Qurqyltaı
(攀雀 （pan que
Remiz pendulinus
Qurqyltaı – torǵaı tárizdiler otrıadynyń bir týysy. Dene turqy kishileý, 11 santımetr shamasynda, salmaǵy 20 gram mólsherinde. Bastary kóbinese sur tústi, bastaryndaǵy qara jolaǵy erekshe kózge túsedi. Tumsyǵy – jińishke, úshkir, qalypty uzyndyqta.
Eýropa men Azıaǵa keńinen taraǵan, munda Reseı, Mońǵolıa, Chaýshıan, Japonıa, Pakıstan, Indıa qatarly memleketterge elimizdiń Hıluńjıań, Jılın, Láýnıń, Nıńshá, Shınjıań qatarly ólke, raıondary men Hýabeı, Chańjáń ózeniniń orta tómen aǵarynan tartyp Iýnnan ólkesine deıingi jerlerge taralǵan. Jaıshylyqta ózen, kólderge jaqyn qaıyń, terek, tal aǵashty toǵaıly mekenderde tirshilik etedi, qurqyltaı 1500-1700 metr bıiktikke deıin mekendeıdi. Túrli nasekomdardy kóp qurtatyndyqtan orman men baqqa paıdaly.
Uıasyn qyl, jún, ósimdik talshyqtarynan toqyp, silekeıimen jelimdep, eki búıirinen kirip-shyǵatyn tesik qaldyryp, eki butaqtyń túıisken jerine ne jýan butaqqa salady. 6-7, keıde 8-10 jumyrtqa salyp, 12-14 kúnde balapan shyǵarady. Uıany qorazy salady, jumyrtqany mekıeni basady.
Qurqyltaı úlpekti tumsyǵymen tistep ákelgen soń uıa jasalyp jatqan Tustan qashyǵyraq ornalasqan jińishke butaqqa qonady da, tumsyǵyndaǵy úlpekti túsirip almaı bir aıaǵymen ony basady. Budan soń úlpekti tabanynan bólshektep, babyna keltire sozady. Qus osylaı babyna keltirip alyp, úlpekti tabanymen butaqqa qysady da, tabannyń astynan úlpekti birtindep soza túsip, jipti Shıratý úshin butaqqa orap, órmeleı bastaıdy. Jip daıyn bolǵanda qus uıasyna ushyp barady da, enetin aýyzdan tómenirek (ushyp kelip uıaǵa birden enýi sırek kezdesedi) jipti ilip qoıady.
Qurqyltaı udaıy bolatyn aǵashtardyń bórik basynda óziniń bar ekenin «Tsssıı … tsssıı» degen nazdy izińmen jıi aıqyn bildiredi. Qolǵap tárizdi erekshe uıany jyl saıyn jańadan toqıdy, keıde oǵan saqtalǵan eski uıalardyń mamyǵy men tinin paıdalanady.
Qurqyltaı – Qasıetti qus. Ol uıasyn ań-qus kóp bolatyn qalyń, ný ormanda emes, qaýpy azdaý toǵaıdaǵy bıikteý aǵashtyń ushar basyndaǵy butaǵyna silekeıimen aralastyryp, toqyp «İledi» . Biraq berik bekitetini sondaı, jelmen terbelse de jerge túspeıdi. Oǵan adam túgili, jorǵalaǵan jylan da jete almaıdy. Óıtkeni jylan qansha jarmassa da butaqtyń ıilgishtiginen jerge syrǵyp túsip qalady.
