– Adam "shyr "etip dúnıege kelgende peshenesine kim bolatyndyǵy belgili deıdi. Óner adamynyń tabys jolyn qýsaq sonaý sábı shaǵyndaǵy kishkentáı qyzyǵýshylyǵynan bastaý alǵanyn bilemiz. Al siz bala kezińizde sýretshi bolamyn dep oılap kórdińiz be?
– Adam balasynyń jastyq shaǵy árqandaı bir esti jan úshin aıtqanda aldaǵy bolashaqqa talpyný ǵylym, bilim, mádenıettiń tetigin ıgerýdegi kezek kúttirmeıtin mezgil ekendigin barlyǵymyz bilemiz. Qońyr qalta shańyraqta dúnıege kelgenimmen aqylǵa yrǵyn ákeniń tárbıesinde boldym. Ol kisi adam bolý, ónerli bolý jaıly áńgimeni kóp aıtatyn edi. Desede sol baqytty kúnniń ýaqyty uzaqqa barmady. Jastaıymnan ákemnen aıyrlsam da qormal anamyz tirshilktiń ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp júrip, ortalaý mekteptiń tabaldyryǵyn attadym. Otbasymyzda bir tústiden jalǵyz bolǵandyǵymnan ba? áıteýir, aldymdaǵy aǵalarym, artymdaǵy baýyrlarym meniń oqý oqyp, bilim alýymaAıyryqsha kóńil bóletindigin ishteı qatty sezip júretinmin. Desede, es bilip, etek jıǵannan bastap anamyzdyń jamaý-jasqaýlaryna, jún tútip, urshyq ıirýine, jıek basyp, syrmaq tigýine qolqabys tyıgize júretindigim áli esimde. Biz tektes armanshyl jastardyńbylym alatyn kezi kóp qıynshylyq boldy. Amal ne?! armandaǵan talaı-talaı qymbatty ýaqyttarymyz aq tańdaq bolyp ótip jatty. Jaýynnan soń Jaýqazyn ǵoı, baqytymyzǵa jaraı ýaqyt ótkizip alsaqta ańsaǵan armandy kúnderimizge de jettik.
Ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynyń sońǵy kezinde Shınjáń kórkemóner mektebi (qazirgi Shınjáń kórkemóner kolleji) oqýshy qabyldaıdy eken degen habar qulaǵyma tıdi. Osynyń aldyndaǵy kezderimizde jaratylstyq bilimderdi jarytyp oqyǵanymyz belgili edi, sondyqtan azda bolsa qazaqı oıý-órnekten beıimim bolǵandyqtan atalǵan mekteptiń syzýshylyq kásibine synaý berýge Bekidim. Synaý bergen edim, nátıjesi jaman bolǵan joq. Sol kezdegi synshylar men kamassıalardyń kóńiline jaǵyp kókeıinen oryn alǵandaı boldym. Mine osylaısha ózim tilegen sýretshilik ónerin bastap kettim. Shynymdy aıtsam óz boıymdaǵy sýretshilik kásiptik bilimniń tómendigi, oqý quraldarynyń kemshildigi, tildiń (qytaısha, uıǵyrsha) jetersizdigi sıaqty máseleler maǵan erekshe aýyr tıdi. Keıbir sabaqtastarym Úrimji qalasynan oqyǵan da olarda tildik qıynshylyqtar joq, endi qaıtý kerek? Sózsiz úırenýiń, qulshyný kerek.
– «Ustazy jaqsynyń ustamy jaqsy» demekshi, Shınjáń kórkemóner mektebine kelgen soń kimderden sabaq aldyńyz? Stýdenttyk ómirińizde ókinish bar ma?
