Djomolýngma (Everest, Everest) – jer betindegi eń bıik shyń. Qytaı men Nepal shekarasyna ornalasqan bul shyńnyń bıiktigi – 8844,43 metr. Jyldyq temperetýrasy 34 gradýs shamasynda bolsa, únemi 7-8 bal, keıde 12 balǵa deıin boran soǵady. Onyń tóńireginde teńiz deńgeıinen bıiktigi 7000 metrden asatyn 40 shyń bar.
Djomolýngma ataýy qalaı shyqqan?
Djomolýngma shyńy tıbet tilinde «Gomolangma», nepal tilinde «Sagarmatqa» dep atalady. Mundaǵy «qomo» sózi «áıel perızat» degen maǵyna berse, «langma» – ana tulǵasy degen sóz. Eki sózdi qossaq, «Uly jerdiń anasy» degen ataýdy bildiredi. «Sagarmatqa» kóktegi perızat degen uǵymdy meńzeıdi. Al «Everest» ataýy bolsa Djomolýngma shyńynyń bıiktigin ólsheý mekemesiniń bastyǵy Georgı Eýresttiń (George Everest) atymen baılanysty shyqqan. Gımalaı taýynyń silemindegi bul taýdy qazaqtar «Bulanaı shyńy» dep ataǵan degen sóz bar. «Bulannan úlken ań bolmas, Bulanaıdan bıik taý bolmas» degen turaqty sóz tirkesi osy Djomolýngmaǵa baılanysty aıtylsa kerek. Endeshe biz «Bulanaı» dep burynǵy atyn atamasaq ta, orys tiliniń yqpalynda ketip «Djomolýngma» dep atamaı-aq, «Jomalańma shyńy» dep qazaq tiliniń ıkemine qaraı aıtqanymyz oryndy sıaqty.
Jomalańmaǵa alǵash ret kim shyqty?
Jer betiniń aıdary atanǵan Jomalańma shyńyna shyǵýǵa qulshynǵandar da az emes. Atap aıtqanda, ótken ǵasyrdyń basynan bastap bul shyńǵa shyǵýǵa qulshynǵan shyńshyldardyń armany 1953 jyly ázer iske asty. Osy jyldyń 29 mamyrynda Edmýnd Hılları men nepaldyq Tenzń Norgaı shyńnyń tóbesine shyǵyp, adamzattyń jer betindegi eń bıik shyńdy baǵyndyrýynyń altyn paraǵyn ashty. Alaıda ǵylym-tehnıka qanshalyq damyp, adamzattyń jaratylystyq zańdylyqtardy túsiný tanymy tereńdegenimen, shyńǵa shyǵýdaǵy mehnattar men qaterler áli azaıǵan joq. Ottegi shalań, únemi boran soǵyp, qar kóshkini túsetin Jomalańma shyńyna shyǵý úshin álpınıserge basyn báıgege tigýge týra keledi.
Qatysty derekterge qaraǵanda, atalǵan shyńǵa shyǵýshylardyń kóbi úsip óledi nemese júrek qyzmetiniń álsireýinen jan úzedi eken. Máselen, 1923 jyldan 1999 jylǵa deıin 1169 adam shyńǵa órmelep, onyń 170-i mert bolsa, 2000 jyldan 2016 jylǵa deıin shyńǵa shyǵýǵa áreket jasaǵan 5832 adamnyń 112-si janynan aıyrylǵan. Aýanyń shalańdyǵynan, mı qyzmeti álsirep, rýhanı jaqta qalypsyzdyq týylatyn, ózin-ózi met qylatyn jaǵdaı da kezdesedi. Tipti kózine qaıdaǵy nárseler elestep, esi aýysatyndar da bolady. Mine, osyndaı jaǵdaılardan shyńǵa shyǵam degen ár 29 adamnyń bireýi óledi eken.
Sheteldik álpınıserdiń esepteýinshe, Jomalańma shyńyna shyǵýǵa 60 myń AQSH dollary qajet. Biraq bul aqsha men joǵaryda aıtylǵan qaterlerge bola shyńǵa shyǵýǵa talpynǵandardyń qatary azaıǵan joq. Kerisinshe, kóbeıip, shyń mańynyń ekologıasyna da aýyr nuqsan jetkizip jatqan kórinedi.