Qurqyltaı qusynyń uıasynyń qazaqy emdik qasıetteri
Ertede medıtsıná damymaı turǵan kezden-aq qazaq halqy aýrýdan aıyqtyrar amaldardy bilgen. Tabıǵattyń bergen syıyn óz múddelerine paıdalana alǵan. Ósimdikterdiń tamyry, gúli, japyraǵy men janýarlardyń múıizi, súti, eti sonymen qatar qustardyń uıasy men eti, qany sıaqty zattardan dári-dármek jasap, kez kelgen aýrýǵa shıpa tapqan. Sonyń biri qurqyltaıdyń uıasynyń emdik qasıeti. Halqymyz qurqyltaıdyń uıasynyń quıań, bel, býyn, nesep joly aýrýlaryna emdik qasıeti bar dep sanaıtyn. Ol emdi ómirde qoldanyp ta kórgen. Bir nárestege zar bolyp júrgenAta-analardy osy qurqyltaıdyń uıasymen emdep jazǵan. Sondyqtan da bul qusty jaı qus emes kıeli qus baǵalaǵan. Ózi kip-kishkentáı bolsa da, tyıgizer paıdasy kóp, sonymen qatar qurqyltaıdyń uıasyn kezdestirip taýyp alǵan adam baqytty bolyp, dáýleti tasıdy degen boljam da bar bolǵan.
Qurqyltaıdyń uıasy eń aldymen búırek aýrýyna em dep bilgen. Búıregi sýyqtap-syzdaǵan, onda qum, tuz bar adamdar qurqyltaıdyń uıasyn ortasynan ekige bólip, ony eki búırekke tańyp, syrtynan jyly orap qoıǵan. Qurqyltaı uıasy búlinbeıdi, sasymaıdy. Sondyqtan búırek sýyqtaǵanda ony qaıtadan qoldana bergen.
Mine osy kishkentáı ǵana kózge kóriner kórinbes qustyń uıasynyń qanshama emdik qasıeti bar ekenin bireý bilsebireý bilmes.
Bul qus qasıetti de kıeli qus. Qurqyltaıdyń uıasy 80 túrli aýrýǵa em deıtin ٴsoz de bar. Olar radıkýlıt, sıstıt, qýyqtaǵy grijá, súıek syrqyraýy, býyn syrqyrap qaqsaýy, tamyrlardyń isinýi, búırek aýrýlary, Revmatızm, jynys joldary sýyqtaýy, jatyr aýrýlary, prostatıt, ádenómá, bedeýlik, qursaq kótermeý sıaqty taǵy da basqa kóptegen aýrýlarǵa em bolǵan eken.
Qurqyltaıdyń uıasyn qolǵa túsirýde kez kelgen ýaqytta qurqyltaıdyń uıasyn julyp alýǵa bolmaıdy. Balapan qanat qaǵyp ushyp uıa bos qalǵanda ǵana, keshke beıýaqqa qaraı alýǵa bolǵan. Áıtpese kıeli qustyń kıesi urady dep eseptegen.
Qurqyltaı uıasy negizi shoppen Jibekten turady. Eger qolyńyzǵa ustap jaqsylap qarasańyz asqan sheberlikpen toqylǵan kishkene tesigi bar sebet qapshyqty elestetedi. Sondaı-aq uıany kem degende 7 metr bıiktikke aǵash basyna salady. Jerden qaraǵanda bul kádimgi sebet qapshyqty aǵash butaǵyna ildirip qoıǵandaı kórinedi.
Alaıda qanshama jel qanshama jaýyn, boran bolsa da uıa sol qalpy tura beredi, úzilip jerge túspeıdi. Ne ushyp joǵalyp ketpeıdi. Óıtkeni uıasyn toqyǵanda osy qus óziniń áýizsilekeıin paıdalanady. Negizgi emdik paıdasy qurqyltaıdyń aýyz silekeıinde bolady. Taǵyda aıta ketetin jaıt. Qus uıasyn salýǵa jaqyn mańdaǵy aýyl úılerin ańdıdy eken. Sebebi Jibek jipti sol úılerden urlap alady. Sondaı-aq Jibekten basqa, maqtadan nemese sıntetıkadan jasalǵan matalarǵa tyıispeıdi. Mine sol úshin bolsa kerek uıasyn adamdarǵa paıdalanýǵa qaldyrady deıdi. Adamzattyń arqasynda uıa soǵyp, balapany ushqan soń sol uıany sol adamzatqa emge tastap ketedi...
Daıyndaǵan: Baýyrjan Qumaruly
6alash usynady