– 1976 jyldyń kúzinde Shınjáń kórkemóner mektebiniń syzýshylyq fakúltetine ár ulttan quram tapqan 30 neshe oqýshy qabyldandyq. Bunyń ishinde qazaq oqýshydan ne bári tórt stýdent ǵana edik. Tórteýimiz de óz tilimizden basqa uıǵur, qytaı tilinen jurdaı edik. Bizdiń aldymyzda oqý bitiretin klastaǵy oqýshylar ishinde Sháýshekten kelgen Fýlına deıtin daǵur qyz bar eken, ol qazaq tilin jattyq sóıleıtin bolǵan soń sonyń janynda kóbirek boldym. Ol meni ertip klasymyzdy, sýret ornyn birden tanstyrdy. Keı kezderde ózimizdi áıkel retinde otyrǵyzyp qoıyp syzatynbyz. Dál osy kezderden bastap óziminiń bolashaq kásibim syyzýshylyqtyń osylaı bolatyndyǵyn ańǵarǵandaı boldym. «Ustazy jaqsynyń ustamy jaqsy» degendeı bizge sabaq beretin muǵalymderimiz shınjáń kórkemóner mektebiniń prafessory, áıgili syzýshy Ǵazy Ámet muǵalym bastaǵan Ǵanı, Tashbolat, Shuı Gó Fyń qatarly ustazdar boldy. Sýret salý bizdiń uǵymymyzdaǵydaı bir ǵana túrli nárse emes. Ol óz ishinen talaı-talaı túrlermen kásipterge bólinedi. Mysaly: maıly boıaý, sý boıaý, qytaısha syzý, tez syzba, jaı syzba syqyldy túr-túrge bólinip, ár bireýi óz aldyna bir kásip bolyp ketedi eken. Biz mamandyqqa túskende osylardyń barlyǵyn nazarıalyq jaqtan sholyp ótti. Aty alys jýyqqa málim bolǵan ǵazy ámet muǵalymnyń oqýshysy bolǵandyǵymdy shyn nıetimde maqtan tuttym. Keıingi kásiptik ómirimizde qol jetkizgen aztola eńbegimniń qaınar bulaq kózin sol ustazdarym ashty dep bilemin. Al endi ókinish jaǵyna kelsek: tilimizdiń jetersizdigi, aspaptarymyzdyń kemshildigi, oqý ýaqytymyzdyń qysqalyǵy boldy. Stýdenttyk ómirimdi aıaqtatyp, sol jyly Altaı aımaqtyq án-bı úıirmesine qyzmetke ornalastym.
– Altaı aımaqtyq án-bı úıirmesinde qyzmette bolǵanyńyzda qandaı kólemdi kónsert, sahynalyq shyǵarmaǵa qatynastyńyz?
– Altaı aımaqtyq án-bı úıirmesi ólke kólemindegi qazaq ultyn negiz etken óner otaýy. Ol ishki ólkelerde jáne kórshiles memleket Qazaqystan, Qyrǵyzystan, Reseı, syrtqy Muńǵul qatarly elderde óner saparynda bolǵan ulttyq kásiptik úıirme. Men kásiptik oqýymdy aıaqtatqannan keıin alǵash ret osy úıirmeniń esigin ashtym. Meni sahyna jobalaý qyzmetyne bóldi. Sol tusta sahyna dekrasıasymen shuǵyldanatyn Gó Jánjaý deıtin qytaı aǵaı bar eken. Gó Jánjaý úıirmede tabany kúrekteı 30 jylǵa taıaý dekrasıamen shuǵyldanǵan asa ónerli, tájirıbeli ári kishpeıil, baýyrmal kisi edi. Endi ǵana oqý bitirip kelgen maǵan beıne kókten tilegenimdi jerden bergendeı tamasha ustazdyń janymnan tabylǵany barma?! Men osydan bylaıǵy jerde sol kisiniń jetelep baýlýynda úıirmemizdiń úlkendi-kishili konsertterine qatynasyp júrdim. Ol kezde bizdiń jumys shart-jaǵdaıymyz qazirgideı toraptan kórip, kompútermen isteıtindeı emes, qaıta barlyq jumysty sıaly qalammen jobalaýdan tartyp, jasap shyǵýǵa deıin qolmen isteletin-dy. Sonymen Gó Jánjaý ustazym ekeýimiz istegen «Aqqaıyń shejiresi», «Aýyl