Qarshyǵa
苍鹰 cang ying
Accipiter gentilis
Qarshyǵa arktıka men antraktıkadan basqa jerlerdiń bárinde kezdesedi. Kóbinese orman, qalyń buta, aǵash ósken taý bókterin mekendeıdi. Dene turqy 28-114sm, salmaǵy 800-1500 kıllogram. Tumsyq, tuıaqtary qara, saýsaqtary salaly. Qorazy men mekıeniniń túsi uqsas. Uıasyn aǵashqa, jartas, shyńǵa, jerge salady.
Jylyna 3-4 jumyrtqa basady. Qarshyǵanyń uıa salyp, ónip ósken jerine qaraı ony túr-túsi de alýan túrli. Qazaq ańshylarynyń búrkitten keıin ańǵa eń kóp salyp, qolǵa ustaıtyn qusy qarshyǵa bolǵan. Ony búrkit sıaqty baptap, baýlıdy. Jaqsy bap kórgen qarshyǵa qaz, úırek, dýadaq, ular, aqqý, qyrǵaýyl, sańyraý qur sıaqty qustarǵa túsedi. Sondaı-aq, qoıan, aq tıin, alaqorjyndardy da iledi. Ańǵa salatyn qus bolǵandyqtan qarshyǵa kóp aýlanǵan. Sondyqtan olardyń sany jyldan jylǵa azaıyp keledi.
Qarshyǵa-óte batyl, jyrtqysh qyran. Qaz-úırek, ular, dýadaq, qyrǵaýyl, qur, sańyraý qurdan bastap, torǵaı tuqymdastarǵa deıin ala beredi. Júgirgen ańnan aq qoıan, kókshe qoıan, tıin, tyshqan tuqymdastarǵa deıin ustaıdy. Sırekteý bolsa da, túlki, qarsaq alatyndary da bar.
Qarshyǵa óte kezegen, shabyttap ushqysh, ár shabytta shalqar kósh jerdi aralap, keıde júzdegen shaqyrym jerlerdi aınalyp qaıta beredi. Qarshyǵanyń eń kúshti qarýy óte sheber ushatyndyǵy, epti, aılaly, oralymdy bolýy. Qarshyǵanyń dene turqy ár túrli. Eń kishisiniń turqy-bir qarys synyq súıem, eń zory-tórt súıem. Keıde odan da úlkeni kezdesedi.
Qanat shalǵylary qysqalaý, al ushqanda doǵaldaý bolyp kórinedi. Quıryǵy uzyn, qanaty men quıryǵy onyń ushý mánerine úlken ózgeshelik týǵyzǵan. Ol saǵatyna 80-90 shaqyrym qashyqtyqqa usha alady. Orman-toǵaı arasynda, tar jerde, tar aıada, tas shaqpaqtardyń arasynda óte epti uıtqyp usha alady. Aspanda samǵap ushýdan góri jer baýyrlap, buqpantaılap ushý máneri basym. Óz aýyna (jemine) ıek artpadan shap beretin qarshyǵa minezine oraı qazaq qusbegyleri – «Qarshyǵa-qustyń urysy» dep te ataıdy.
Kózderi sary shegir. Al keıbiriniń kózderi qyzǵylt shegir. Tumsyq, tuıaq múıizderi qara, tanaýynyń tesigi japsarlaý. Saýsaqtary salaly, Sıraq sany uzyn, ańǵary bıik. Qarshyǵa uıasyn ylǵı da aǵashqa salady. Ekiden úshke deıin jumyrtqa taýyp, bir aı mólsherinde balapanyn basyp shyǵarady. Bir jarym aı shamasynda balapandar uıadan ushady.
Qazaq qusbegyleri qarshyǵany kóp jaǵdaıda tor, tuzaq jáne basqa ádistermen túzden ustaýdy salt etken. Qarshyǵa jáne qarshyǵa tuqymdastar qusqa, ańǵa túskende eki aıaǵyn qarý etip, ony salǵan jerinen jibermesten, ustaǵanynyń jany shyqqansha, aýyz salmaıdy. Al ań-qusty basyp otyrǵanda, odan aıyrý-qarshyǵa babyndaǵy eń úlken sát. Mundaıda shoshytyp, seskendirip, qorqytyp almaý jaǵyna óte muqıat bolý kerek. Bul qyran tym shytyrlaq, ashýshań, naz minezdi qus. Shoshynyp, kóńili qalsa, órekpip, shalqaqtap, syrǵaqtap, ashýy basylmaı áýre etedi.
