Bıyl Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Aqtaýdaǵy saparynda oblys ákimine Ábish Kekilbaıuly mýzeıin sapaly jáne ýaqtyly bitirýdi tapsyryp, óziniń Tvıtterindegi paraqshasynda «Mereıtoıdy biz tutas el bolyp, joǵary deńgeıde atap ótemiz» dep jazǵan bolatyn. Qazannyń 10-12 aralyǵynda Qazaqstannyń halyq jazýshysy, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Ábish Kekilbaıulynyń 80 jyldyǵyna oraı Mańǵystaýda Ábish Kekilbaıuly atyndaǵy mádenı ortalyqta tarıhı-ólketaný mýzeıi men jazýshyǵa arnalǵan eskertkish ashylady. Biz aıtýly oqıǵanyń aldynda qazaq kóshin jańa astanaǵa bastaýshylardyń biri bolyp kelgen, osynda jıyrma jylǵa jýyq qaıratkerlik, jazýshylyq ǵumyryn ótkizgen, bas qaladaǵy panteonda máńgilik tynys tapqan uly jazýshynyń zaıyby Klara JUMABAIQYZYMEN suhbattasqan edik.
– Jýyrda Almatyda jazýshyǵa qurmet kórsetildi, áserińiz qandaı?
– Almatyda 1963-1973 jyldary turǵan úıimizge eskertkish-taqta qoıdy, kóshege atyn berdi, konferensıasy joǵary deńgeıde ótti. Mundaı eskertkish-taqta eń áýeli elordadaǵy Nursaıa-1 keshenine qoıylǵanyn ózderińiz bilesizder. Ábdijámil aǵamyz sóz sóıledi, buryn olar óte jaqsy aralasty ǵoı. Ábishtiń qataryndaǵy kóp jigitter úlkendermen jaqsy aralasty, úlkender olardy baýyryna tartty. Ǵabeń, Sábeń, Ábý Sársenbaevtarmen birge suhbat quratyn. Osy Ábeń úlken ulymyzdyń kindik atasy edi, úı arasy jaqyn, anamyz óte baýyrmal kisi, Ábeńdi kelgen saıyn mańdaıynan súıetin, keshe Ábeń sony esine túsirip, kózine jas aldy.
– Basqa jurtta, mysaly, orystarda belgili adamdardyń jesirleri estelik kitap jazyp jatady, ondaı josparyńyz joq pa?
– Men dárigermin, anamyz sózge óte sheber edi. Ábish ekibastan solardyń qonaqtaryn kútip júrgende maǵan sóz de tımeıtin. Ábish ketkeli, amal joq, sóıleýge týra kelip júr. Onyń ústine Ábishtiń qatary az qaldy, soǵys kezinde týǵandar ashtyq, jalańashtyq, qıyndyqty kóp kórdi ǵoı. Jumeken, Asqar, Qalıhan, Saıyn, Tólen, Qajyǵalı bar, jıi bas qosatyn, áńgimeleri taýsylmaıtyn. Bári eske túsedi, biraq kitap jazatyn oıym joq.
– Ábish aǵaımen 51 jyl ǵumyr keshipsizder, este qalǵan qyzyq oqıǵany aıtyp berińizshi.