arasyndaǵy tar soqpaq», «Ańshynyń mahabbaty» qatarly shyǵarmalarǵa jobalaǵan dekrasıamyz, kıimderimiz túrli sahynalardan kórinip, sol kezdegi kórermenderdiń jaqsy baǵasyn aldy. 1986 jyly memlekettik 2-kezekti bı jarysy astanamyz Beıjıńde ótetin bolyp, oǵan úıirmemizdegi memlekettik joǵary dárejeli bıshi qymbat aıdar qyzy apaımyzdyń «Qudasha atty» bıi taldanyp qatynasatyn boldy. Sonymen tól qazaq úlgisindegi kıim jobalaý jumysyn maǵan tapsyrdy. Men mundaı memlekettik jarysqa qatynasatyn bıdiń kıimin jobalaýǵa tolyq senimde emes edim. Biraq, ózimdi synap kórmeımin be? Degen oıymen bıdiń mazmunyna, mán-maǵynasyna san ret oı júgirtip, tuńǵysh ret osy bıdiń kıimin derbes jobalap shyqtym. Jobamnyńda jaman bolmaǵanyn qymbat apaıdyń maqtaǵandyǵynan Sezdim. Qaǵaz júzindegi joba sýretimdi tápshteı otyryp sáıkesti irińdermen boıap, ózimshe túrlendirip, sol kezdegi úıirmedegi biliktiler men rejıserlerdiń kórýine usyndym. Kıim jobasy ol kisilerdiń bekitýinen ótip, Shańhaıdaǵy kıim zavodynda tigildi. Natıjesynde sol kıimim memlekettik 3-dárejeli kıim jobalaý syılyǵyn aldy. Sodan bastap meniń sahynalyq kıimderdi jobalaý qyzǵyndylyǵym arta tústi. Araǵa bir neshe jyl salǵannan keıin avtonomıaly raıondyq bı jarystarynda jobalaǵan kıimder sahyna torynen kórinip, syı-sıapat qatarynan boı kórsetip júrdim. Ásirese ótken ǵasyrdyń 80 jyldarynyń sońy 90 jyldarynyń bas shenderinde sahynalyq kıimder ólkemiz kólemindegi úlken-úlken kásiptik baıqaýlarda aldynǵy qatardan kórindi. Sonyń natıjesynde 1992 jyly avtonomıaly raıondyq kádirlár meńgermesi men mádenıet meńgermesi úkimet qarajatymen shetelge shyǵyp oqýyma oraı berdi. Qazaqystan respýblıkasy Temirbek Júrgenv atyndaǵy óner akedemıasynan sahyna dekrasıasy jáne sahnalyq kıim jobalaý kásibin úırenýge joldama aldym. Ne bári 3 jyldyq ýaqytpen atalǵan kásipterden bilimderimdi ushtap, eki kásip túrinen eki qyzyl depilóm alyp 1994 jyly shilde aıynda otanyma, úıirmemizge qaıta oraldym.
Úıirmege kelgennen keıin maǵan qoıylǵan talap ta, berilgen mindet te aýyr boldy. Ári oqyǵan bilimderimnen halyqqa jaýap berýime týra keldi. Sonymen 1994 jyldan bastap sahyna jobalaýdan kıim jobalaýǵa óttim. Qazaq ultynyń dástúrli ulttyq kıimderiniń ár túrin, batyrlar kıimin, balalar kıimin jobaladym. Ári ózim tiktim. Osy urtys 20 jylǵa jalǵasty. Bul barystaǵy jobalanǵan kıimderim ólkelik, oblystyq, aımaqtyq aqyndar aıtysyndaǵy sángerlik turinen bas baıgeni aldy. Sondaı-aq, osy mamandyq boıynsha kóptegen maqalalar da jarıalap, ózimniń mamandyǵym negizinde kóp yzdenis jasadym. Ári sahynalyq kıim jobalaýdyń memlekettik joǵary dárejeli ataǵyn da aldym. 2004 jyly zeınetke shyqqannan keıin de sahynalyq kıim jobalaý jumysnan qol úzbedim. 2009-jyly búkil shınjáńnyń ádebıet-kórkemóner sahynasyn dúr silkindirgen «Aǵajaı án-bı dastany››nyń kıimin jobalaýdy maǵan júktedi.
