný salasynda eki eldiń artyqshylyqtaryn qaı jaqtardan baǵalaısyz?
– Qytaı men Japonıa dúnıedegi jer silkinisi kóp týylatyn elder sanalady. Silkinisten saqtaný salasynda eki eldiń óz artyqshylyqary bar, jobalaý ıdeıasynan alyp aıtqanda, eki el dúnıeniń aldyńǵy leginde turady, áıtkenimen, naqtyly tehnıka men ádis-amal qoldanýda Japonıa bizden ilgeri desem bolady. Bul bizdiń úırenýimizge tatıdy. Elimizdiń sharýashylyǵynyń úzdiksiz damýyna baılanysty, memleketimiz apattan saqtanyp, apatty azaıtý jaǵyndaǵy qosylymdy barynsha arttyrdy, alda bul kásiptiń damýy barǵan saıyn jaqsarady, elimiz tek el ishine emes, búkil dúnıe júzine orasan zor úlester qosatyndyǵyna senemin.
– Iá, aǵa, aldaǵy saparyńyz tipti de nurly, tabysty bola bergeı. Óz kásibińizdiń bıiginen kórine berińiz, búgingi tilshligimizdi qabyldaǵanyńyzǵa kópten kóp raqymet!
Suhbattasqan: Aınur Gimińǵazy qyzy
6alash usyndy