– Mektepte birge oqydyq, meni aýdan ortalyǵynda festıvalde án salyp turǵan kezimde alǵash kórgen. Ol komsomol hatshysy boldy, meni qaraýyna aldy. Úziliste de eldiń bári aýzyna qaraıtyn, sol kezdiń ózinde aqyn edi. Aryq kelgen, shashy dýdyraǵan qara bala, oǵan mán bergen joq edim, taǵdyr tabystyrdy ǵoı. Ol Almatyda, men Aqtóbede, ol kezde jumysqa joldamamen barady. Soǵan baılanysty sáýir aıynda nekege tirkelip qoıǵanbyz, oqý bitirgesin meni Balqashqa jiberdi, men Ábishti kúttim, eshkim habarlaspaıdy, poshtaǵa baryp telefon shaldym, «oqýdy bitirdim, kerek bolsam alyp ket, kerek bolmasam ne aýylǵa, ne Balqashqa ketem» dedim, sóıtsem, oqýdy jańa bitirgen, sheshesin kóshirip alǵan, aqshadan qysylyp júrgen kezi eken. Óziniń profesory Qabdolovqa baryp: «Aqtóbege bir bılet, qaıtarǵa eki bılet alyp berińiz» depti, ol kisi kómektesip, bizdi tún ortasynda 17 jigit qarsy aldy. Bári boıdaq. Arasynda Asqar Súleımenovtiń qaryndasy men óziniń qaryndasy, Qaırat Jumaǵalıevtiń sheshesi bar, mıkroavtobýsta kele jatsaq, álgi jigitter joqtaý óleń aıtady. «Munysy nesi» dep tańǵaldym, sóıtsem, boıdaqtar Ábishti ózderinen bólinip ketti dep qaljyńdap kele jatqandary eken. Mamam aýyldan kelgen kisi, jastarmen erkindeý kirip kele jatyrmyz, bir kezde: «Toqta! Adyrańdap qaıda bara jatyrsyń?» dep mamam aıqaı saldy. Zárem ushty. Toqtap qaldym. Sodan, «qaıda keldim» dep al kep jyla. Keıin mamamyzben minezimiz úılesip, úırenisip kettik.
– Eneńiz qazaq ádebıetiniń klassıgin ómirge ákelip qana qoımaı, qazaqtyń talaı darabozdaryna shaı berip, baýyryna tartqan meıirban ana bolǵan deıdi. Minezi qandaı edi?
– Aýyzdy kisi edi, kóp sóılemeıtin, sóılese seni ne aspanǵa shyǵaryp, ne jerge tyǵatyn. Keldim, ertesine «qazan-aıaq seniki, ne isteseń de óziń bil» dedi. Qonaq kóp keletin, kisi kelse, mamam qýanady. Obaly ne kerek, tórt balany da ózi baǵyp-qaqty, men bir kún de jumystan qalǵan emespin. Qaıtys bolarynda qolymnan úsh ret sıpap, «Klara, rızamyn» dedi. Ol Abaıdyń sheshesi Zere sekildi edi, Ábishtiń joldastary kelse bári «mama» dep qushaǵyna kirip, mańdaıynan súıgizetin. Birde mamamdy elden kelgen abysyny ekeýin birdeı kıindirip, Qyz Jibektiń 1000-ynshy qoıylymyna apardym, oıýly beshpenti, basynda kımeshegi bar, ol kezde ondaı kıinetinder sırek, Ábishtiń anasy dep bári kelip amandasty. Sonda mamamnyń qýanǵany ǵoı: «Jalǵyzymnan kórgen rahatym!» dedi. Sol syıly aqsaqaldardyń árqaısysynyń tórinde otyrdy, rıza bolyp ketti. Eri áskerge ketkende Ábish úsh jasar bala eken, ómirden óterinde «Ábishimdi renjitpeńder» dep tapsyryp ketti.
– Anasynyń tileýine jazýshy erte kózge túsipti, stýdent kezinen-aq aty aýyzǵa iligipti.
– Ábish úıdiń sharýasyna joq edi, barlyq sharýa mende. Bala da, úlken kisi de. Ol jazýyn jazady, qonaqqa barady, joldastarymen kezdesedi. Eshýaqytta bireýmen talasyp, aıtysyp-tartysqan adam emes. Basynan kóp qıyndyq ótti, kórealmaýshylyq ta boldy. Ol oqýdy bitirmeı jatyp kózge tústi. 2-kýrsta jastar uıymynyń bastyǵy boldy. Sol kezde stýdentter Áýezovti kórgisi keledi. Ábish sony uıymdastyryp, bir saǵat baıandama jasaıdy, biraz akademık, jazýshy kelgen jıynda Áýezov: «Myna baladan adam shyǵady eken» depti. Sol alǵashqy estigen maqtaýy. Oqýdy bitirgen boıda «Qazaq ádebıetine», «Lenınshil jasqa» kirdi. Jazýshylar Odaǵyna qabyldandy, «Altyn shýaq» shyqty, «Soǵys pen beıbitshiliktiń» eki tomyn aýdardy. Sol kezde aıaqtan shalýshylar boldy, biraq ol eshqashan eshkimge eshteńe aıtqan emes. Tek eńbektenýmen boldy. Shyǵarmalary jazylyp jatqanda orysshaǵa aýdarylyp jatty, orysshadan shetel tilderine aýdaryldy.