Men dastan kitapshasyn qolyma alǵannan bastap eki aı ýaqytpen ár taqyryp, ár mazmundar boınsha 200ge tarta kıim úlgisin jobalap shyqtym. Jobany Altaı aımaqtyq mádenıet mekemesiniń basshylarymen birge kórýge kelgen memlekettik 1-dárejeli bı rejıseri, Aǵajaı án-bı dastanynyń bas jetekshisi Kúrásh Erejep rejıser aıryqsha qýanyp, qatty tebirendi. Ol kisige óte unaǵan uqsaıdy «O.. Bizdiń Zıathannyń saýsaǵy altyn eken ǵoı» dep madaqtap, kıimdi tek óziń tigesiń dep buıyrdy. Kelesi kúni avtonomıaly raıondyq mádenıet meńgermesiniń basshylary kıimniń jobasyn kórip, rızashylyqtaryn bildirdi. Aıtyp-aıtpaı «Aǵajaı án-bı dastanynyń» kıimi meniń 30 jyldyq sahnalyq ómirimde baıyrǵy men qazirgini ushtastyrǵan tabıǵat qoınaýyndaǵy erekshelikterden tolyq paıdalanǵan, erekshe sátti shyqqan sahynalyq kıimder edi. Osy sebepti avtonomıaly raıondyq baǵalaýda sahynalyq kıim jobalaýdyń 1-dárejeli syılyǵyn alǵan bolatynmyn. Budan tys 2010 jyldary Altaı qalalyq oıyn-saýyq úıirmesiniń jasaǵan kólemdi bı dastany «Kósh jolynda» jáne Shińgil aýdandyq oıyn-saýyq úıirmesi jasaǵan «Sálıqa-sámen» óperásiniń sahynalyq kımderin sátti jobalap, kórermen qaýymynyń alqaýyn aldym.
– Bir kónsert, spektákl úshin dekrasıanyń roly qanshalyqty?
– Halyqtyń kóńiline jaǵyp, kókeıinen oryn alǵan, kórermenderdiń rýhanı qajetin qanaǵattandyratyn jaqsy bir konsert, spektakil ishinde, sahynalyq dekrasıa asa mańyzdy oryndy ıeleıdi. Konsert degenimiz - kádimgi turmystyq ortadan bir dáreje joǵary beınelenetin ádebı sahynalyq shyǵarma, al sahynalyq shyǵarma kóptegen bólshekterden turady. Onyń mańyzdy bólshekteriniń biri sahynalyq dekrasıa bolady. Mysaly: sahynalyq shyǵarmany tolyq bir kıgiz úı desek al dekrasıa onyń ýyǵy nemese keregesi ispetti bolyp, sahynalyq shyǵarmanyń artqy kórinisin túrlendirip, kórkemdigin asyrýǵa, qoǵamdyq ortasyn beıneleýge, sahynalyq shyǵarmanyń ózekti ıdeıásin kórnektilendirýge, tabıǵı orta jaratýyna septigin tyıgizedi. Sondyqtan, sahynalyq shyǵarmalarda sahyna dekrasıasy kem bolsa bolmaıtyn mańyzdy bólshekterdiń biri dep qaraımyz.
– Kıim jobalaý men sahynalyq jobalaý arnaly kásip pe, olardyń ara jaqyndyǵy men uqsastyǵyn qalaı dáleldeısiz?
– Sahynalyq kıim jobalaý men sahyna jobalaý eki bólek kásip bolǵanymen bir arnaly mamandyq. Ekeýi bir-birine sáıkesti, sahynalyq shyǵarmalarda kem bolsa bolmaıtyn kásip túri. Ásirese kórkem sahynalyq shyǵarmalarda mysaly: óperá, Dastan, drama qatarly shyǵarmalarda kıim jobalaý men sahyna jobalaý ózara sáıkese kelip, sol shyǵarmanyń dáýirlik ereksheligin, oqıǵanyń tarıhı artqy kórinsin, mádenıet deńgeıin ortaq beıneleıdi. Ol ekeýi áste eki basqa bolýyna bolmaıdy. Qaıta shyǵarmanyń qajeti úshin uqsas turǵyda jumys óteıdi. Bul olardyń uqsastyq jeri: al olardyń ara parqy-biri sahyna keńistigin shyǵarmanyń qajetyne qaraı bezendirse, endi biri ártıs beınesin shyǵarmanyń qajetyne qaraı túrlendiredi.
– Zeınetke shyǵý zerikkeniń ermegi me? joq, talanyttylardyń talap tuǵyry ma? ózińiz pensıaǵa shyqqan soń jeke sharýashylyq bastaý oıyna qalaı keldińiz?