Shyńshyl ult – sharpalar
Jomalańma týraly aıtqanda sharpalar týraly aıtpaı ótý múmkin emes. Sebebi nepaldyq sharpalar dúnıege «Jomalańma shyńyna shyǵýshylardyń demeýshisi» degen atpen tanymal. Olar teńiz deńgeıinen 5000 metr bıik óńirde jasaıdy, shyńǵa shyǵýǵa asa sheber. 1953 jyly 29 mamyrda Edmýnd Hılları shyńǵa shyqqanda onyń kómekshisi bolǵan Tenzń Norgaı sharpa ultynan edi. Sodan bastap shyńǵa shyǵýshylardyń kóbi kómekshilikke, jol bastaýǵa, júk kóterýge sharpalardy alatyn bolǵan. Sharpalar ottegi torsyǵyn paıdalanbastan Jomalańma shyńynyń tóbesine shyǵa alatyn bolsa da, dúnıe halqy olardy shyńshyl retinde emes, shyńshyldarǵa júk kóterýshi retinde tanıdy. Bir qyzyǵy, olar Jomalańma shyńyn kıeli dep bilip, oǵan táý etedi. Eger kún kóris úshin bolmaǵanda olar bul shyńǵa shyqpas ta edi. Adamzattan eń alǵash bolyp shyńǵa shyqqan Tenzń Norgaıdyń ózi shyńǵa shyqqanyna ómir boıy ókinip ótken. Sharplarda rýlyq júıe áli saqtalǵan. Bir rýdaǵy qyz-jigitter úılenbeıdi, qalyńmal berý, qyz alyp qashý dástúri bularda da bar. Eki aǵaıyndy birlesip, bir áıel alatyn salty da saqtalǵan.
Jomalańmaǵa shyqqan áıgili álpınıser
1978 jyly ulybrıtanıalyq álpınıs Laı Hord Mısnar shyńǵa tuńǵysh ret ottegi torsyǵyn paıdalanbaı shyqsa, 2 jyldan keıin ol shyńnyń teriskeı betimen shyǵyp, «shyńǵa jalǵyz shyqqan adam» atandy. 1988 jyly Japonıa, Qytaı, Nepal shyńshyldary shyńnyń ońtústik jáne soltústik qaptalynan shyǵyp, «Jomalańmaǵa soltústik qaptalynan shyǵý múmkin emes» degen tanymdy ózgertti. Sol joly qytaılyq shyńshyl Dojı shyń basynda otteginsiz 99 mınýt aıaldap, Jomalańmanyń ushar basynda eń uzaq turǵan shyńshyl atandy. 2012 jyly nepaldyq Kámesherıa 9 kún ishinde shyńǵa 3 ret shyǵyp, rekort ornatty. 2014 jyly úndistandyq 13 jastaǵy qyz Fýrna Jomalańmaǵa shyqqan eń jas áıel zaty atandy. Nepaldyq Apa Sherpa 1990 jyldan 2011 jylǵa deıin Jomalańmaǵa 21 ret shyǵyp, atalǵan shyńǵa eń kóp shyqqan adam atansa, 2013 jyly 80 jastaǵay japondyq qarıa Iýıtıro Mıýra Jomalańmaǵa shyqqan eń qart adam retinde tarıhta qaldy.
Jomalańmaǵa eki ret shyqqan qazaq
Aıǵa aıaǵy jetken qazaqtyń jigitteri Jomalańmaǵa da shyqty. Qazaqtyń aıaq izin dúnıeniń jotasyna qaldyryp, kók týymyzdy jelbiretken, ánuranymyzdy dúnıeniń jotasynda asqaqtatqan Maqsut Jumaevtyń esimi Jomalańmaǵa shyqqandardyń arasynda aıryqsha atalady.
1977 jyly Batys Qazaqstan oblysynda dúnıege kelgen Maqsut Saǵyntaıuly Jumaev – álemdegi barlyq «segiz myńdyq» shyńdardy ottegi quralynsyz baǵyndyrǵan tuńǵysh qazaq. Mundaı úlken qaterge bas tikken álemdegi 12 álpınısiń biri.
Qaısar júrekti azamat Qazaqstan men Qyrǵyzstandaǵy barlyq taýlardy baǵyndyrǵan. Álemdegi bıiktigi 8000 metrden asatyn 14 shyńnyń bárine onyń tabany tıdi. Olardyń bárine qosymsha ottegi qoldanbaı, jol bastaýshy (gıdter) men tasymaldaýshylardyń kómeginsiz shyqqan.