– Jazýshynyń sońynda aıaqtalmaı qalǵan myń bettik roman qalǵany ras pa?
– Osy týraly jaqynda gazetten oqydym, biraq Ábish eshteńe qaldyrmady. 2005 jyly ınsýlt aldy, densaýlyǵy nasharlady, este saqtaýy men kóziniń kórýi de burynǵydaı emes. Bul myń bettik roman jazylǵan joq, basyn bastady, biraq ony da qaldyrǵan joq.
– Sonda qolyńyzda jarıalanbaǵan eshteńe qalmady ma?
– Joq. Ábishtiń bir minezi – eshýaqytta birdeńe jazyp, bitireıin dep jatyrmyn dep aldyn ala aıtpaıtyn, bitirip, terýge bergende bir aıtatyn. Ábilhaıyr han týraly romandy jazǵanda Ózbekstan, Shymkent, Qyzylorda, Aqtóbe, Oralǵa bardy, hannyń beıiti Torǵaı men Aqtóbeniń ortasynda jatyr, áýeli eskertkishin qoıdyryp, sosyn baryp jazýǵa kiristi.
– Balalaryńyzdyń ishinde shyǵarmashylyqqa jaqyny qaısysy?
– Ábish anasyna tartqan, anasy sóılegende tógilip turatyn. Ábishke tartqany úlken bala edi, aqyldy, ákesiniń barlyq sharýasyn jasaıtyn, erte ketti. Abylym aqyldy. Kishi balanyń balasy atasy týraly shyǵarma jazyp, Sankt-Peterborda 1-oryn aldy, bıyl akterlik oqýǵa tústi.
– El úshin Ábish aǵamyz álem klasıkterimen qatar tura alatyn, bir sóılemimen qara sózdiń qudiretin tanytar jazýshy, sóılep ketse tarıh qoınaýlarynan syr aqtarar sheshen, memlekettiń adal júrip, aq sóılegen jaýapty qyzmetkeri, al úıde qandaı edi?
– Keıde sharshap, bireýge yzalanyp keledi, ondaıda úndemeı jaılap shaıyn berý kerek. Áıel ottyń basyndaǵy berekeni keltirip otyrsa, er-azamattyń orny da joǵary bolady. Kıimin ózim satyp ákelem, shaq bolsa qalady, shaq bolmasa aýystyryp ákelem, ózi kıinbeıdi, kóıleginiń túımesin salyp, galstýgyn baılap, báteńkesiniń baýyn baılap jiberem. Ydys jýyp jatsam «Áı, Klara, qaıdasyń?» dep kútip turady. Bala sıaqty, aqkóńil adam úıdiń domofonynyń kodyn bilmeıtin. Birde jınalystan shyǵyp, úıge kelip kire almaı tur deıdi. Artynan Qýanysh Sultanov kelip: «Ábeke, neǵyp tursyz?» dese, «óı, álgi bizdiń Klara kod deı me, birdeńeni shyǵaryp, úıge kire almaı turmyn» depti. Sonda sol kodty men oılap tapqandaı kóredi. Densaýlyǵyna alańdaımyn, qanty bar, dıetaǵa otyrady. Soǵan «endi úılensem dárigerge úılenbeımin» deıtin. Dárigerler shaqyrsa, barǵysy kelmeıtin. Demalysty bilmedi ǵoı, jumystan shyǵyp, kitaphanaǵa baratyn, saǵat 10-darda kelip, shaıyn iship, tańǵy 3-4 ke deıin oqıtyn. Artyq dúnıe jınamaǵan adam. Almatyǵa barsaq, bir jáshik kitap alatyn. Oqyp baryp jınap qoıatyn.
– Dúnıe jımaǵan dep otyrsyz, kólik te aıdamady ma?
– Instrýktor bolyp júrgende azǵantaı ýaqyt «Volga» aıdaǵany bar, ol kezde Fýrmanov-Pasterde turdyq, bir jolmen júrip úıge keledi. Birde Farıza kólikke otyrypty, kelgesin oıbaı saldy, «endi mashına aıdama, rúlge otyrma» dep. Ábish oılanyp ketedi, kóshede kele jatqanda aýany syzyp kele jatady. Sóıtip júrip, eki tramvaıdyń ortasyna túsip qalǵany bar.