– Qaı elde nemese qaı jerde bolsyn adam balasy belgili jas ólshemine jetkennen keıin tabıǵı túrde zańdy demalisqa shyǵady. Biraq bir kásiptiń sońyna ómir boıy túsken, ony jan-tánimmen zerttegen adam úshin bir ómir qysqalyq etetin kórinedi. Aldyńǵylardyń aıtqan ýaqyt-altynnan da qymbat deıtini osy bolsa kerek. Menshe orda buzar 30-40 jasynda zınetke shyqqandardy bilmedim. Al 40 jyl málim salaǵa qyzmet ótep, samaıyn aǵartqan adamdar úshin zeınetke shyǵý zerikkeniń ermegi emes. Al qaıta jumysqa jegilip, óz boıyndaǵy aqyl parasatynan týyndaǵan asyl qasıetin bolashaq urpaqtarǵa qaldyrý, adamzat ıgiligine jaratý. Buny talantty jannyń talap tuǵyry dep qaraýymyzǵa ábden bolady. Marqum enemiz aýyl arasyndaǵy toı-tomalaqtarda óleń aıtyp júretin kisi edi, sondaǵy esimde qalǵan «Talabym taýdan bıik sýdan tereń, sońynan talabymnyń ere berem» degen óleń joldary talaptaný-natıje jaratýdyń reıaldyq shyndyǵy ekendigin áıgilegendeı. Halqymyzda «Talaptyǵa nur jaýar» degen sóz bar. Bul nur basqa emes óz eńbegińniń bodaýymen kelgen Eńbek jemisiń. Al Eńbek jemisiń adamzat mádenıet dárıási men qatarlas aqqan qazaq mádenıet dárıásiniń bir tamshysy bolmaq.
Demalysqa shyǵyp, jeke sharýashylyqpen shuǵyldaný naq shyndyǵyn aıtqanda ekonomıkalyq jaqtan paıda kóre almadym degen sózden aýlaqpyn. Biraq saıyp kelgende ózekti oıym, arydan aıtsaq qazaq mádenıetin damytýǵa, ózge ulttarmen ulystardyń qazaq mádenıetin túsinýine azada bolsa úles qosý. Beri jaǵyn aıtqanda ultymyzdyń bolashaq urpaqtaryna osy ónerdi jalǵaý, ulttyq ónerimizdi halqaralyq deńgeıge kóterý, osy arqyly qazirgi zamannyń qajetyne saı artyq Eńbek kúshterdi kásiptendirip, olardyń ekonomıkalyq kirisin arttyrý úshin dep qaraımyn.
– Qazaq kıim-keshek mádenıeti úshin qandaı jumys istedińiz?
– Basqany aıtpaǵanda halqymyzdyń kıim-keshek mádenıetin áýeli bastan-aq zertteýdi maqsat etken edim. Bul jóninde eki túrli oıda boldym: biri ultymyzdyń baıyrǵy kıimderinen bastap zertteý, bastysy qazaqtyń ulttyq kiımderiniń dáýirlik ereksheligi, turmystyq roly t.b. Ekinshsi: zertteı júrip óndirý (tigý) boldy. 1995 jyly naýryz merekesi qarsańynda ulttyq dástúrli kıimderin zerttep, arnaýly jobalap jasap, elimizde tuńǵysh ret qazaq kıim-keshekterin sángerler toby formasynda sahynalyq deńgeıge kóterip, qalyń kórermenderdiń alqaýyna, kásiptik mamandardyń madaqtaýyna ıe boldym. Keıin kele shınjáń gazetynde «Symbat sán óneri» jáne «Qazaqtyń kıim-keshekteri» degen zertteý maqalalarym jarıalandy. Budan tys ulttyq kıim-keshekterimen turmystyq buıymdaryn, qolóner tehnıkasyn elimizge tanytý maqsatymen elý qatparly alyp kóılek, toqsan metrlik dastarqan, eń úlken tumar qatarly týyndylarym dúnıe júzlik genıs rekortyn ıeledi. 2013 jyly Shınjáń halyq baspasynyń usynysy boıynsha qazaqtyń dala mádenıeti degen jelles kitaptary ishinde «Qazaqtyń kıim-keshek mádenıeti» degen kitabym baspadan shyqty. Osyndaı eńbegimniń natıjesynde Altaı aımaǵy aımaq dárejeli, avtonomıaly raıon raıon dárejeli beızattyq mádenı mura – «Qazaq kıim-keshekteriniń murageri» degen ataq berdi. Kıim-keshekpen shuǵyldaný óte qıyn júmis. Úıtkeni, qazirgi tańda dúnıe júzi boıynsha san-myńdaǵan kıim úlgileri jasalyp, ondaǵy usaq-túıek jeńil-jelpi bólshekterdiń barlyǵy túgel eskerilip bolǵan. Basqany qaıtalamaıtyn óz qol tańbańdy tanytatyn kıim úlgisin dúnıege ákelý qaıdan ońaı bolsyn. Demek, sáýletshi syzyp bergen bir jobany júzdegen jumysshylardyń salyp jatatyny sıaqty, jobashynyń shabytynan týyndaǵan bir kıim úlgisin, kesýshi, tigýshi, oıýshy, kesteshi sıaqty ondaǵan adam bir kıim zavody arqyly júzege asyrady. Osyndaı qat-qabat qyındyqtardaǵy kıim jobalaýshynyń eńbegi eskerilmeı qalatyn jáıtterde bar.