2007 jyly Azıanyń eń joǵarǵy núktesinde áýeletip ánuran shyrqaǵan otandasymyz Nur-Sultan qalasynyń 20 jyldyǵyna oraı Jomalańmaǵa ekinshi ret shyǵyp, shyńnyń ońtústik jáne soltústik qaptalynan da shyqqan sanaýly álpınıserdiń qataryna kirdi.
Maqsut Jumaev – QR álpınıser quramasynyń kapıtany, QR álpınızm sportyna eńbegi sińgen sport sheberi. 20 jylǵa jýyq álpınızmmen aınalysqan otandasymyz búginde áskerı salada qyzmet etedi.
Protezben shyńǵa shyqqan qart
Qytaı alpınısi Shıa Boıý Jomalańmaǵa shyqqan múgedek azamat retinde tanymal. 1949 jyly týǵan Shıa Boıý 1975 jyly Jomalańmaǵa shyǵa almaı, orta joldan qaıtqan serigine járdemdesem dep júrip, úsinip eki aıaǵynan aıyrylǵan. Biraq ol eki aıaǵy tizesinen kesilgen múgedek bolsa da, shyńǵa shyǵý armanyn aıaqsyz qaldyrǵan joq. Aıaǵyna ota jasatyp, uzaq ýaqyt emdelgen ol 2014 jyly Jomalańmaǵa shyǵý úshin Nepalǵa keledi. Alaıda 65 jasqa kelgen, múgedek qarttyń talabynan Nepal úkimeti bas tartypty. 2015 jyly qaıta ótinish jasaǵan oǵan Nepal úkimeti ruqsat bergenimen, dál sol kezde Nepalda 8,1 bal jer silkinip, shyńǵa shyǵýshylar qar kóshkininiń astynda qalyp, 22 adam qaza tabady. Shıa Boıý ajal aýzynan aman qalady.
2016 jyly shyńǵa qaıta órmelegen álpınıs shyńnyń ushar basyna nebári 94 metr qalǵanda surapyl qarly boran soǵyp, sharasyzdyqtan keri qaıtady. Bul onyń tórtinshi sátsiz sapary edi. Osydan keıin dárigerler oǵan taýǵa shyǵýǵa bolmaıtynyn neshe ret eskertse de, alǵan betinen qaıtpaı, 2017 jyldyń sońynda shyńǵa shyǵýǵa taǵy tizimdeledi. Biraq 2018 jyldyń 1 qańtarynan bastap Nepal úkimeti múgedekterdiń, kemtarlardyń shyńǵa shyǵýyna tyıym salǵan-dy. Esh amaly qalmaǵan Shıa Boıý Nepal joǵary sotyna aryz beredi. Sot onyń aryzyn oryndy dep qarap, onyń shyńǵa shyǵýyna eń sońǵy ret ruqsat beredi. Sáti bolǵanda, 69 jasqa kelgen Shıa Boıýdyń armany oryndalyp, 2018 jyly 14 mamyrda Jomalańmaǵa shyǵyp, «Protezben Jomalańmaǵa shyqqan adam» atandy.
Jomalańmanyń aýmaǵy búlinip bardy
Adamzat dúnıedegi eń bıik shyńdy baǵyndyrǵanymen, kerisinshe, onyń aranyń ekologıalyq ortasyna da oıran salynyp jatyr. Atap aıtqanda, shyńǵa shyǵýshylardyń qaldyrǵan qoqysy qazir shyń mańynyń basty bylǵanyshyna aınalǵan.
2003 jyly shyńǵa shyqqandar qaıtar jolynda 2 tonna qoqys jınaǵanyn málimdedi. Onyń ústine, shyńǵa shyǵar joldaǵy árbir qonalqy orynda 400 tonnadan astam qoqys úıilip jatqan kórinedi. Mamandardyń aıtýynsha, eger Jomalańma shyńynyń ekologıalyq ortasy búlinetin bolsa, ony ońaltýǵa ondaǵan jyldar ketedi eken.
Alǵash ret shyńǵa shyqqan Edmýnd Hılları shyńǵa shyǵyp-túsken soń, shyńǵa shyǵar joldaǵy qoqysty kórip qatty ashynǵanyn aıtypty. Sodan beri ol shyńǵa betaldy shyqpaýǵa, ol aranyń ekologıalyq ortasyn qorǵaýǵa úndeý jasaýmen keledi.
Qalıakbar ÚSEMHANULY
6alash usynady