– Abyl atasynyń kitaptaryna bas-kóz bolyp otyr eken…
– Iá, arhıvi bar. Kitaphanada Ábishtiń kabıneti ashylǵanda úıden bir kitap bermedik. «Atamnyń oqyǵany, jazǵan-syzǵany bar, bermeımin, shashylyp ketedi» dep, qazir atasynan qalǵan qoljazbalardyń ıesi – Abyl.
– Prezıdenttiń ózi sizben kezdesipti, soǵan toqtalsańyz…
– Tamyzda Prezıdent Q.Toqaev Aqtaýǵa issaparmen kelip, dóńgelek ústel uıymdastyrdy. «Mýzeı men eskertkishti ýaqytynda bitirý kerek, bıylǵy jyl Ábish jyly, tek Aqtaýda emes, Qazaqstanda atalyp ótiledi, ózim baqylaımyn» dedi, sol sózine rıza boldym.
– Aǵamyzǵa qatysty «áttegen-aı» deıtin ókinishińiz bar ma?
– Ókinish joq. Ábishter Táýelsizdik jyldarynda kóp eńbek sińirdi, kúndiz-túni jumystan bas almady. Tildiń jaıyna qatty alańdaǵanyn bilem, «keshe qańǵyryp kelgende tórden oryn berip, esikte ózimiz otyryp, jarty nandy bólip jegende endi eńirep sizderden til suraımyz ba?» dep ashynyp sóılegeni bar minberden, sóıtip qazaq tiliniń qoldanys aıasy 30 paıyzdan 70 paıyzǵa kóterilgen edi. Ábish qurmet kórdi, ataqtar aldy, eńbegi elendi, qanshama jaqsy sózder estidi. Tek densaýlyǵy bolmady, onyń ústine azamat bolǵan balasynyń qaıǵysy ishine túsip ketti.
– Ol kisi balajan ba edi?
– Ábishtiń minezi jumsaq, balalarǵa ursyp kórgen emes, maǵan da bir aýyz qatty sóz aıtyp kórgen emes. Ábish balalarynyń eshqaısysyn súırelegen emes, tipti qaı synypta oqıtynyn da bilmeıtin. Balalarynyń bárin jaqsy kórdi, kishi qyzy Sáýletti erekshe kóretin. Abyldy óte jaqsy kórdi.
– Dostarynan she?
– Almatyda Jumekendi jaqsy kóretin. Saıyndy, Qaırat Jumaǵalıevti… Astanaǵa kelgende Myrzataı, Ómirbek Báıgeldi, Ravıl Shyrdabaev, Tólen, Qajyǵalı, Oralbaımen jaqyn aralasty. Balasy qaıtys bolǵanda Kenjeǵalı Saǵadıev Ábishtiń qasynan tabylyp, kóńilin aýlaıtyn.
– Birde bir jıynda jazýshynyń Mańǵystaýdyń taýlary, ústirti, shaǵyly, áýlıeleri týraly áńgimesin tyńdaýdyń sáti túsken, bul kúnde Mańǵystaý da, Ábish aǵamyz da qazaq eliniń jaýharyna aınalyp otyr.
– Ábishtiń Mańǵystaýǵa degen yqylasy bólek edi. 3-4 synypta geologtarǵa aýdarmashy bolyp, eki jyl erip júrgen. Mańǵystaýdyń ár tasyn kórgen saıyn tura qalyp qaraıtyn. Bertinde qanshama jazýshylar men el azamattaryn Shopan ata, Shaqpaq ata, Beket ata, Qaraman ata, óziniń atasy Sısem atanyń basyna aparyp, áýlıelerdiń bárin kórsetken, toqtaǵan jerge kıiz úı tiktirip, qonaqasy berip, tań-tamasha qaldyrǵan. Tamshyly deıtin jerde eki saǵat sóılep, jerdiń tarıhyn aıtqan, sol kezde Zeınolla Qabdolov qasyndaǵy Sultanovqa: «Apyrmaı, Qýanysh, men myna balany oqyttym deýge uıalyp turmyn» degen eken.
– Áńgimeńizge rahmet, Klara apaı!
Jadyra SHAMURATOVA
"Astana Aqshamy"