– Shınjáń halyq baspasynan shyqqan «Qazaqtyń kıim-keshek mádenıeti» degen eńbegińizben de áıgilisiz. 2009 jyly uly otanymyz Qytaı Halyq Resrýblıkasynyń qurylǵandyǵynyń 90 jyldyǵyn quttyqtap 90 metirlik dastarqan jobalap-jasap Shańhaı Geıns rekortyna endińiz. Eńbektiń bári eleýli ǵoı, «Eskerilmeı qalady» dedińiz, halyqtyń óz kıim-keshek mádenıetine bolǵan tanymy qandaı?
– Toqsanshy jyldardyń bas sheni edi (naq ýaqyty esimde qalmapty) Altaı aımaǵynyń eki jylda bir ótkiziletin aqyndar aıtsy Jemeneı aýdanynda ótti. Aıtstyń kónsert nómirlerimen kóp sandy aqyndardyń kıimin men jobalap jasaǵan edim. Totydaı túrlengen aqyndarymyz birinen keıin biri sóz saıysyna, jyr dodasyna túsip, Jemeneı aspanyn silkindirip jatty. Aqyn Qurmanbek aǵa bastaǵan qart aqyndar zamannyń tynshtyǵyn, baıashat turmysty jyrlasa, erkin, Sháken qatarly aqyndarymyz bereke-birlikti, shuraıly jer, raıly eldi jyrlap jatyr. Al qaırat, gúlden, mural sıaqty jetkinshek bala aqyndarymyz kóńildiOrta, zattyq órkenıet, tamasha tabıǵattan eshteme qaldyrmaı sýrettep jatty. Ókinshke oraı adamzat órkenıetindegi ónerdiń biri, kıngende janyńdy jadyratyp, ajaryńdy ashyp, symbatyńa sán beretin kıim-keshekti birde-bireýi aýyzǵa almady. Amal ne bizde sán óneri áli óz dárejesinde baǵasyn tapqan joq. Onyń kerektigin, shynaıy óner retinde moıyndaıtyndar óte az. Adamzatqa alǵash aqyl kirgende, eń aldymen uıaty jerlerin jasyrý, dene jylýlyǵyn saqtaý úshin kıimdi tapqyrlaǵanyn biletinder sanaýly ǵana. Qoǵamnyń damýy, mádenıet óreniń joǵarlaýyna baılanysty ónerdi túsinetin adamdar kóbeıip keledi.
– Jasampazdyq jansebil jandardyń sharýasy sıaqty. Elý qabat qosetek kóılek jobalap eńder qataryna kirdińiz, bul siz úshin jarnama ma, joq, jol-jónekeı jobalanýǵa tıis týyndy ma?
– Bul jarnama emes, kóńildiń kóginen shyqqan tól týyndy. Menshe ár qandaı bir isti isteýge nemese ony zerttep jaryqqa shyǵarýǵa belgili bir oı, oqıǵa jeteleıdi eken. Elý qatparly alyp kóılekti jobalaýyma sebepshi ózimniń kásiptik ómiriminiń oshaǵy bolǵan Altaı aımaqtyq án-bı úıirmesiniń shańyraq kótergendiginiń 50 jyldyq torqaly toıy boldy. Dál osy qarsańda úıirmeniń bastyǵy Almasbek Shaımuranuly baýyrymyz Úrimjide jatqan maǵan arnaýly telefon soǵyp: ‹‹– Apaı, aldaǵy kúzde ózińiz shyqqan oıyn-saýyq úıirmesniń qurylǵandyǵynyń 50 jyldyǵyn toılamaqpyz, erte bastan aıtqanym torqaly toıdyń qurmetti qonaǵy bolyp qatynasasyz, naqtyly ýaqytyn taıaǵan kezde uqtyramyn» - dedi. Men bir jaǵynan baýyrymyzdyń iltıpatti sózine rıza bolsam, endi bir jaǵynan alda ótken óner qaıratkerlerimizdi, ózimizben tustas kele jatqan óner sańlaqtaryn jáne artymyzdan ergen ónerli baýyr-sińililerimizdi beıneleýge boryshtymyn degendeı oı sap ete tústi. «Elý jylda – el jańa» degendeı dúnıedegi eńder qataryna kirgen 50 qatparly alyp kóılekti jobalaý jumysyna kirisip kettim. Kóılek jasaldy, 2009 jyly jeltoqsanda ótkizilgen Altaı aımaqtyq án-bı úıirmesiniń saltanatty sahynasynyń torynen 50 jyldan bergi jańalyqtardyń aıǵaǵy bolǵandaı 50 qatparly kóılegim boı kóterip tur, saltanatty toıdyń ashylý saltyna qatynasqan tilshi jýrnalıser arasynan dúnıe júzi eńder Shańhaı bas yshtabynyń Shınjáńdaǵy ýakili nıe jıńchýan joldas kelip tilshiler qatarynda bul kóılektiń jaı-japsaryn surap jatty. Ol kisi kóılektiń úlkendigine, san alýan túrli reńine tań-tamasha bolyp tańdaı qaqty. Ári osy týyndyny dúnıe Geınis rekorttar qataryna engizýge ótinish etýimdi talap etti. Bul kóılek 2010 jyly tuńǵysh ret ashylǵan Qytaı shınjáń Azıa-Evropa saýda jármenkesiniń kórme zalyna qoıylyp, dúnıe júzine qazaq ultynyń kıim mádenıetin taǵy bir qyrynan áıgilep jatty.
– Áńgimeńizdi bóleıin: qansha halqaralyq festıvaldarǵa qatystyńyz? Nátıjelerińiz jaqsy ma?
– Jýyqtaǵysyn ǵana aıtaıyn, 2016 jyly shilde aıynda Sanjy oblysy Chonjy aýdanynyń Janbulaq saıahat ornynda ótken dúnıe júzilik arýlar baıqaýynda Gaýhar atty qazaq qyzy meniń jobalaǵan kıimimdi sahynaǵa kıip shyǵyp júldeger boldy, meniń kıimim de tańdaýly jobalaýshy syılyǵyn aldy. Sondaı-aq, sol jyly tamyzda rossıada halqaralyq kórmede men jobalaǵan kıimder kórmeden oryn aldy. Mine sonyń bári osy halqymyzdyń, partıanyń, avtonomıaly raıonnyń Altaı aımaǵynyń qoldap-qýattaýy. Osy oraıda kóp-kóp alǵys aıtamyn.
– Sahynalyq kıimniń kórkemdigine qandaı talap qoıasyz?
– Sahynalyq kıim-keshekter aıtylymshta kıim-keshek degenimizben ol bir ulttyń mádenıet deńgeıin, ulttyq ǵuryp ádetin, turmys qaǵıdasyn beıneleıtin ýakyldyk sıpattaǵy buıym. Kóringen jerine jyltyraq taǵyp kıinýdiń barlyǵy sahynalyq kıim bola bermeıdi. Qazirgi kezde sahynalyq kıim tigýmen aınalysyp júrgender bir shama kóp. Olardyń kóp sandysy kóńildegdeı bolǵanymen bir bólimi jaısyzdaý bolyp júr. Nege? degende sol oryndarmen jeke adamdardyń kásiptik qabyletteri tómen, arnaýly jobalaý kásibin oqymaǵandyqtan, solaı bolyp jatqan shyǵar. Tipti keıbireýler kásiptik ǵylmı qaǵıdany eskermeı, baılanys arqyly jalań ekonomıkalyq paıdany kózdep júrgenderde joq emes. Naqtyraq aıtqanda sahynalyq kıim kólemdi sahynalyq shyǵarmalarda shyǵarmanyń tabıǵı ortasyna, oı jelisine, turmystyq deńgeıine, beıneleý tásiline qabysa jasalýy talap etiledi. Al jobalaýshy sol shyǵarmanyń tereń qatparyna kirip, sol Ýaqıǵanyńİshinde júrgendeı kóńil-kúımen jobalaýy shart etiledi. Jeke ártısterdiń kıimin jobalaýda sol artısyń boı-turqy, dene-bitimi, óń-reti, oryndaıtyn óner túriniń mazmuny oıdaǵydaı eskeriledi. Osylaı istegende ǵana sahynalyq kıimderdiń kórkemdik dárejesin asyrýǵa kórermen qaýymnyń kóńilinen shyǵýǵa bolady.
– Sizshe saýda oraıshyldardyń ortasy ma? Joq, senimdilikti serik etken jandardyń saraıy ma? Bolashaqta qandaı damý oıyńyz ba?
– Menshe saýda jasaý kóp sandy adamdardyń taza tirshilik joly. Qazirgi myna ushqan qustaı damyǵan zymyran dáýirde saýdanyń ózi jershárindyq aýqym alǵan keleli máselege aınalyp barady. Qazirgi damyǵan ulttarmen ulystardyń memleketterdiń saýda qımyly mańdaı aldy orynǵa kóterilip otyr. Kim saýda jasamasa sol mesheý, kim mesheý bolsa sonyń saýda-sattyǵy tómen bolýdaı halqaralyq aýqym jaryqqa shyqty. Shyntýaıtynda: ultymyzdyń saýda-sattyq kóz qarasynda kórnekti ilgerleýshilik boldy. Qyrýar jastarymyz memleketimizdiń ishki ólkelerinde basqa ulttar qatarynda saýda-sattyqpen shuǵyldanyp, yrǵyn turmysqa kenelip júrgenderimiz joq emes. Tipti keıbir jastarymyz el attap saýda jasap júrgenderimiz de barshylyq. Bulardyń barlyǵy ultymyzdyń maqtanshy, adamdy qýantarlyq tabys, kórnekti natıje. Demek, saýda senimdilikti óte qajet etedi. Qazaq muny Ertede «Qudaǵı qaıtqansha jumys istemeńder» dep jatady. Mine osynyń ózi kóz aldyny oılamaı, alysqa kóz tasta degeni bolar.
Bolashaq damý oıymyzdy aıtsam: jubaıymyz ekeýimiz demalysqa shyqqannan bastap azyn aýlaq saýda-sattyqty ishine alǵan ónerge adam tárbıeleý, basqarý, ónerin úıretý jaqtaryndaǵy jumyspen shuǵyldanyp kelemiz. Qazir Úrimjide jáne altaıdyń Býyrshyn aýdanynda eki jerden ashqan shaǵyn seriktigimiz bar. Osy eki orynda ár ulttan 60 daı ul-qyzarymyz jumys isteıdi. Qazir jasymyzda ulǵaıyp qaldy. Maqsatymyz osy jastary saýda-sattyqpen shuǵyldanýǵa baýlý. Bizdegi bar ónerdi úıretip, bolashaqta osy ónerdiń tetigin ıgergen bilikti adam bolýyna jetelý oıyndamyz.
– Adam óz kásibinen belgili bir natıje jaratý úshin jasaǵan orta mańyzdy ma? Joq, jekelik qulshyns mańyzdy ma?
– Bir kásiptiń belgili belesine jetý úshin siz surap otyrǵan orta da, jekelik qulshynys ta sózsiz bolýy kerek. Birde biri kem bolsa bolmaıdy. Kóńildi ortań bolǵanymen qulshynysyń bolmasa nemese tek qulshynysyń bolyp kóńildi ortań bolmasa qaıdan jaqsy natıje shyqsyn?! Sahynalyq kásippen shuǵyldanǵan otyz jyldan beri ózimiz únemi aıtyp júretin «Belgili bir natıjege jetý úshin artyńda qudyretti tiregiń bolý kerek» degen sózdiń shyndyǵyna kózim jetti. Sol tiregim meniń otbasym. Otaǵasy ishimizde bir ul, bir qyzymyzben ot basymyzda tórt jan boldyq. Ózimizdi basynan bastap, balalarymyzdy jasynan bastap ǵylym-bilimniń artynda boldy, óner qýalady, tynysh ornyqty otbasyn qurýǵa baýlydyq. Úı ishimizdegi keleli isterdi keńesip shaǵyn isterdi aqyldasyp sheshý daǵdysyn qalyptastyrdyq. Kúıeý balalarym men kelinim de kóńilimdegi jandar. Sonyńda Natıjesi bolar. İstegen jumstarym úlken bolmasada qoǵam qajeti halyqtyń qalaýyna jaraǵany, ot basymnyń tynysh ortasymen ózimniń qulshynysymnan kelgen shyǵar degen oıdamyn.
suhbattasqan Qýandyq KÓBENULY
6alash usyndy
